Prosty liryk

Adam Popra­wa: Masz już ram­ki? Lub, jeśli wolisz, anty­ra­mę?

 Mar­cin Sen­dec­ki: Jak to było? Już są tam – wyku­te?

Cho­dzi o wiersz 39., nie tytu­łu­jesz w W (we W?) – utwo­rów, ozna­czasz je tyl­ko kolej­ny­mi licz­ba­mi, co zresz­tą pozwa­la też czy­tać książ­kę jako poemat. W każ­dym razie trzy­dziest­ka dzie­wiąt­ka to dwa wer­sy, takie (by spa­ra­fra­zo­wać kapi­tal­ną for­mu­łę Przy­bo­sia) nie-i-iro­nicz­ne, które komen­tu­jesz, a dokład­nie komen­tu­je two­je ja lirycz­ne, oddzie­lo­nym wer­sem ostat­nim: „Teraz tyl­ko tę mądrość opra­wić”. Opra­wie­nie, czy­li domknię­cie cało­ści. Linij­ka ta wyda­ła mi się mode­lo­wa, sta­wia bowiem kwe­stię koń­cze­nia, pod­su­mo­wu­ją­ce­go gestu. Otóż parę two­ich poprzed­nich tomów to były zbio­ry znacz­nie bar­dziej jed­no­rod­ne, tu nato­miast mamy bar­dzo róż­ne wier­sze, od typo­wo sen­dec­kich przez, powiedz­my, epi­fa­nicz­ne czy afo­ry­stycz­ne aż do – jak na two­je przy­zwy­cza­je­nia – wspo­mnie­nio­wo-gawę­dziar­skie. Zało­ży­łeś taką – znów jak na cie­bie – wręcz syl­wicz­ność, czy tak wyszło z nowych wier­szy? I przy oka­zji: wszyst­kie tek­sty są tu nowe?

Zacznę od kwe­stii naj­prost­szej: tak, wszyst­ko jest nowe, napi­sa­ne już po Lame­tach. Nie umiem przy­siąc, że jakieś linij­ki albo zło­że­nia słów nie koła­ta­ły mi w gło­wie wcze­śniej, ale nie ma tu wier­szy scho­wa­nych przed laty na lep­szą oka­zję i teraz wycią­gnię­tych z – powiedz­my – szu­fla­dy. Od począt­ku wie­dzia­łem, że książ­ka ma być „wspo­mnie­nio­wa” i mają to być wspo­mnie­nia zasad­ni­czo war­szaw­skie (co nas odno­si do – nie­cał­ko­wi­te­go – roz­strzy­gnię­cia kwe­stii „w” czy „we”. Otóż, raczej „w W”, jak „w  War­sza­wie” albo „w wier­szu” (albo w wido­kach, bo Wido­ki to był wcze­sny tytuł zbio­ru), niż „we W”, jak „we wspo­mnie­niu, wspo­mnie­niach”, ale dru­ga opcja też ma jakieś pra­wo bytu), więc, rzecz jasna, skła­da się z ułom­ków wspo­mnień i odro­bi­ny, waż­nej z moje­go punk­tu widze­nia, tek­stów, by tak rzec, metaw­spo­mnie­nio­wych, komen­tu­ją­cych  czy kwe­stio­nu­ją­cych owo pro­sto­dusz­ne cza­sem wspo­mi­na­nie. (Nie­kie­dy oba ele­men­ty spo­ty­ka­ją się, zresz­tą, w jed­nym wier­szu.)  W tym sen­sie książ­ka wyda­je mi się rów­nie spój­na jak tomy poprzed­nie, może nawet bar­dziej. To, że jed­ne tek­sty są raczej aneg­do­tycz­ne, a inne, niech będzie, afo­ry­stycz­ne czy nawet „gno­micz­ne”, to są w grun­cie rze­czy tech­ni­ka­lia, skąd­inąd obec­ne tak­że w moich prze­szłych książ­kach. (Przy oka­zji, kom­plet­nie nie wiem, co to są te „sen­dec­kie” wier­sze i czym się róż­nią od innych moich wier­szy, chęt­nie bym się od cie­bie dowie­dział. Skąd­inąd, „syl­wicz­ność” jako kate­go­rię przy­kła­da­ną do tomu poezji uwa­żam za pustą ram­kę, moż­na pew­nie wska­zać jakieś wyjąt­ki, ale W chy­ba do nich nie nale­ży.) No i – tak, lubię ostat­nio myśleć o W jako o poema­cie, choć oczy­wi­ście to są spra­wy umow­ne; brak tytu­łów poszcze­gól­nych tek­stów jest, zresz­tą, w któ­rymś miej­scu krót­ko sko­men­to­wa­ny. Nato­miast, by wró­cić do począt­ku, nie sądzę, by linij­ka, któ­rą cytu­jesz, była jak­kol­wiek mode­lo­wa czy pod­su­mo­wu­ją­ca cokol­wiek poza dys­ty­chem, któ­ry ją poprze­dza. W cało­ści idzie to tak: „Wszyst­ko ina­czej, / cho­ciaż tro­chę tak samo. // Teraz tyl­ko tę mądrość opra­wić.” – i jest to prze­cież, w samej rze­czy, mądrość god­na ram­ki albo makat­ki. Zasad­ni­czo wszyst­ko się zga­dza, ale co z tym począć? Powie­sić na ścia­nie albo wyta­tu­ować na czo­le. W tym wier­szu cho­dzi więc o taką oczy­wi­stą (egzy­sten­cjal­nie) oczy­wi­stość, któ­ra samą sie­bie bez­rad­nie iro­ni­zu­je, a w dodat­ku iro­ni­zu­je wła­sną bez­rad­ność.

Już się krótko tłu­ma­czę. Wier­sze sen­dec­kie to lapi­dar­ne tek­sty z wyzy­wa­ją­co krót­ki­mi wer­sa­mi. Gdy­by – dla wyra­zi­sto­ści przy­kła­du – uśred­nić nakła­dy i wiel­kość czcio­nek sto­so­wa­nych w poezji pol­skiej, to jesteś praw­do­po­dob­nie auto­rem zuży­wa­ją­cym naj­mniej far­by dru­kar­skiej. Oczy­wi­ście, nie tyl­ko takie wier­sze piszesz, i w W dobrze sły­szę twój głos, two­ją pro­zo­dię, dzię­ki któ­rym wszyst­kie utwo­ry sta­no­wią całość. I sły­szę nie tyl­ko dla­te­go, że ileś razy byłem na two­ich wie­czo­rach. Powie­dzia­łeś przed chwi­lą o iro­nii, któ­ra ponie­kąd sama się zno­si (powtó­rzę: ponie­kąd). David Foster Wal­la­ce już ćwierć wie­ku temu tak prze­ko­nu­ją­co pisał o wie­lo­zw­rot­nych iro­niach, któ­re dopro­wa­dzi­ły do sytu­acji, że trud­no cokol­wiek powie­dzieć na serio. Czy to rów­nież twój pro­blem?

OK, daj­my spo­kój bada­niu obję­to­ści far­by, jakie to ma w koń­cu zna­cze­nie. Co do iro­nii, to nie mam z nią abso­lut­nie żad­ne­go pro­ble­mu. Zabaw­ne, że pytasz o DFW, bo nie­daw­no czy­ta­łem tekst, o któ­rym wspo­mi­nasz, i sądzę, że eks­tra­po­lo­wa­nie kło­po­tu Wal­la­ce­’a z ówcze­sną mło­dą pro­zą ame­ry­kań­ską, któ­rą – pew­nie słusz­nie – obwi­niał o naśla­do­wa­nie pew­ne­go typu tele­wi­zyj­nej manie­ry inter­tek­stu­ali­za­cji pro­gra­mów, na uży­cie iro­nii w ogól­no­ści to prze­sa­da, a przede wszyst­kim nie­po­ro­zu­mie­nie. Myślę, że u DFW prze­ro­dzi­ło się to w rodzaj obse­sji i w połą­cze­niu z inny­mi pro­ble­ma­mi przy­czy­ni­ło się do jego tra­gicz­ne­go koń­ca. Mnie się zda­je, że serio nie stoi w opo­zy­cji do iro­nii, lecz do buf­fo; a iro­nia może być śmier­tel­nie poważ­na, tak­że jako narzę­dzie pozna­nia. Zresz­tą, sła­bo wyzna­ję się na tych wszyst­kich teo­riach. Pamię­tam, że na począt­ku sław­ne­go wykła­du Paul de Man cytu­je Schle­gla, któ­ry powia­da, mniej wię­cej, iż jeśli ktoś iro­nii nie czu­je, to mu się jej nijak nie wytłu­ma­czy, i mnie, pro­ste­mu liry­ko­wi, to naj­zu­peł­niej wystar­cza.

Przy­pusz­czam, że wąt­pię (żeby od innej stro­ny przy­po­mnieć o war­szaw­sko­ści). Iro­nia śmier­tel­nie poważ­na – zgo­da. Owszem, okrop­na jest ta defi­ni­cja Miło­sza iro­nii jako chlu­by nie­wol­nych. Nie­mniej cie­ka­wią mnie te sytu­acje u cie­bie, gdzie iro­nia, sama iro­nia, mam wra­że­nie, prze­sta­je wystar­czać. Zamie­ści­łeś otóż w W wiersz nie­le­d­wie papie­ski, jeśli nie ura­zi cię taka hiper­bo­la. Tak więc ktoś – raczej nie­spe­cjal­nie odle­gły od cie­bie – wymie­nia w tym wier­szu rze­czy, któ­re mu się nie podo­ba­ją: męskie klap­ki, rowe­ry na chod­ni­kach, tatu­aże (przede wszyst­kim u dziew­cząt i mło­dych kobiet?). I koń­czysz „cywi­li­za­cja śmier­ci / dopie­ro zmie­nia­ła się / w cywi­li­za­cję śmie­ci”. Jasne, pierw­szą ofia­rą iro­nii jest tu osła­wio­ny papie­ski bon mot. Ale zaczy­na się dziać rów­nież coś bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne­go. Cywi­li­za­cja śmie­ci koja­rzy się na przy­kład z Róże­wi­czem, przede wszyst­kim zaś: czy nie oka­zu­je się, że jed­nak było­by ci bli­żej do (zało­żo­nej przez auto­ra wyra­że­nia) powa­gi mówie­nia o cywi­li­za­cji śmier­ci niż do sta­nu okre­ślo­ne­go przez cie­bie jako cywi­li­za­cja śmie­ci? Lub ina­czej. Koła­kow­ski napi­sał kie­dyś, że – jako kry­ty­cy cywi­li­za­cji współ­cze­snej – ze zdzi­wie­niem i zaże­no­wa­niem kon­sta­tu­je­my, że zaczy­na­my mówić tro­chę podob­nie jak wyśmie­wa­ny przez nas ksiądz pro­boszcz. Gdy­byś tyl­ko iro­ni­zo­wał cywi­li­za­cję śmier­ci i odrzu­cał tę śmie­cio­wą, było­by pro­ściej i pew­nie jed­nak gorzej dla wier­sza. Ale ty kom­pli­ku­jesz.

 Papie­ski, papie­ski – to mi się bar­dzo podo­ba, dzię­ku­ję! Ale dla­cze­go „u dziew­cząt i mło­dych kobiet”? Prze­cież ban­dy­ci, mary­na­rze i Bec­kham to nie jest całość męskiej popu­la­cji. Skąd­inąd, na razie to jest rze­czy­wi­ście przy­pa­dłość głów­nie dość mło­dej kohor­ty wie­ko­wej, napraw­dę dziw­nie zacznie się robić, kie­dy damy i pano­wie, któ­rzy robią sobie tę krzyw­dę, zaczną się sta­rzeć. No, ale to na mar­gi­ne­sie. Jeśli zaś cho­dzi o cywi­li­za­cję i cywi­li­za­cję, nie chciał­bym tu jak­kol­wiek roz­plą­ty­wać węzeł­ka, któ­ry opi­su­jesz. (Moż­na by tu zresz­tą dodać parę innych splo­tów.) W koń­cu, prze­cież nie robię tego w wier­szu. Iro­nia, o któ­rej chy­ba mówi­my aż nad­to, bo w W wca­le nie jest domi­nu­ją­ca ani naj­waż­niej­sza, dzia­ła w taki spo­sób, że pro­du­ku­je prze­strzeń, w któ­rej poja­wia­ją się napię­cia – na przy­kład mię­dzy odmien­ny­mi czy sprzecz­ny­mi inter­pre­ta­cja­mi jakiejś kwe­stii. I z natu­ry rze­czy są to czę­sto napię­cia nie­usu­wal­ne. Może nie­po­rad­nie to tłu­ma­czę, ale tak to moim zda­niem wyglą­da.

Wró­cę jesz­cze na moment, jeśli pozwo­lisz, do słu­cha­nia. Tak więc wier­sze piszesz bar­dziej (bio­rą ci się bar­dziej) z ucha czy z tematów? Wiem, że to trud­no roz­róż­nial­ne, ale czy masz jakieś, hmm, częst­sze pierw­sze impul­sy? A pyta­nie, sądzę, tym bar­dziej zasad­ne, że two­je wier­sze świet­nie brzmią, co jest u cie­bie raczej trud­niej­sze do osią­gnię­cia, bo z regu­ły nie roz­pły­wasz się w wer­se­tach. I w spo­rym sen­sie przy oka­zji: jest w tomie osiem jed­no­wer­so­wych tek­stów. Posta­wił­bym to i owo, że przy­naj­mniej nie­któ­re wzię­ły się z brzmie­nia: 17. „Mazowszanka w szkle i ziem­nia­ki z cząbrem” – naj­pierw powtór­ka zbit­ki, potem ten wspa­nia­ły dźwięk; 32. „Nie bądź vege, zjedz kole­gę” – pur­non­sen­so­wy rym; 37. „Rzecz naj­waż­niej­sza to utrzy­mać skrzep” – per­se­we­ra­cja gło­sek ž i š. 42. „Karo­li­na przy­nio­sła cze­re­śnie i ser” – a o a – o a, potem ciąg jasne­go e. I – już tak­że poza dźwię­kiem – te jed­no­wer­so­we wier­sze powsta­ją od razu, czy może zosta­ją po skre­śle­niach więk­szych cało­ści?

 Cie­szę się, że ci to dobrze brzmi i się podo­ba. Od koń­ca: no więc to nie są ścin­ki, tyl­ko jed­no­wer­so­we całost­ki, wokół któ­rych mógł­bym budo­wać coś dłuż­sze­go, ale uzna­łem, że same sobie pora­dzą i – co waż­ne – wła­śnie w takiej posta­ci cie­ka­wie wpi­szą się w struk­tu­rę książ­ki. Ale two­je­mu pyta­niu „co waż­niej­sze” podo­łać nie umiem, bo „temat” i „brzmie­nie” są nie­ro­ze­rwal­ne. To zna­czy, na pew­no nie jest tak, że zakła­dam sobie, iż rąb­nę jakąś sze­lesz­czą­cą, na przy­kład, linij­kę i zaczy­nam się zasta­na­wiać, o czym to ma być. Raczej coś się ukła­da w gło­wie, a jak się ma skłon­ność do instru­men­ta­cji gło­sko­wych, to się ukła­da od razu wła­śnie tak. Zresz­tą, jeden kawa­łek jest z życia wzię­ty: o skrze­pie usły­sza­łem od pani den­tyst­ki po wyrwa­niu zęba. Mazow­szan­ka w szkle odsy­ła do cza­sów przed­pla­sti­ko­wych, w cza­sach co więk­szej bie­dy jada­łem też ziem­nia­ki z czą­brem, bo nic inne­go nie mia­łem, a czą­ber tra­fił się w jakiejś szu­fla­dzie. Co wię­cej, to weso­łe, powiedz­my, haseł­ko rekla­mo­we ma się może jakoś do cywi­li­za­cji śmieci/śmierci, a Karo­li­na pew­ne­go dnia, gdy pisa­łem tę książ­kę rze­czy­wi­ście przy­nio­sła cze­re­śnie i ser – to jest zresz­tą jeden z nie­licz­nych w tomie frag­men­tów „współ­cze­snych”, jeśli idzie o „aneg­do­tę”. Zaraz, chy­ba wycho­dzi na to, że jed­nak temat, cie­ka­we.

Nie­raz pisa­no o two­ich przy­wo­ła­niach lite­ra­tu­ry roman­tycz­nej. W W powta­rzasz słyn­ny finał Nor­wi­da – „Dalej, dalej” – tyle że doda­jesz pytaj­nik, no i ta końcówka jest w wier­szu kata­lo­gu­ją­cym napo­je wysko­ko­we. Bar­dziej intry­gu­je inny kryp­to­cy­tat, w wier­szu 27: „Mecha­ni­ka skry­śle­nia”. Autor Dzia­dów zarze­ka się, że opi­sa­ne wypad­ki „skry­ślił sumien­nie”; choć wia­do­mo, że spo­ro, choć­by w fak­to­gra­fii pozmie­niał… Nie, spo­koj­nie, nie będę pytał ani o sumien­ność, ani o refe­ren­cjal­ność, cho­dzi o coś inne­go. Koń­czysz tom sen­ten­cją, co się zowie: „Im dłu­żej piszę, tym mniej”. W paru zaś wier­szach poja­wia­ją się jak­by pla­ny na przy­szłość. Że coś zapi­szesz, ale też, parę stron dalej, że w sumie nie wiesz, czy zapi­szesz, a jesz­cze gdzie indziej, że cze­goś inne­go nikt nie zapi­sał. Co to jest? Znu­że­nie poezją, w tym wła­sną? („My weari­ness ama­zes me”, by zacy­to­wać przy oka­zji tego­rocz­ne­go nobli­stę.) Czy może zapo­wiedź prze­war­to­ścio­wa­nia wła­snej poety­ki, wła­snych sty­li­styk?

 Powia­ło gro­zą, nie­praw­daż? Ale to mic­kie­wi­czow­skie „kry­śle­nie” napraw­dę lubię, uży­łem go już kie­dyś, chy­ba w Far­szu? A ta „sen­ten­cja” koń­co­wa, myślę sobie po fak­cie, powin­na może nie koń­czyć się krop­ką i przez to otwie­rać pole dla róż­nych dopo­wie­dzeń. Znu­że­nie? Pew­nie masz rację. Coraz czę­ściej zda­je się, że się rzu­ca gro­chem o ścia­nę. Pisze się jed­nak dalej, nicze­go inne­go już dzi­siaj nie umiem. Z kolei, zapo­wie­dzi, o któ­rych wspo­mi­nasz, są może rze­czy­wi­ście zapo­wie­dzia­mi, nie­za­leż­nie od ich funk­cji czy­sto reto­rycz­nej w kon­kret­nych wier­szach. Prze­war­to­ścio­wa­nie? Nie, tak bym tego nie ujął. Może jest tak, że w tej książ­ce inte­re­su­je mnie „oca­le­nie od zapo­mnie­nia”, choć­by dla same­go sie­bie, osób, zda­rzeń, spraw. Pew­nie tak będzie i w książ­ce następ­nej. Dla mnie od zawsze aneg­do­ta była waż­na, czę­sto była punk­tem star­to­wym pisa­nia, ale zwy­kle te histo­rie były sil­nie skom­pre­so­wa­ne i bar­dzo prze­two­rzo­ne. Teraz poja­wia­ją się bar­dziej po boże­mu. To chy­ba wszyst­ko