Wrażliwość jako śmiertelna choroba przenoszona nieznaną drogą

Zade­biu­to­wał dwa lata po inau­gu­ra­cji dzia­ła­nia Bu-Ba-Bu tomi­kiem liry­ków. Jego boga­ty doro­bek poetyc­ki został prze­tłu­ma­czo­ny na wie­le języ­ków euro­pej­skich. W języ­ku pol­skim – obok licz­nych wier­szy, zapre­zen­to­wa­nych m.in. przez „Lite­raturę na Świe­cie” (1995, nr 10) – uka­za­ły się zbiór dra­ma­tów Recor­ding i inne utwo­ry (2001) oraz powieść Riw­ne/Row­no (2006), któ­ra zna­la­zła się w fina­le Litera­ckiej Nagro­dy Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus (2008). Cho­ro­ba Liben­kra­fta, opu­bli­ko­wa­na w 2010 roku w Char­ko­wie, to kolej­ne dzie­ło epic­kie, któ­re tra­fia do rąk na­szych czy­tel­ni­ków.

Pod­ty­tuł Cho­ro­by Liben­kra­fta brzmi Ponu­ra powieść, i rze­czy­wi­ście: cały świat przed­sta­wio­ny utwo­ru jest praw­dzi­wie mrocz­ny i zło­wiesz­czy. Akcja roz­gry­wa się w bli­żej nie­okre­ślo­nym miej­scu oraz cza­sie, ale opi­sa­ne realia prze­strzen­ne i egzy­sten­cjal­ne pozwa­la­ją sądzić, że rzecz dzie­je się gdzieś na sowiec­kiej Ukra­inie. W mie­ście, któ­re jest wcie­le­niem wszyst­kie­go, co w kra­jo­bra­zie urba­ni­stycz­nym naj­bar­dziej przy­gnę­bia­ją­ce – labi­ryn­ty ubo­gich blo­ko­wisk prze­pla­ta­ją się tu z molo­cha­mi fabrycz­ny­mi, śmier­dzą­ce toro­wi­ska tram­wa­jo­we wiją się kilo­me­tra­mi, a wszyst­ko spo­wi­ja mgli­sty pół­mrok zimy – otóż w takim mie­ście, na nie­któ­rych mapach w ogó­le nie­ist­nie­ją­cym, wybu­cha epi­de­mia tajem­ni­cze­go scho­rze­nia. Cho­ro­ba Liben­kra­fta „jest na razie sła­bo zba­da­na”: nie wia­do­mo, jaką dro­gą się roz­prze­strze­nia, wia­do­mo jed­nak, że jej obja­wem są czer­wo­ne plam­ki na powie­kach zaka­żo­ne­go, któ­rych nie spo­sób ukryć, jako że wszy­scy, chcąc nie chcąc, mru­ga­my mniej wię­cej co pięć sekund. Mia­sto, obję­te kwa­ran­tan­ną, zosta­je odcię­te od świa­ta, a cho­rych przy­by­wa w nim z dnia na dzień. Nara­sta­ją­ca gro­za sytu­acji i lęk przed zara­że­niem dopro­wa­dza­ją do nie­wy­obra­żal­nej eska­la­cji prze­mo­cy: lud­nie, wciąż nie­na­pięt­no­wa­ni czer­wo­ny­mi plam­ka­mi, na potę­gę mor­du­ją cho­rych na uli­cach w naj­bar­dziej bestial­ski spo­sób; ci zain­fe­ko­wa­ni zaś, któ­rym cudem uda­je się unik­nąć pogro­mu, są bru­tal­nie zatrzy­my­wa­ni i wywo­że­ni przez służ­by sani­tar­ne na Wyspę, na któ­rej – nie wia­do­mo – leczy się ich czy zabi­ja, a może prze­pro­wa­dza na nich eks­pe­ry­men­ty?

Pod wzglę­dem geno­lo­gicz­nym utwór jest para­bo­lą. Irwa­neć, oby­ty z tra­dy­cją lite­rac­ką (jako absol­went m.in. Insty­tu­tu Lite­rac­kie­go im. Mak­sy­ma Gor­kie­go w Moskwie), nawią­zu­je do kil­ku wybit­nych reali­za­cji tego gatun­ku, spo­śród któ­rych naj­waż­niej­szą zda­je się dlań Dżu­ma Alber­ta Camu­sa. Sche­mat fabu­ły Cho­ro­by Liben­kra­fta jest wpraw­dzie bar­dziej podob­ny do słyn­ne­go Mia­sta ślep­ców Joségo Sara­ma­go, ale meta­fo­rycz­ny kon­cept zamknię­tej metro­po­lii, gdzie ludzie w obli­czu śmier­tel­ne­go zagro­że­nia oka­zu­ją się zdol­ni tak­że do bar­dzo nie­god­nych zacho­wań, wyraź­nie zbli­ża oma­wia­ną powieść do fran­cu­skie­go arcy­dzie­ła. Naj­istot­niej­sza róż­ni­ca pole­ga na tym, że w Dżu­mie cho­ro­ba była meta­fo­rą zła, któ­re – choć uśpio­ne przez lata – „nigdy nie umie­ra i nie zni­ka”. W utwo­rze Irwan­ća nato­miast sze­rzą­ce się scho­rze­nie sta­no­wi rodzaj wybrań­stwa, bo pozwa­la postrze­gać świat ze szcze­gól­ną wraż­li­wo­ścią i widzieć w nim wię­cej niż widzą bliź­ni.

Cho­ry z czer­wo­ny­mi plam­ka­mi na powie­kach to Inny w zna­cze­niu, jakie temu poję­ciu nadał Emma­nu­el Lévi­nas: to ktoś, kogo inno­ści nie da się zre­du­ko­wać ani spro­wa­dzić do wła­sne­go „ja”; ktoś, kto powi­nien być przez „ja” wysłu­cha­ny i przy­ję­ty, dla kogo „ja” win­no cof­nąć się poza ego­istycz­ną wol­ność; spo­tka­nie z Innym – według auto­ra Cało­ści i nie­skoń­czo­no­ści – zawsze odby­wa się bowiem w prze­strze­ni ety­ki. Rzecz w tym wsze­la­ko, że w rze­czy­wi­sto­ści wykre­owa­nej przez ukra­iń­skie­go pisa­rza nikt niko­go nie ma ocho­ty słu­chać ani akcep­to­wać; nikt dla niko­go z nicze­go nie rezy­gnu­je; nikt – mówiąc języ­kiem Lévi­na­sa – nie sta­je „twa­rzą w twarz” z dru­gim czło­wie­kiem, a już na pew­no nie z zaka­żo­nym cho­ro­bą Liben­kra­fta.

W ten spo­sób docho­dzi­my do inne­go, acz zwią­za­ne­go z zasy­gna­li­zo­wa­nym, zespo­łu sen­sów powie­ści. Utwór Irwa­ne­cia bowiem sta­no­wi nie tyl­ko para­bo­lę rady­kal­ne­go odrzu­ce­nia tych, któ­rzy nie są z nami toż­sa­mi, ale rów­nież anty­uto­pię opo­wia­da­ją­cą o świe­cie ludzi wyzu­tych z uczuć wyż­szych, świe­cie bez tra­dy­cji, bez prze­szło­ści i przy­szło­ści. Głów­ny boha­ter książ­ki, któ­re­go ocza­mi pozna­je­my rze­czy­wi­stość (autor sto­su­je nar­ra­cję per­so­nal­ną i – miej­sca­mi – pierw­szo­oso­bo­wą), jest akto­rem teatral­nym, mają­cym wystą­pić w Kró­lu Edy­pie Sofo­kle­sa. Wysta­wie­nie sztu­ki oka­zu­je się jed­nak przed­się­wzię­ciem gra­ni­czą­cym z nie­moż­li­wo­ścią, ponie­waż nikt nie wie, o czym wła­ści­wie rze­czo­na sztu­ka trak­tu­je. Reży­ser każe akto­rom grać bez tek­stu, robić pomp­ki i bie­gać po sce­nie, a wszyst­ko dla­te­go, że „zgod­nie z reko­men­da­cją Urzę­du do Spraw Ide­olo­gicz­nych utwo­ry z daw­nych epok zosta­ły jakiś czas temu usu­nię­te z biblio­tek”. W świe­cie przed­sta­wio­nym jeśli cokol­wiek prze­no­si się na deski teatru, to tyl­ko pro­duk­cyj­nia­ki; o Sofo­kle­sie czy Szek­spi­rze nikt poza naj­star­szym akto­rem nie sły­szał ani sły­szeć nie chce, bo potrze­by roz­ryw­ki i odpo­czyn­ku (tak­że u arty­stów) w peł­ni zaspo­ka­ja­ją naj­tań­sze używ­ki: wszech­obec­ne papie­ro­sy i wód­ka na orze­chach, któ­rą zagłu­sza się tak­że panicz­ny strach przed zara­zą.

Boha­te­ro­wie Cho­ro­by Liben­kra­fta – nale­ży dodać – obcho­dzą się nie tyl­ko bez sztu­ki, ale tak­że bez zwie­rząt. Jest to naj­dra­stycz­niej­szy, ale wła­śnie dla­te­go nie­moż­li­wy do pomi­nię­cia wątek utwo­ru. Oto w mie­ście odma­lo­wa­nym przez ukra­iń­skie­go twór­cę trwa krwa­wa bata­lia prze­ciw­ko bez­pań­skim psom, na któ­re pada podej­rze­nie, iż prze­no­szą tytu­ło­we scho­rze­nie. Sce­na bru­tal­ne­go mor­do­wa­nia zwie­rząt, roz­pi­sa­na na dzie­sięć stron, jest jed­ną z bar­dziej poru­sza­ją­cych w naj­now­szej lite­ra­tu­rze euro­pej­skiej i może nad­we­rę­żyć ner­wy co wraż­liw­szych czy­tel­ni­ków, ma jed­nak głę­bo­ki seans poli­tycz­ny. Trud­no oprzeć się wra­że­niu, że Irwa­neć, two­rząc ją, zabrał głos w spra­wie mor­dów popeł­nia­nych na bez­dom­nych psach na Ukra­inie; szczyt tego pro­ce­de­ru przy­padł na rok wyda­nia książ­ki – 2010. Zwie­rzę­ta są ofia­ra­mi, a my, ludzie, ich opraw­ca­mi – zda­je się mówić autor Riwne/Rowno, idąc jak­by za gło­sem pol­skiej pisar­ki i obroń­czy­ni praw zwie­rząt, Olgi Tokar­czuk, dowo­dzą­cej, że każ­dy „bez­dom­ny pies jest poli­tycz­ny”.

Powieść Irwa­ne­cia nie jest utwo­rem pokrze­pia­ją­cym ser­ce, nale­ży to uczci­wie zazna­czyć, sta­no­wi jed­nak mądrą prze­stro­gę przed rze­czy­wi­sto­ścią, w któ­rej pięk­no i dobro są zapo­mnia­ny­mi poję­cia­mi, a wraż­li­wość oka­zu­je się cho­ro­bą – śmier­tel­ną lub lepiej: ska­zu­ją­cą na śmierć z ręki bliź­nie­go twe­go.