„Wiersz – Rzecz nie do wiary: / ale każdy dobry / sprawia, że chcemy wiedzieć”, czyli zmysł codzienności w cyklu

Wystan Hugh Auden (1907–1973) to wybit­ny poeta anglo­ję­zycz­ny ubie­głe­go wie­ku, nagro­dzo­ny w 1957 roku nagro­dą Fel­tri­nel­li. Za uzy­ska­ne dzię­ki niej pie­nią­dze zaku­pił posia­dłość nie­da­le­ko Wied­nia, w Kirch­stet­ten, sta­no­wią­cą dla nie­go pew­ne­go rodza­ju uto­pię na zie­mi, któ­ra sta­ła się póź­niej inspi­ra­cją do napi­sa­nia niniej­sze­go tomu. W podzię­ko­wa­niu za sie­dli­sko (w ory­gi­na­le: Abo­ut the House, 1965) to czwar­te wyda­nie książ­ko­we utwo­rów tego genial­ne­go poety w naszym kra­ju.

Dla boha­te­ra tych wier­szy liczy się tyl­ko teraź­niej­szość, prze­szłość minę­ła dla nie­go zbyt szyb­ko, aby zasłu­ży­ła na jaką­kol­wiek uwa­gę. Wszyst­kie dzie­ła archi­tek­to­nicz­ne nie zawdzię­cza­ją swo­je­go ist­nie­nia archi­tek­tom, lecz całej cywi­li­za­cji czło­wie­ka. Pomi­mo tego, że budow­le te nie są trwa­łe, to arty­sta nie waha się ape­lo­wać o ich wzno­sze­nie. Tyl­ko nimi będzie moż­na „zadzi­wić / tych, co przyj­dą po nas” („Pro­log: Naro­dzi­ny archi­tek­tu­ry”). Współ­ist­nie­nie z beto­nem poma­ga prze­cież czło­wie­ko­wi w osią­gnię­ciu sta­nu samo­świa­do­mo­ści. Tytu­ło­we „sie­dli­sko” jest tutaj nazy­wa­ne nawet „jaski­nią wytwór­czo­ści”, ponie­waż ze wzglę­du swo­ją intym­ność, usy­tu­owa­nie i kli­mat sta­ło się ide­al­nym miej­scem do pra­cy twór­czej. Dzię­ki sztu­ce poecie uda­ło się dostrzec to, co ule­gło bez­pow­rot­nie znisz­cze­niu, nato­miast obco­wa­nie ze świa­tem po ter­ro­rze Sta­li­na i Hitle­ra wyru­go­wa­ło z jego życia coś tak waż­ne­go jak zaufa­nie i poka­za­ło, że wszyst­ko jest dla czło­wie­ka osią­gal­ne.

Auden nazy­wa sie­bie tutaj „prze­szcze­pem // zza oce­anu” („W podzię­ko­wa­niu za sie­dli­sko”). Do pew­ne­go stop­nia czu­je się speł­nio­ny „po pięć­dzie­siąt­ce”, ponie­waż uda­ło mu się zre­ali­zo­wać swe naj­więk­sze i nigdy nie wyar­ty­ku­ło­wa­ne marze­nie – zamiesz­kał w ostoi, na tery­to­rium, któ­re­go gra­ni­ce może dowol­nie prze­kra­czać. Dopie­ro to miej­sce go wyzwo­li­ło. W celu dotar­cia do źró­deł swej fascy­na­cji tą prze­strze­nią zasta­na­wia się nad rolą piw­ni­cy w życiu czło­wie­ka, któ­ra jest meta­fo­rycz­nym odpo­wied­ni­kiem jaski­ni, w jakiej skry­wa­li się nasi pra­przod­ko­wie. Wapien­ne gro­ty kie­dyś dawa­ły tak potrzeb­ne schro­nie­nie, jak azyl w XX wie­ku dla poety potrze­bu­ją­ce­go spo­ko­ju. Tyl­ko strych wyda­je się poecie być wytwo­rem współ­cze­sno­ści, czymś zupeł­nie nowym, jako miej­sce prze­zna­czo­ne do kolek­cjo­no­wa­nia przed­mio­tów waż­nych i nie­uży­wa­nych, nie­god­nych jed­nak porzu­ce­nia. Dopie­ro łazien­ka zdo­by­wa u poety naj­więk­sze uzna­nie, ze wzglę­du na swe zdol­no­ści do zjed­no­cze­nia „Umy­słu” z „Cia­łem” i dużą rolę w roz­wo­ju kul­tu­ry.

W podzię­ko­wa­niu za sie­dli­sko to w prze­wa­ża­ją­cej mie­rze poezja połą­czeń, na przy­kład w utwo­rze „Enco­mium bal­nei” uwi­dacz­nia się to pró­bą wska­za­nia na róż­ne stop­nie poj­mo­wa­nia czy­sto­ści przez angiel­skie­go dżen­tel­me­na, uza­leż­nio­ne­go od łaź­ni Rzy­mia­ni­na i świę­te­go Anto­nie­go, a następ­nie skon­fron­to­wa­nia tego z obec­ną skłon­no­ścią czło­wie­ka do mar­no­wa­nia dużej ilo­ści cza­su w łazien­ce, „gdzie (…) / zazna spo­ko­ju Sta­tycz­ne Ego” („Enco­mium bal­nei”). W nowej prze­strze­ni poety znaj­du­je się „kapli­ca przy­jaź­ni”, czy­li pokój prze­zna­czo­ny tyl­ko dla naj­bar­dziej zaufa­nych przy­ja­ciół. Dla tych wyjąt­ko­wych osób, bez udzia­łu gospo­da­rza, zmie­nia się całe oto­cze­nie: kra­jo­bra­zy sta­ją się pięk­niej­sze, przy­ro­da bar­dziej zaj­mu­ją­ca uwa­gę, a sam fakt zaist­nie­nia przy­jaź­ni prze­mie­nia się w coś wyjąt­ko­we­go, nie­po­wta­rzal­ne­go i nie­po­sia­da­ją­ce­go swe­go odpo­wied­ni­ka. Następ­nie Auden dzie­li przy­ro­dę, bio­rąc pod uwa­gę kry­te­rium spo­so­bu odży­wia­nia się orga­ni­zmów. Rośli­ny (jako byty ide­al­ne) całe życie odda­ją się w samot­no­ści cią­głe­mu kon­su­mo­wa­niu, prze­żu­wa­cze są w sta­nie sobie zro­bić prze­rwę w jedze­niu, a dra­pież­ni­ki dzia­ła­ją z pośpie­chem i en fami­lie. Tyl­ko czło­wiek jako „zwie­rzę z limi­to­wa­nej serii” („Wie­czo­rem o siód­mej trzy­dzie­ści”) może podzie­lić się z kimś posił­kiem i na tym wła­śnie pole­ga jego wyż­szość. „Dosko­na­ła Licz­ba Spo­łecz­na” w cza­sach Chry­stu­sa i kró­la Artu­ra sta­no­wi­ła dwa­na­ście, dziś zaś ze wzglę­du na kry­zys moral­ny i eko­no­micz­ny do sto­łu jeste­śmy w sta­nie zapro­sić tyl­ko sześć osób. Auden podzie­la myśl Brech­ta: „Naj­pierw żar­cie, potem ety­ka”, jego zda­niem „suty obiad” bez pro­ble­mu mógł­by na przy­kład odmie­nić losy bitwy o Ter­mo­pi­le. Wobec tego zasta­na­wia się, co nale­ża­ło­by odpo­wie­dzieć Pla­to­no­wi, gdy­by ten zechciał zadać nam pyta­nie: „Co sły­chać u antro­po­sa”? („Naj­pierw żar­cie…”) i szu­ka przy­czyn, dla­cze­go w obec­nym cza­sie o wie­le więk­szą uwa­gę zwra­ca się na „dzie­ło” niż „mozół”; nie jest w sta­nie dociec, co jest przy­czy­ną tego, że przed­kła­da­my efekt nad spo­sób jego osią­gnię­cia. Sypial­nia jest zaś kolej­nym nie­zwy­kle istot­nym pomiesz­cze­niem w „sie­dli­sku” każ­de­go czło­wie­ka. Nie jest ona „polem bitwy”, lecz peł­ni inną bar­dzo waż­ną rolę: poma­ga w uświa­do­mie­niu sobie „codzien­nej ludz­kiej zgry­zo­ty” („Jaski­nia nago­ści”) i ujaw­nić „życie w jego natu­ral­nej bar­wie”, bez udzia­łu zakłó­ca­ją­cych per­spek­ty­wę masek. Zda­niem poety bez pro­ble­mu moż­na sfa­bry­ko­wać swój życio­rys, w któ­rym o wie­le więk­szą rolę odgry­wa „talent opo­wia­da­cza” niż uczci­wość. Tyl­ko sny posia­da­ją struk­tu­rę unie­moż­li­wia­ją­cą jaką­kol­wiek inge­ren­cję.

„Wspól­ne życie”, utwór zamy­ka­ją­cy cykl, sta­no­wi osta­tecz­ne pod­su­mo­wa­nie i sfor­mu­ło­wa­nie tezy – „sie­dli­sko” czło­wie­ka cha­rak­te­ry­zu­je go jako isto­tę spo­łecz­ną, jest pew­ne­go rodza­ju wizy­tów­ką. Tym samym to, czy kogoś war­to poznać zale­ży od sta­nu jego miesz­ka­nia i opła­co­nych rachun­ków. Wiersz ten zawie­ra rów­nież wyra­że­nie wia­ry w nie­pod­wa­żal­ną siłę przy­jaź­ni, któ­ra nie pozwa­la niko­mu znik­nąć „w zbrod­ni­czym zgieł­ku Histo­rii” („Wspól­ne życie”).

W podzię­ko­wa­niu za sie­dli­sko to tom doty­ka­ją­cy mate­rii nie­zwy­kle wraż­li­wej, ponie­waż w więk­szo­ści przy­pad­ków trak­tu­je o codzien­no­ści i wyzna­niach, jakie ta sta­wia przed jed­nost­ką wybit­ną, doświad­cza­ją­cą. Dro­bia­zgo­wy styl, opie­ra­ją­cy się na szcze­gól­nej eru­dy­cji, uczy­nił tutaj z pozor­nie nic nie­zna­czą­cej prze­strze­ni coś na kształt arka­dii, pozwa­la­ją­cej na zwró­ce­nie uwa­gi w stro­nę osta­tecz­no­ści. Opi­sy piw­ni­cy, stry­chu, jadal­ni i pra­cow­ni są tutaj meta­fo­ra­mi ści­śle kore­spon­du­ją­cy­mi z ukształ­to­wa­niem for­mal­nym tych tek­stów: nie­któ­re z nich zawie­ra­ją „Post­scrip­tum”, koń­czą się utwo­ra­mi na pierw­szy rzut oka przy­po­mi­na­ją­cy­mi haiku, a każ­dy z nich został komuś zade­dy­ko­wa­ny; znaj­dzie­my tu tak­że tek­sty „schod­ko­we”, czy­li zbu­do­wa­ne z syn­tagm nie­re­gu­lar­nie poroz­bi­ja­nych na wie­le wer­sów. W.H. Auden docie­ra tu do samych gra­nic tego, co poeta może powie­dzieć o teraź­niej­szo­ści. Odkry­ta przez nie­go czy­stym zbie­giem oko­licz­no­ści prze­strzeń sta­ła się osto­ją gene­ru­ją­cą sen­sy w makro świe­cie, uni­wer­sum nie­ide­al­nym, jed­nak jedy­nym moż­li­wym.