Upokorzeni, wyblakli, wyssani, masowi. Notatki z lektury Spalania

1.

Już kie­dyś prze­czu­wa­łem, że cięż­ko będzie Grze­go­rzo­wi Kwiat­kow­skie­mu porzu­cić obra­ną dro­gę wier­sza i wybrać się w mniej zna­ne rejo­ny poetyc­kie. Każ­dą książ­ką potwier­dzał, że jesz­cze nie wszyst­ko w tej for­mie zosta­ło powie­dzia­ne, a tak­że, że nigdy nie poczu­je się na tym polu speł­nio­ny. Oczy­wi­ście nie ozna­cza to, że upra­wia auto­epi­go­nizm. Nie­ła­two było­by przy­piąć tę łat­kę komuś, kto sta­ra usu­nąć się w cień Innego/innego i oddać mu wła­sny głos. Za każ­dym razem wybrzmi on tro­chę ina­czej, pokie­ru­je nas do Gdań­ska, na Śląsk, na oso­bli­we ter­ra inco­gni­ta, a może nawet na jakieś zupeł­nie nie­istot­ne pola cho­wa­ją­ce czy­jąś roz­pacz, któ­ra dopro­wa­dzi­ła do tra­gicz­nej śmier­ci.

2.

Jako rzecz­nik zmar­łych, poeta wyda­je się twier­dzić, że „my, któ­rzy umie­my mówić, musi­my być gło­sem dla tych, któ­rzy mówić nie potra­fią”. Ta mak­sy­ma kato­lic­kie­go kapła­na, Osca­ra Rome­ro, wkom­po­no­wu­je się w dotych­cza­so­we gesty auto­ra Spa­la­nia, budu­jąc nar­ra­cję na pod­sta­wie nie­zna­nych nam histo­rii lokal­nych. Poeta, osob­nik uprzy­wi­le­jo­wa­ny, mają­cy wyra­zi­sty i moc­ny głos, a tak­że nie­po­rów­ny­wal­nie więk­szą od Vic­to­ra Oswi­na Put­tri­cha szan­sę na bycie usły­sza­nym, czu­je na sobie obo­wią­zek przy­wró­ce­nia pamię­ci po pole­głych, nie­za­leż­nie od ich sta­tu­su, kon­dy­cji psy­chicz­nej czy karie­ry zawo­do­wej. Każ­de­mu zmar­łe­mu i każ­dej zmar­łej nale­ży się pamięć. „Poeta pamię­ta”, ale zupeł­nie ina­czej niż u Miło­sza. Nobli­sta zamie­nił się w suro­we­go mora­li­stę, życzą­ce­go śmier­ci auto­kra­tom i prze­strze­ga­ją­ce­go przed armią pisa­rzy, goto­wych do nie­ustan­ne­go przy­po­mi­na­nia. Kwiat­kow­ski pamię­ta zaś w spo­sób nie­po­rów­ny­wal­nie skrom­niej­szy, z więk­szą czu­ło­ścią i posza­no­wa­niem auto­no­micz­no­ści jed­no­stek – nie są one jedy­nie cią­żą­cym sumie­niu wspo­mnie­niem, któ­rym moż­na komuś gro­zić. Oto ludzie w całym ich jeste­stwie: porzu­co­ny przez ojca syn, mat­ka ukry­wa­ją­ca się w lesie wraz z pła­czą­cą cór­ką, rol­nik i ksiądz umie­ra­ją­cy w czu­łym uści­sku. Nie ma tu miej­sca na nekro­po­li­ty­kę. Poeta jako naczy­nie, któ­re wypeł­nia się daw­ny­mi prze­ży­cia­mi po to, by oddać innym ich świa­dec­two – to chy­ba naj­bar­dziej wyróż­nia Kwiat­kow­skie­go na tle współ­cze­snej poezji pol­skiej, któ­ra idzie bądź to śla­dem Miło­sza, pisa­rza z cię­ża­rem moral­nym, bądź Świe­tlic­kie­go, zamknię­te­go na oso­bi­ste doświad­cze­nie i iro­nicz­nie cele­bru­ją­ce­go swo­je ilu­zo­rycz­ne odosob­nie­nie.

Dużo bar­dziej niż w poprzed­nich Rado­ściach z 2013 roku widać, z jakim złem muszą się zmie­rzyć ludzie, któ­rym został odda­ny głos w wier­szach. Owszem, nigdy nie było zbyt wiel­kich wąt­pli­wo­ści, autor w epi­ta­fij­nych tytu­łach kon­kre­ty­zo­wał wyda­rze­nia w cza­sie, a nie­kie­dy i w prze­strze­ni. Nawet w jesz­cze wcze­śniej­szym Osła­bić, zamy­ka­ją­cym poprzed­nią poetyc­ką try­lo­gię, zda­rza­ło nam się zna­leźć obco­brz­mią­ce, ger­mań­skie imio­na i nazwy, suge­ru­ją­ce podróż w cza­sie do Dan­zig. Tym razem, w prze­ci­wień­stwie do wymie­nio­nych ksią­żek, nie tyl­ko ofia­ry otrzy­mu­ją głos. Ich opraw­cy, zbrod­nia­rze wojen­ni, tak­że otrzy­mu­ją należ­ne im miej­sce w tej histo­rii. Takie uzu­peł­nie­nie potę­gu­je nastrój przy­gnę­bie­nia i nie­zna­ją­ce­go spra­wie­dli­wo­ści zła. Otóż Adolf Eich­mann zosta­je okre­ślo­ny mia­nem nie­miec­kie­go drwa­la, a Wil­helm Kop­pe – dyrek­to­rem fabry­ki cze­ko­la­dy. I jest to prze­ra­ża­ją­ce, a zara­zem nie­da­le­kie od praw­dy, zwłasz­cza gdy skon­fron­tu­je się to z rze­czy­wi­stą, powo­jen­ną już, histo­rią. To, co naj­bar­dziej ude­rza, to napię­cie zawar­te w sło­wach „drwal” i „dyrek­tor fabry­ki”, pre­cy­zyj­nie odzwier­cie­dla­ją­ce trwo­gę o bez­kar­ność napast­ni­ków, bez­sil­ność ofiar. Nie­po­kój budzi dodat­ko­wo mnie­ma­ny rytm pra­cy drwa­la-sie­pa­cza i dyrek­to­ra-komen­dan­ta fabry­ki-obo­zu. Wyko­rzy­stu­jąc te napię­cie oraz powta­rza­ją­cą się fra­zę „na pod­mo­kłych tere­nach u zbie­gu Wisły i Soły”, poeta budu­je peł­ną opo­wieść o cza­sach holo­kau­stu. Brak cie­mię­ży­cie­li w Rado­ściach był arty­stycz­nie uza­sad­nio­ny, ale trzy­ma­nie się tam­tej wizji mogło­by ode­brać Spa­la­niu odpo­wied­ni wyraz i nara­zi­ło­by tom na wtór­ność. Być może zakoń­cze­nie try­lo­gii będzie już tyl­ko gło­sem byłych eses­ma­nów? Patrzę na to z nie­ma­łą nadzie­ją, zwłasz­cza że autor wybie­ra się nie­ba­wem na sty­pen­dium do Gra­zu, gdzie zbrod­nia­rze wojen­ni koń­czy­li Aka­de­mię Medycz­ną. Odda­nie im gło­su świet­nie kon­tra­sto­wa­ło­by z histo­ria­mi Buzi Waj­ner i Dory Dro­goj.

3.

Zosta­wię jed­nak poety­kę udzie­la­nia gło­su za sobą, ina­czej musiał­bym się powta­rzać. Wszy­scy wie­my, jaki duch patro­nu­je poezji Kwiat­kow­skie­go. Nie dodam też już nic o złu w wier­szach, któ­re zosta­ło roz­pra­co­wa­ne przez wie­lu recen­zen­tów i wie­le recen­zen­tek w wie­lu recen­zjach. To już zna­my, te rejo­ny zosta­ły zba­da­ne, a stra­te­gia auto­ra nie opie­ra się na zaska­ki­wa­niu i wpro­wa­dza­niu czy­tel­ni­ków w labi­ryn­ty, z któ­rych nie ma wyj­ścia. Tę bru­tal­ną zaba­wę zosta­wia neo­lin­gwi­stom.

Spa­la­nie zrze­ka się lirycz­no­ści wręcz pro­gra­mo­wo, już na wstę­pie przy­wo­łu­jąc pro­stą praw­dę o świe­cie: 

tak to już jest
żad­nych wyrzu­tów sumie­nia
nowe życie spy­cha i dopa­la sta­re

ener­gia
ener­gia

spa­la­nie
spa­la­nie

Bar­dziej fizycz­ność niż ulot­ne uczu­cie, impre­sja. Uczu­cia potrak­to­wa­ne z dystan­sem, jako – być może – zwy­czaj­ne reak­cje che­micz­ne. A może, po pro­stu, język ma odzwier­cie­dlać to nie­wzru­sze­nie, któ­re jest wyni­kiem prze­ży­cia wstrzą­sa­ją­cych wyda­rzeń? Czy wspo­mnia­na mat­ka, ukry­wa­ją­ca się z cór­ką w lesie, nie jest już w sta­nie wzru­szyć się tra­ge­dią i jej mowa nie reagu­je już na takie sytu­acje? Wte­dy istot­nie nie pozo­sta­je nic inne­go jak cykl pozy­ski­wa­nia ener­gii i jej spa­la­nia. A przy­naj­mniej tak wła­śnie może to wyglą­dać dla zewnętrz­ne­go obser­wa­to­ra, któ­re­mu „spa­la­nie” nie koja­rzy się już z pie­ca­mi kre­ma­to­ryj­ny­mi, a bar­dziej z, nie przy­mie­rza­jąc, kalo­ria­mi czy papie­ro­sa­mi.

To wła­śnie wyko­rzy­stu­je Kwiat­kow­ski. Ten język nie jest poetyc­ki, ale tyl­ko cze­ka na jego upo­etycz­nie­nie, na kon­tek­stu­ali­za­cję. Dla­te­go prze­ra­ża drwal, dla­te­go ubra­nie galo­we koja­rzy się rów­no­cze­śnie ze ślu­bem i pogrze­bem. Potrze­ba nada­nia kon­tek­stu obja­wia się szcze­gól­nie wyraź­nie w wier­szu „dać”. Nawet cho­ro­by i wiru­sy mają imię, więc nale­ży dać imię rów­nież dziec­ku, bo to utrzy­ma je w ryzach, „uspo­koi je”, nie pozwo­li na jakiś sza­lo­ny prze­kręt i nie­po­ro­zu­mie­nie. Naj­więk­szy lęk odczu­wa­my przed nie­zna­nym, a nie­na­zwa­ne jest siłą rze­czy nie­zna­ne. Zna­cze­nia, któ­re na sobie zna­nych zasa­dach przy­le­pia­ją się i odkle­ja­ją od słów, wzbu­dza­ją podob­ny nie­po­kój, dosko­na­le zasto­so­wa­ny w Spa­la­niu.

Wiersz ma być jak naj­prost­szy pod wzglę­dem for­mal­nym, żeby nie odwra­cał uwa­gi od istot­niej­sze­go celu, jakim jest sku­pie­nie go na pró­bie wysło­wie­nia ogro­mu ludz­kiej tra­ge­dii. Pró­bie wła­śnie, bo autor uni­ka fre­ne­tycz­ne­go opi­su, co zda­rza­ło mu się jesz­cze w Rado­ściach. Zresz­tą moż­na przy­pusz­czać, że boha­te­ro­wie tych wier­szy w cza­sach zagła­dy rów­nież nie mie­li cza­su i moż­li­wo­ści na zbyt wylew­ne wer­sy, a pamię­taj­my, że ich głos jest gło­sem poety.

4.

Gdy­bym miał gdzieś umie­ścić Kwiat­kow­skie­go na poetyc­kiej mapie Pol­ski, to – pomi­ja­jąc zupeł­nie geo­gra­ficz­ne pra­wi­dło­wo­ści – ulo­ko­wał­bym go gdzieś bli­żej Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go. Obaj wyda­ją się na tyle osob­ni, że aż podob­ni w swo­ich obse­sjach, żalu i utra­cie. Nie ma jed­nak w Spa­la­niu tego gro­te­sko­we­go humo­ru co w Kochan­ce Nor­wi­da, z pew­no­ścią też for­ma sone­tu jest obca gdań­skie­mu auto­ro­wi. Łączy ich zaś poczu­cie podró­ży w cza­sie, uni­ka­ją­ce ana­chro­nicz­ne­go sty­lu wier­szo­wa­nia, a tak­że brak kla­sy­cy­stycz­ne­go zachwy­tu nad świa­tem. Daw­ne cza­sy – tak, ale razem z ich umar­ły­mi. W peł­nej swej isto­cie. Toż­sa­mość Dyc­kie­go jest opar­ta na pogra­ni­czu ukra­iń­skim, a Kwiat­kow­skie­go – na spor­nych tere­nach Pol­ski i Nie­miec.

Spa­la­nie mówi nam wła­śnie tro­chę o pol­sko­ści, a wła­ści­wie o tym, cze­go w tej pol­sko­ści bra­ku­je (i to wła­śnie bar­dzo podob­ne do wier­szy Dyc­kie­go). Nie mamy już za sąsia­da Inne­go, z któ­rym mogli­by­śmy się porów­ny­wać. 

kim teraz są?
jak poto­czy­ły się ich losy?

upo­ko­rze­ni
wyssa­ni
wybla­kli
maso­wi

Pyta, i odpo­wia­da, pod­miot wier­sza „uro­dzić IV”, któ­ry posta­na­wia w koń­cu ich opu­ścić. Sytu­acja przy­po­mi­na tro­chę to bez­sil­ne pra­gnie­nie pozo­sta­nia z boku pod­czas Zagła­dy, a okrut­na kon­sta­ta­cja „powi­nien się nie uro­dzić!”, sta­no­wią­ca puen­tę, rów­nie dobrze może zostać wło­żo­na w usta ofia­ry, kata lub świad­ka. W każ­dej z tych opcji obja­wia się sil­ne poczu­cie winy, któ­re nauczy­li­śmy się cho­wać w naj­głęb­szych pokła­dach nie­świa­do­mo­ści. Jeste­śmy uboż­si o samo­wie­dzę, jeste­śmy uboż­si o tych, któ­rych stra­ci­li­śmy – zda­ją się mówić te wier­sze.

5.

Jeśli zgod­nie z zamia­rem auto­ra Spa­la­nie jest czę­ścią więk­szej, try­lo­gicz­nej cało­ści, to musi­my naj­now­szy tom potrak­to­wać jako roz­wi­nię­cie opo­wie­ści. Istot­nie tak jest. Wpro­wa­dzo­ny został nowy pogląd na rze­czy­wi­stość w posta­ci cie­szą­cych się przy­wi­le­ja­mi eses­ma­nów; odnaj­du­je­my przed­wo­jen­ne i powo­jen­ne prze­bły­ski, któ­re są ści­śle powią­za­ne z inte­re­su­ją­cą nas histo­rią; coraz bar­dziej pozna­je­my Inne­go. Jest w tym jakiś zamysł dotych­czas koja­rzą­cy się głów­nie z bele­try­sty­ką. Czy to ozna­cza, że zbli­ża­my się do koń­ca? W domy­śle: koń­ca woj­ny? I czy w ogó­le woj­na kie­dy­kol­wiek się koń­czy, czy może już zawsze będzie­my ją kon­ty­nu­ować, tyl­ko w innych warun­kach? Wier­sze Kwiat­kow­skie­go nie pozo­sta­wia­ją we mnie wąt­pli­wo­ści, że zmar­li wciąż żyją, nawet jeśli tyl­ko w czy­jejś pamię­ci, i że doma­ga­ją się spra­wie­dli­wo­ści – usły­sze­nia oraz zro­zu­mie­nia ich histo­rii.