Poezja, która się wydarza

O nowym zbio­rze Julii Szy­cho­wiak chęt­nie myślę jako o wyda­rze­niu. Intro ma swo­ją dra­ma­tur­gię i line­ar­ną struk­tu­rę, przede wszyst­kim jed­nak two­rzy osob­ne poetyc­kie uni­wer­sum, tyl­ko czę­ścio­wo wspar­te na pra­wi­dłach świa­ta real­ne­go. W jego obrę­bie pró­bu­ją zaist­nieć wier­sze. Kolej­ne utwo­ry w tomie wyda­rza­ją się, zwra­ca­jąc uwa­gę na swo­ją nie­ko­niecz­ność, moż­li­wą nie­pre­cy­zyj­ność, (nie)obecność – ich poten­cjal­ność jest chy­ba istot­niej­sza od samej tre­ści. Szy­cho­wiak już w pierw­szym wier­szu usta­la taką kon­wen­cję świa­ta poetyc­kie­go i w jej gra­ni­cach opo­wia­da o doświad­cze­niach codzien­no­ści. Nie­pew­na efek­tu, wciąż się ase­ku­ru­ją­ca, prze­pro­wa­dza eks­pe­ry­ment na żywym cie­le per­cep­cji i języ­ka. Ope­ra­cja oka­zu­je się uda­na.

„Tyl­ko nie zapo­mnij tego, co się nie wyda­rzy­ło”

Otwie­ra­ją­ca zbiór fra­za usta­wia odbiór cało­ści: „Tre­ning mię­śni ducha,/coś jak roz­luź­nie­nie tkan­ki rze­czy­wi­sto­ści”. Rzu­co­ne sfor­mu­ło­wa­nie brzmi nie­co jak zaklę­cie i rze­czy­wi­ście – w obrę­bie świa­ta poetyc­kie­go ma moc spraw­czą. W kolej­nych utwo­rach zaob­ser­wu­je­my jak wszyst­ko, co zmy­sło­we, cie­le­sne, przy­na­le­żą­ce do „twar­dej rze­czy­wi­sto­ści”, oka­zu­je się zwod­ni­cze, a pew­ni­ki ule­ga­ją roz­chwia­niu („Rano liczę palce,/reperuję pamięć”). W miej­sce empi­rycz­nej pew­no­ści wkra­cza intu­icja.

Cha­rak­te­ry­stycz­na dla Szy­cho­wiak wer­sy­fi­ka­cja (dobrze odro­bio­na lek­cja z Róże­wi­cza!) nada­je poszcze­gól­nym utwo­rom dyna­mi­kę, umoż­li­wia­jąc jed­no­cze­sne bycie i nie-bycie rze­czy i zda­rzeń („Uwiel­biam na cie­bie patrzeć,/powiedział. Tyle/go widzia­łam”; „Tyl­ko nie zapomnij/tego, co się nie wyda­rzy­ło”). To, co nie speł­nia się w rze­czy­wi­sto­ści, zosta­je odno­to­wa­ne w poezji, jako nie­speł­nie­nie. Intro jest zbio­rem takich wła­śnie „nie­wy­da­rzo­nych wyda­rzeń”, poten­cjal­nych (czy może wid­mo­wych?) sytu­acji lirycz­nych. Wypeł­nia­ją one świa­do­mość gło­su mówią­ce­go, sta­no­wiąc zara­zem wyzwa­nie dla języ­ka i per­cep­cji: „Sta­ra­łam się to przedstawić/możliwie jasno, wyma­ga­jąc jednak/żmudnej przebudowy/klatki świa­do­mo­ści”. Tak wła­śnie roz­gry­wa się ten tom – impul­sy ze świa­ta zewnętrz­ne­go wywo­łu­ją zda­rze­nia wewnętrz­ne, dla któ­rych próż­no szu­kać satys­fak­cjo­nu­ją­cych środ­ków wyra­zu w obo­wią­zu­ją­cej kon­wen­cji wypo­wie­dzi arty­stycz­nej. Zdia­gno­zo­wa­ny pro­blem nie zwal­nia pod­mio­tu z obo­wiąz­ku podej­mo­wa­nia prób („Jesz­cze nie wiem, jak o niej mówić,/żeby nie skończyć/za wcze­śnie”). Te zaś, jaw­nie nie­wy­star­cza­ją­ce, są impul­sem dla kolej­nych arty­stycz­nych gestów. Zaaran­żo­wa­na w ten spo­sób (meta)sytuacja lirycz­na two­rzy samo­na­pę­dza­ją­cy się układ akcji-reak­cji. Bez nad­rzęd­nej tezy, kolej­ny wiersz wyni­ka z poprze­dza­ją­cych go utwo­rów. Intro tak się wyda­rzy­ło, choć – teo­re­tycz­nie – mogło ina­czej.  Jak per­for­mans.

Szy­cho­wiak napo­ty­ka zatem bez­rad­ność i… upra­wia ją. A pro­ces ten sta­je się pre­tek­stem do inte­re­su­ją­cych prze­su­nięć w obrę­bie per­cep­cji oraz jest moty­wem ożyw­czym dla języ­ka.

Te oczy mogą kła­mać

Pod­miot wier­szy, by prze­mó­wić, wyma­ga (od sie­bie? od odbior­cy?) „prze­bu­do­wy klat­ki świa­do­mo­ści”. Tyl­ko tro­chę dalej w tomie poja­wia się stwier­dze­nie: „Schi­zo­fre­nia jest jak prze­bi­śnieg na twardej,/zmrożonej zie­mi” – bogac­two doznań i per­spek­tyw, wyła­mu­ją­ce się nor­mom, ma więc prze­ła­mać iner­cję. Jest to moment, w któ­rym Intro roz­pa­da się na dwie czę­ści. Nastę­pu­ją­ce kolej­no utwo­ry ukła­da­ją się w opo­wieść o nie­speł­nio­nej miło­ści, prze­ży­wa­nej sen­su­al­nie, fizycz­nie. Apo­lo­gia kobie­co­ści zosta­je tu skon­fron­to­wa­na z bru­tal­no­ścią męż­czy­zny, któ­re­go obec­ność, jak rów­nież nie­obec­ność („Daw­no nikt jej nie dotykał./W ustach ma gorzko,/skóra zmie­ni­ła kolor”) jest źró­dłem cier­pie­nia. Wal­ka pier­wiast­ka męskie­go i żeń­skie­go to zara­zem wal­ka dwóch per­spek­tyw. Męż­czy­zna patrzy, a jego spoj­rze­nie jest złud­ne i pro­wa­dzi do ponu­rych roz­po­znań: „Prze­ja­śnia się, widzisz w rze­ce cień”, „Przy­wi­dzę ci się, gdy pój­dziesz na skróty:/dłubiąc pal­cem w ścianie,/znaczę kontur/przyćmionej postaci.//Patrz, to nie­bez­piecz­ne”. Swo­ją per­spek­ty­wę sta­ra się on gwał­tem narzu­cić kobie­cie: „(…) odsłoń­cie jej twarz,/niech widzi.//Nie mogła zobaczyć.//Biały obrus zaszedł krwią,/w słoń­cu błyszczał/jeszcze świe­ży strach,/ktoś się uśmie­chał”. Ta jed­nak (nie kon­kret­na kobie­ta, ale kobie­cość, jako pro­po­no­wa­ny model wraż­li­wo­ści) jest nasta­wio­na na bar­dziej sub­tel­ne bodź­ce, „patrzy” w głąb, przy zamknię­tych, przy­pie­czę­to­wa­nych gęstym splo­tem rzęs powie­kach: „Jesteśmy/tu i teraz moc­no skomunikowani,/jak rzę­sy na powierzch­ni”.

Takim obra­zem zakoń­czo­ny zosta­je, co zna­mien­ne, zbiór. Wewnątrz znaj­du­je się jed­nak kon­kret­na pro­po­zy­cja odmien­nej, kobie­cej per­spek­ty­wy: „Słu­cham Miłości,/głos serca/uwiera mnie//w krta­ni”. Tytuł tomu Szym­czak jest ter­mi­nem muzy­ko­lo­gicz­nym i muzy­ka wła­śnie oka­zu­je się środ­kiem wyra­zu dosko­na­le łączą­cym to, co inte­lek­tu­al­ne, kon­wen­cjo­nal­ne i kul­tu­ro­we, z tym, co cie­le­sne, natu­ral­ne i bez­wa­run­ko­we. W wier­szu pt. Rytm jako nie­śmier­tel­ność (jeden z nie­wie­lu w zbio­rze utwo­rów posia­da­ją­cych tytuł), czy­ta­my: „Jestem waszym pla­cem zabaw./Jestem pla­mą na prześcieradle/Jestem sączą­cą się cicho/w waszych słuchawkach/symfonią Ja”. Muzy­ka, rozu­mia­na jako rytm, to prze­cież tak­że poezja.

Seman­tycz­ny cię­żar wyświech­ta­nych słów

Poczu­cie nie­wy­star­czal­no­ści języ­ka, świa­do­mość jego kry­zy­su, prze­kła­da się na kon­struk­cję wier­szy Julii Szy­cho­wiak. Bar­dzo czę­sto zbu­do­wa­ne są one na zasa­dzie zde­rzeń okle­pa­nych fra­ze­sów. Tru­izmy – twór­czo spa­ra­fra­zo­wa­ne i umiesz­czo­ne w okre­ślo­nym kon­tek­ście, choć w języ­ku potocz­nym zupeł­nie wybla­kłe zna­cze­nio­wo, w wier­szach Szy­cho­wiak zaczy­na­ją mie­nić się nowy­mi sen­sa­mi. Zba­na­li­zo­wa­ne w popkul­tu­ro­wej reto­ry­ce miło­snej „zasy­piam z tą myślą i budzę się”, w Intro przy­bie­ra fra­pu­ją­cą for­mę „Nie zasy­piam z tą myślą, ale/budzę się”, któ­ra wpi­su­je się w zary­so­wa­ną powy­żej dia­lek­ty­kę istnienia/nieistnienia zja­wisk i zda­rzeń. Robią­ce za puen­tę jed­ne­go z wier­szy wyra­że­nie: „To było­by wszyst­ko” skła­nia do reflek­sji nad roz­bra­ja­ją­cą total­no­ścią takie­go uję­cia i rewi­zji tre­ści wier­sza. Dzię­ki temu jed­no z głów­nych nega­tyw­nych doświad­czeń tego tomu (a nawet sze­rzej: współ­cze­snej poezji) osta­tecz­nie zosta­je prze­pra­co­wa­ne. Z poczu­cia wyczer­pa­nia rodzi się nowa jakość.

Intro to dowód na ogrom­ną poko­rę Julii Szy­cho­wiak. Wier­sze zebra­ne w tomie nie wyka­zu­ją ten­den­cji uni­wer­sa­li­stycz­nych, nie aspi­ru­ją do gło­sze­nia obiek­tyw­nej praw­dy. One przy­da­rzy­ły się kon­kret­nej pod­mio­to­wo­ści („Takie jest moje życie, nie wiem/jak inne”) i są uwa­run­ko­wa­ne kon­tek­stem („To się jesz­cze dzieje,/to sobie jakoś radzi,/to się jesz­cze skoń­czy”). To intym­ne minia­tur­ki, cza­sa­mi przy­wo­dzą­ce na myśl wpi­sy do pamięt­ni­ka. Para­dok­sal­nie wła­śnie dla­te­go doty­ka­ją praw­dy, przy oka­zji wyświad­cza­jąc kil­ka przy­sług pol­skiej poezji współ­cze­snej.