Moje widzenie rzeczywistości jest nieostre

Sła­wo­mir Iwa­siów: Roz­ma­wia­my dzi­siaj [1] o tomie pod wie­lo­ma wzglę­da­mi wyjąt­ko­wym, a ta sytu­acja, bli­skie­go spo­tka­nia z pisar­ka, daje nam oka­zję do prze­ana­li­zo­wa­nia, jak bar­dzo wie­lo­wąt­ko­wa jest to pro­za. Autor­ce uda­ło się przed­sta­wić w zbio­rze dwu­na­stu opo­wia­dań spo­ro wąt­ków doty­czą­cych współ­cze­sne­go świa­ta, a nade wszyst­ko zapo­znać czy­tel­ni­ków z posta­cią boha­ter­ki-nar­ra­tor­ki, któ­ra zmie­nia się i ewo­lu­uje w kolej­nych tek­stach, w porząd­ku swo­je­go życio­ry­su. Czy­ta się tę książ­kę jak powieść, jak histo­rię zło­żo­ną z osob­nych, peł­no­praw­nych ele­men­tów, ale boga­ta i spój­ną.

Justy­na Sobo­lew­ska: Trze­ba po pro­stu powie­dzieć, że to wybit­ny debiut; książ­ka, o któ­rej moż­na roz­ma­wiać na bar­dzo róż­nych pozio­mach, otwie­ra­ją­ca nowy roz­dział lite­ra­tu­ry emi­gra­cyj­nej.

Sła­wo­mir Iwa­siów: Czy mogła­by pani przy­bli­żyć kuli­sy powsta­wa­nia tego tomu? Jak pani pro­jek­to­wa­ła i pisa­ła Nie­ostre widze­nia?

Kata­rzy­na Jaku­biak: Bar­dzo dzię­ku­ję za miłe sło­wa. Cie­szę się z tego, co pan od razu powie­dział – że jest jed­na boha­ter­ka tego zbio­ru. Tak moż­na tę książ­kę odczy­ty­wać, choć to nie jedy­na moż­li­wość. Zawsze mówię moim stu­den­tom: „Nie szu­kaj­cie inten­cji auto­ra, tyl­ko czy­taj­cie lite­ra­tu­rę na swo­je spo­so­by”. Ale myślę, że to cie­ka­we, kie­dy patrzy się na ten zbiór opo­wia­dań jak na powieść o jed­nej boha­ter­ce, raz widzia­nej z per­spek­ty­wy pierw­szej oso­by, raz z per­spek­ty­wy trze­ciej oso­by.

Nato­miast jeże­li cho­dzi o kuli­sy, to książ­kę pisa­łam bar­dzo dłu­go, wła­ści­wie przez dzie­sięć lat, może nawet wię­cej, ponie­waż szki­ce nie­któ­rych opo­wia­dań powsta­ły wcze­śniej. Jako że naj­wię­cej cza­su pochła­nia mi pra­ca nauko­wa, wykła­da­nie na uni­wer­sy­te­cie, więc w cią­gu roku mam nie­wie­le wol­nych chwil na pisa­nie, a teraz zosta­je mi ich jesz­cze mniej, ponie­waż mam dziec­ko. Dla­te­go pisa­łam wła­ści­wie tyl­ko w waka­cje. Tak powsta­wa­ły poje­dyn­cze opo­wia­da­nia, któ­re były publi­ko­wa­ne na łamach pism lite­rac­kich. Przez dłu­gi czas myśla­łam: nie, z tego nie zło­ży się książ­ka, te opo­wia­da­nia są zbyt roż­ne… Ale w pew­nym momen­cie zde­cy­do­wa­łam, że jed­nak powin­na powstać książ­ka i świa­do­mie skon­stru­owa­łam ten tom tak, żeby nie był zbio­rem przy­pad­ko­wych tek­stów. Jeśli się porów­na wer­sje opo­wia­dań wyda­ne w cało­ści z tymi wcze­śniej publi­ko­wa­ny­mi, to one pew­nie są tro­chę inne. Wymy­śli­łam to tak, żeby nie­któ­re wat­ki się powta­rza­ły i żeby Nie­ostre widze­nia two­rzy­ły spój­ną całość. Pod koniec pra­cy nad tym pro­jek­tem dopi­sy­wa­łam jesz­cze pew­ne opo­wia­da­nia z taką myślą: to będzie opo­wieść o jed­nej kobie­cie, o jej życiu, któ­re ewo­lu­uje tro­chę na emi­gra­cji, a tro­chę w Pol­sce.

Justy­na Sobo­lew­ska: W pierw­szym opo­wia­da­niu, zaty­tu­ło­wa­nym Wycin­ki, wpro­wa­dza nas pani w lata osiem­dzie­sią­te. Osie­dlo­wy blok, na ścia­nie miesz­ka­nia wisi pla­kat George’a Micha­ela, w któ­rym kocha się nasto­let­nia boha­ter­ka… To począ­tek jej dro­gi życio­wej, choć prze­cież książ­ka jest nie tyl­ko o rocz­ni­kach sie­dem­dzie­sią­tych, wykra­cza poza jed­no poko­le­nie.

Mogę powie­dzieć, że to praw­dzi­wa histo­ria z moje­go życia. Rze­czy­wi­ście, mia­ły­śmy taką zaba­wę z kole­żan­ka­mi w szko­le pod­sta­wo­wej: wymy­śli­ły­śmy sobie, że zachod­ni ido­le będą naszy­mi męża­mi i „bra­ły­śmy” z nimi ślu­by. Jed­na z naszych kole­ża­nek mia­ła ojca, któ­ry pra­co­wał w RFN i przy­sy­łał jej „Bra­vo”. I ona – jako pre­zen­ty ślub­ne – dawa­ła nam pla­ka­ty z tego cza­so­pi­sma.

Wycin­ki napi­sa­łam już w Ame­ry­ce. Robi­łam dok­to­rat i w ramach odskocz­ni poszłam na zaję­cia cre­ati­ve wri­ting, gdzie napi­sa­łam wer­sję tego opo­wia­da­nia po angiel­sku, któ­rą póź­niej prze­tłu­ma­czy­łam i prze­ro­bi­łam. Kie­dy potem o tym myśla­łam, doszłam do wnio­sku, że to jest cie­ka­wa opo­wieść o wtar­gnię­ciu zachod­niej kul­tu­ry popu­lar­nej w pol­ską rze­czy­wi­stość. Pod koniec fak­tycz­nie boha­ter­ka uświa­da­mia sobie miał­kość popkul­tu­ry i dla­te­go drze pla­kat swo­je­go ido­la. Poza tym to tak­że opo­wieść o dora­sta­niu. I to też chcia­łam uchwy­cić – wcho­dze­nie w sek­su­al­ność nasto­let­nich boha­te­rek poprzez zachod­nią popkul­tu­rę, przez pio­sen­ki, któ­rych tek­sty tłu­ma­czą te dziew­czyn­ki, ale zupeł­nie ich nie rozu­mie­ją.

Sła­wo­mir Iwa­siów: Każ­de z tych opo­wia­dań moż­na w jakiś spo­sób nazwać. Wycin­ki są rze­czy­wi­ście „ini­cja­cyj­ne” – nie tyl­ko dla­te­go, że zna­la­zły się na począt­ku książ­ki, lecz przede wszyst­kim ze wzglę­du na ich tema­ty­kę, czy­li wcho­dze­nie dziew­cząt w sfe­rę ero­ty­ki, świat kon­tak­tów dam­sko-męskich. Z kolei dru­gi tekst w tomie Nie­ostre widze­nia jest czymś w rodza­ju „opo­wie­ści rodzin­nej”, auto­bio­gram. Dla­cze­go zaty­tu­ło­wa­ła pani to opo­wia­da­nie, po pro­stu, Histo­ria?

Histo­ria rodzin­na jest zara­zem histo­rią Pol­ski, poprzez opo­wieść o ciast­kar­ni – bo, tak sobie myślę, boha­ter­ką tej opo­wie­ści jest wła­śnie ciast­kar­nia, a nie jej wła­ści­ciel czy jego rodzi­na – może­my bar­dzo dobrze poznać jakiś frag­ment małej histo­rii Pol­ski, zarów­no lata dzie­więć­dzie­sią­te, jak i okres wcze­śniej­szy. Dla­te­go, po pro­stu, Histo­ria.

Justy­na Sobo­lew­ska: Na to zwró­ci­ła uwa­gę chy­ba Inga lwa­siów: nie mie­li­śmy wcze­śniej w lite­ra­tu­rze obra­zu trans­for­ma­cji od stro­ny „rze­mieśl­ni­czej”, a w Histo­rii ten punkt widze­nia rze­czy­wi­ście został uchwy­co­ny. Poza tym tutaj zaczy­na się ujaw­niać pol­sko-ame­ry­kań­ska per­spek­ty­wa boha­ter­ki; ona póź­niej będzie sta­le obec­na, ale tu łączy się z fan­ta­sma­go­rycz­ny­mi obra­za­mi, z meta­fo­ra­mi w rodza­ju „dzia­dek” czy „cia­sto”, z nowy­mi środ­ka­mi lite­rac­ki­mi, z prze­obra­że­nia­mi małych zakła­dów rze­mieśl­ni­czych i skle­pów, będą­cych pod zgub­nym wpły­wem kapi­ta­li­stycz­nych molo­chów.

To chy­ba naj­star­sze opo­wia­da­nie, ono prze­szło wie­le prze­ró­bek. Pierw­szy szkic powstał jesz­cze przed moim pierw­szym wyjaz­dem do Ame­ry­ki w 1997 roku, wte­dy już nad nim myśla­łam. Pani wspo­mnia­ła o tych małych zakła­dach rze­mieśl­ni­czych; one ist­nie­ją w Sta­nach, ale bar­dziej ude­rzy­ło mnie wte­dy to, co się sta­ło z cen­trum małych miast. Kie­dy przy­je­cha­łam do Ame­ry­ki, wła­śnie w dru­giej poło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych, w ogó­le nie było życia w cen­trum mia­sta, wszyst­ko prze­nio­sło się na przed­mie­ścia, do molo­chów, do gale­rii han­dlo­wych. To mnie prze­ra­zi­ło.

Pocho­dzę z rodzi­ny o tra­dy­cjach rze­mieśl­ni­czych i w tym sen­sie Histo­ria jest opo­wia­da­niem auto­bio­gra­ficz­nym. Dzia­dek miał ciast­kar­nię, któ­rą potem prze­jął mój ojciec, i ja się wycho­wy­wa­łam wśród zapa­chu ciast. Śmierć tych małych zakła­dzi­ków w mia­stach ame­ry­kań­skich dała mi do myśle­nia, ponie­waż pocho­dzę z Czę­sto­cho­wy, a więc podob­nej miej­sco­wo­ści, śred­niej wiel­ko­ści. Zasta­na­wia­łam się: czy tak samo może stać się w Pol­sce, czy te skle­py i zakła­dzi­ki też znik­ną? To opo­wia­da­nie dłu­go za mną cho­dzi­ło, powsta­ła jego angiel­ska wer­sja, ale zupeł­nie inna. Potem sobie ten temat prze­two­rzy­łam, prze­ło­ży­łam na język pol­ski.

A meta­fo­ry poja­wi­ły się natu­ral­nie, ponie­waż myśla­łam o tym wszyst­kim z per­spek­ty­wy dziec­ka. Poza tym, kie­dy to pisa­łam, byłam chy­ba pod wpły­wem magicz­ne­go reali­zmu Sal­ma­na Rush­die­go. Oma­wiam ze stu­den­ta­mi na zaję­ciach Dzie­ci pół­no­cy i to jest książ­ka, któ­ra na przy­kła­dzie histo­rii rodzi­ny przed­sta­wia dzie­je Indii. Poza tym czer­pa­łam tak­że z książ­ki Kobie­ta wojow­nik Maxi­ne Hong King­ston, w któ­rej fikcja mie­sza się z nie-fikcją, nie moż­na posta­wić wyraź­nej gra­ni­cy mię­dzy fikcyj­no­ścią a auto­bio­gra­ficz­no­ścią. Na ame­ry­kań­skich uni­wer­sy­te­tach oma­wia się ją jako powieść, choć w księ­gar­niach moż­na ją zna­leźć na pół­kach z auto­bio­gra­fia­mi, co poka­zu­je, jak bar­dzo autor­ka zama­zu­je podzia­ły pomię­dzy gatun­ka­mi. Te dwie książ­ki naj­bar­dziej mnie inspi­ro­wa­ły.

Sła­wo­mir Iwa­siów: Meta­fo­ra wyra­bia­nia cia­sta, wzię­ta z codzien­no­ści ciast­kar­ni, jest spo­so­bem na oca­la­nie tego, co prze­mi­ja. Taki jest chy­ba sens każ­dej auto­bio­gra­fii, każ­dej histo­rii rodzin­nej; tutaj cia­sto wią­że się z posta­cią dziad­ka, z oso­bą, któ­ra dzię­ki lite­ra­tu­rze, dzię­ki „ugnia­ta­niu” słów i świa­ta, zosta­ła zacho­wa­na w pamię­ci.

Justy­na Sobo­lew­ska: To opo­wia­da­nie jest bar­dzo zmy­sło­we; cia­sto, któ­re rośnie, lukier, pącz­ki z różą – to wszyst­ko oddzia­łu­je na czy­tel­ni­ka. Chcia­ła­bym zwró­cić uwa­gę na jesz­cze jed­ną spra­wę. Trans­for­ma­cja zosta­ła poka­za­na tak­że od stro­ny akcep­ta­cji wła­sne­go pocho­dze­nia. Boha­ter­ka, kie­dy wyjeż­dża z mia­sta, uwa­ża rze­mieśl­ni­cze korze­nie za rzecz nie­chlub­ną, nie przy­zna­je się do nie­go, a póź­niej zmie­nia swo­je poglą­dy.

Wcze­śniej powie­dzia­łam o swo­im pocho­dze­niu rze­mieśl­ni­czym – może zro­bi­łam to po to, żeby pod­kre­ślić, że to wszyst­ko jest praw­dą i mam pra­wo mówić o takich rze­czach. Choć aku­rat w tym aspek­cie róż­nię się od mojej boha­ter­ki, ponie­waż nigdy nie wsty­dzi­łam się moich korze­ni. Będąc w Kra­ko­wie, tro­chę wsty­dzi­łam się tego, że pocho­dzę z Czę­sto­cho­wy. Skoń­czy­łam Stu­dium Lite­rac­ko-Arty­stycz­ne na Uni­wer­sy­te­cie Jagiel­loń­skim, gdzie cza­sem wstyd było się przy­znać do świę­te­go mia­sta i reli­gij­nych korze­ni. Na szczę­ście szyb­ko wyle­czy­łam się z tego wsty­du.

Ciast­kar­nia jesz­cze dłu­go funk­cjo­no­wa­ła, upa­dła dopie­ro wte­dy, kie­dy już byłam w Ame­ry­ce. To się jakoś zbie­gło. Poje­cha­łam do Sta­nów i zoba­czy­łam, jak to wiel­kie molo­chy „zja­da­ją” małe zakła­dy. Mniej wię­cej w tam­tym cza­sie mój ojciec miał pro­ble­my z ciast­kar­nią, ale ja zawsze byłam z niej dum­na. Zresz­tą przy­spo­rzy­ła mi popu­lar­no­ści, bo zawsze wszyst­kich czę­sto­wa­łam ciast­ka­mi.

Sła­wo­mir Iwa­siów: To, co zwra­ca uwa­gę w Wycin­kach, a tak­że w całym zbio­rze, to fakt, że przed­sta­wia­jąc wąt­ki z histo­rii swo­jej rodzi­ny, opo­wia­da pani rów­no­cze­śnie o sobie jako pisar­ce. W Sezo­nie jasno­wi­dzów obser­wu­je­my, jak boha­ter­ka zaczy­na szu­kać wła­snej toż­sa­mo­ści w spe­cy­ficz­nych warun­kach – w trak­cie podró­ży. To wła­śnie podró­żu­jąc, odkry­wa, kim jest i kim chcia­ła­by być. Sama podróż odby­wa się środ­kiem loko­mo­cji, któ­ry w Pol­sce może być mniej zna­ny. Co to jest Grey­ho­und?

Muszę zastrzec, żeby raczej nie utoż­sa­miać tej boha­ter­ki ze mną. W tym opo­wia­da­niu są wpraw­dzie ele­men­ty auto­bio­gra­ficz­ne, ale nie tyl­ko Dla­te­go wspo­mnia­łam wcze­śniej o Maxi­ne Hong King­ston, któ­ra zacie­ra gra­ni­ce mię­dzy gatun­ka­mi; ja też chcę to robić. Dla­te­go zacho­wu­ję pew­ne podo­bień­stwa z moją boha­ter­ką, cho­ciaż jest ona ode mnie w wie­lu aspek­tach róż­na.

Nato­miast podróż Grey­ho­un­dem, czy­li dłu­go­dy­stan­so­wym auto­bu­sem, jest sza­le­nie inspi­ru­ją­ca, jak rów­nież dosyć trud­na. Ponie­waż teraz awan­so­wa­łam i jestem wykła­dow­cą uni­wer­sy­tec­kim, a nie bied­ną stu­dent­ką, coraz rza­dziej podró­żu­ję tym środ­kiem trans­por­tu. Może powin­nam wię­cej, bo pod­czas takich podró­ży spo­ty­ka się nie­zwy­kłe typy ludz­kie. Zawsze gdy jecha­łam Grey­ho­un­dem, pozna­wa­łam inspi­ru­ją­ce histo­rie. W Sta­nach Grey­ho­un­dem, lub po pro­stu auto­bu­sem, jeż­dżą raczej ludzie bied­ni albo tacy, któ­rzy mają jakieś pro­ble­my. Inni mają samo­cho­dy, lata­ją, jeż­dżą pocią­ga­mi. A z Grey­ho­un­da korzy­sta­ją ludzie z mar­gi­ne­su.

Sła­wo­mir Iwa­siów: Boha­ter­ka pozna­je męż­czy­znę, z wyglą­du przy­po­mi­na­ją­ce­go włó­czę­gę albo sza­leń­ca, a na pew­no eks­cen­try­ka, któ­ry pro­po­nu­je jej, od ręki, czek na trzy milio­ny dola­rów… Co ona robi, jaką decy­zję podej­mu­je?

Ja nie powiem, co ona robi, żeby nie psuć pań­stwu przy­jem­no­ści z lek­tu­ry. Pisa­łam to opo­wia­da­nie po 11 wrze­śnia, w okre­sie wzmo­żo­nych poszu­ki­wań Osa­my bin Lade­na, kie­dy zaostrzo­no wszel­kie środ­ki bez­pie­czeń­stwa na lot­ni­skach, ale też na dwor­cach Grey­ho­un­da. I to duże napię­cie, ta ner­wo­wość i podejrz­li­wość, nało­ży­ły się na moją podróż auto­bu­sem. Chcia­łam oddać te obse­sje poszu­ki­wa­nia bin Lade­na.

Justy­na Sobo­lew­ska: W Nie­ostrych widze­niach obec­na jest podwój­na per­spek­ty­wa, spoj­rze­nie zarów­no na Ame­ry­kę, jak i na Pol­skę. Boha­ter­ka naj­pierw jedzie do Sta­nów, potem wra­ca do Pol­ski i obser­wu­je zmia­ny – zni­ka­ją bez­dom­ni z dwor­ca, molo­chy poże­ra­ją małe skle­py. A jed­no­cze­śnie to zupeł­nie inny punkt widze­nia niż w pro­zie emi­gra­cyj­nej, inny niż, na przy­kład, u Mroż­ka, któ­ry poka­zu­je Pola­ka na Zacho­dzie z kieł­ba­sa w waliz­ce; inny niż u Rud­nic­kie­go, dla któ­re­go emi­gra­cja jest „kło­po­tem”. Boha­ter­ka Nie­ostrych widzeń zawsze jest „u sie­bie”, to ktoś, kto miesz­ka i „tu”, i „tam”. Coś się zatem zmie­ni­ło, przede wszyst­kim w toż­sa­mo­ści boha­ter­ki. Na czym pole­ga ta zmia­na, jaka jest ta nowa toż­sa­mość boha­ter­ki, któ­ra nie czu­je na sobie cię­ża­ru pol­sko­ści?

Emi­gra­cja jest dzi­siaj zupeł­nie czymś innym niż kie­dyś. Wcze­śniej nie tyl­ko wyjeż­dża­ło się z Pol­ski, lecz tak­że tra­ci­ło się z nią kon­takt. Nato­miast moje doświad­cze­nie jest takie, że nie czu­ję się emi­grant­ką, to sło­wo trud­no mi odnieść do sie­bie. Przez więk­szą część roku miesz­kam w Sta­nach, ale pod­czas trzy­mie­sięcz­nej prze­rwy w pra­cy na uni­wer­sy­te­cie przy­jeż­dżam do Pol­ski. Poza tym mamy prze­strzeń elek­tro­nicz­ną. Ostat­ni rok był dla mnie szcze­gól­ny, ponie­waż uro­dzi­łam dziec­ko i byłam na urlo­pie macie­rzyń­skim, któ­ry spę­dzi­łam w Pol­sce. Będąc w Pol­sce, pro­wa­dzi­łam zaję­cia przez inter­net z ame­ry­kań­ski­mi stu­den­ta­mi. Cza­so­prze­strze­nie zupeł­nie mi się wymie­sza­ły.

Ucze­nie przez inter­net jest cie­ka­wym doświad­cze­niem. Ostat­nio wykła­da­łam na szwedz­kim uni­wer­sy­te­cie, gdzie zaję­cia odby­wa­ły się tyl­ko w prze­strze­ni inter­ne­to­wej. Spo­ty­ka­li­śmy się w jed­nym miej­scu, za pośred­nic­twem inter­ne­tu, choć każ­dy w swo­im cza­sie. Nie ma dzi­siaj emi­gra­cji, któ­ra by roz­dzie­la­ła róż­ne toż­sa­mo­ści. Moż­na nosić w sobie jed­ną toż­sa­mość, a jed­no­cze­śnie moż­na ist­nieć w wie­lu prze­strze­niach rów­no­cze­śnie. Moja boha­ter­ka wszę­dzie się czu­je „u sie­bie”, ale też wszę­dzie „nie u sie­bie”. I w Pol­sce czu­je się obco, i w Ame­ry­ce czu­je się obco, ale są takie rze­czy i toż­sa­mo­ści, któ­re są jej bli­skie i ona je nosi w sobie. Wycho­dzę na uli­cę w Szcze­ci­nie i widzę dwa Star­buck­sy. Zada­ję sobie pyta­nie: gdzie ja jestem? Mamy kul­tu­rę glo­bal­ną i oddzie­le­nie się od pol­skiej toż­sa­mo­ści wca­le nie jest tak wiel­kim dra­ma­tem jak kie­dyś. Bar­dzo się cie­szę, że zauwa­ży­ła pani zmia­nę toż­sa­mo­ści, któ­rą być może moja książ­ka poka­zu­je.

Sła­wo­mir lwa­siów: Zmia­na toż­sa­mo­ści boha­ter­ki uwi­dacz­nia się przede wszyst­kim w miej­scach tran­zy­to­wych, na dwor­cach czy lot­ni­skach, a więc tam, gdzie czło­wiek tra­ci część swo­jej toż­sa­mo­ści na rzecz toż­sa­mo­ści wspól­nej. Tę prze­mia­nę widać tak­że w opo­wia­da­niu Czy­sta woda, któ­re­go głów­nym moty­wem jest budo­wa domu. Budo­wa jest momen­tem przej­ścio­wym – domu jesz­cze nie ma, ale już jest jego plan, szkie­let. Dwie boha­ter­ki, Ali­cja i Mar­ta, roz­wa­ża­ją, jak to będzie, kie­dy dom powsta­nie. Któ­ra z nich będzie szczę­śli­wa? Czy ich posta­wy to dwie moc­ne opo­zy­cje tego tek­stu, a nawet całe­go zbio­ru?

Chcia­łam napi­sać opo­wia­da­nie o przy­jaź­ni mię­dzy kobie­ta­mi. Vir­gi­nia Woolf zwró­ci­ła uwa­gę, jak mało w lite­ra­tu­rze jest opo­wie­ści o tego typu rela­cjach. Nie wiem, czy one są prze­ciw­staw­ne… Choć w tym opo­wia­da­niu mamy do czy­nie­nia ze zde­rze­niem: jed­na dziew­czy­na pro­wa­dzi osia­dły tryb życia, miesz­ka w Pol­sce, a dru­ga – cały czas podró­żu­je. Dla­te­go mają zupeł­nie inne spoj­rze­nia na rze­czy­wi­stość, ale obie sobie zazdrosz­czą, ponie­waż po dru­giej stro­nie pło­tu tra­wa zawsze jest bar­dziej zie­lo­na. Ten płyt­ki kon­flikt unie­waż­nia trze­cia postać – star­szy męż­czy­zna, któ­ry miał dra­ma­tycz­ne prze­ży­cia w cza­sie Holo­cau­stu. W tym opo­wia­da­niu toż­sa­mo­ści może są naj­mniej płyn­ne; poja­wia się kwe­stia pol­skie­go i ame­ry­kań­skie­go spo­so­bu postrze­ga­nia Holo­cau­stu; Ame­ry­ka­nie cały czas widzą Pola­ków przez pry­zmat Zagła­dy. Głów­na boha­ter­ka to wszyst­ko odrzu­ca i nie chce wcho­dzić w tę ame­ry­kań­ską per­spek­ty­wę’; chęć, żeby las był dla niej lasem, a nie miej­scem, w któ­rym ktoś zgi­nął.

Dla mnie naj­waż­niej­szy jest moment, kie­dy boha­ter­ka mówi: „Daj mi to sobie wyobra­zić”. Ona chce sobie wyobra­zić i per­spek­ty­wę tego star­sze­go męż­czy­zny, i per­spek­ty­wę kole­żan­ki, któ­rej wcze­śniej zazdro­ści­ła. Chce ich zro­zu­mieć. To też lite­rac­ki gest: naj­waż­niej­szą rze­czą jest to, żeby wyobra­zić sobie, co ktoś inny czu­je. Boha­ter­ka jest pisar­ką i kie­dy mówi, że chce zro­zu­mieć, co czu­ją te oso­by, osią­ga pisar­ską doj­rza­łość.

Justy­na Sobo­lew­ska: Na moment zosta­nę jesz­cze przy kwe­stii toż­sa­mo­ści. W pani zbio­rze zna­lazł się tak­że utwór Ame­ry­ka! o cudzo­ziem­cu, któ­ry przy­jeż­dża na kil­ka dni do Kra­ko­wa i pod­czas tej wyciecz­ki, żeby zbyt wie­le nie zdra­dzać, przyj­mu­je róż­ne toż­sa­mo­ści. Sko­ja­rzy­ło mi się to z opo­wia­da­niem Olgi Tokar­czuk pod tytu­łem Pro­fe­sor Andrews w War­sza­wie, też trak­tu­ją­ce o czło­wie­ku „uwię­zio­nym” w Pol­sce. Obie te histo­rie pre­zen­tu­ją nasze postrze­ga­nie Zacho­du, naszą tęsk­no­tę za innym świa­tem, za kra­ja­mi z naszych marzeń. I przy­po­mnia­łam sobie, co może zna­czyć okrzyk „Ame­ry­ka!”, tutaj wyra­ża­ją­cy fascy­na­cję.

Nie tyl­ko to opo­wia­da­nie, lecz tak­że na przy­kład Cisza w X doty­czy fascy­na­cji Ame­ry­ką, któ­ra, jak się czę­sto oka­zu­je, wca­le nie musi być wspa­nia­ła. Aku­rat moja boha­ter­ka tego nie doświad­cza, bo nie ma zbyt wie­le do stra­ce­nia, ale też cały czas utrzy­mu­je wię­zi z Pol­ską. Nato­miast w wie­lo­kul­tu­ro­wej lite­ra­tu­rze ame­ry­kań­skiej czę­sto czy­ta się o ludziach, któ­rzy sprze­da­li wszyst­ko i poje­cha­li do Ame­ry­ki, gdzie spo­tka­ło ich roz­cza­ro­wa­nie. Oni nie maja odwro­tu.

A opo­wia­da­nie Ame­ry­ka! jest o pol­skiej fascy­na­cji Sta­na­mi, choć prze­cież uję­tej w spo­sób saty­rycz­ny, zwią­za­ny po czę­ści z wyda­rze­nia­mi 11 wrze­śnia. Boha­ter boi się anty­ame­ry­kań­sko­ści, dla­te­go przy­bie­ra maski róż­nych naro­do­wo­ści, nie chce się przy­znać do swo­jej toż­sa­mo­ści. Na koń­cu oczy­wi­ście oka­zu­je się, że zupeł­nie nie­po­trzeb­nie, ponie­waż dla Pola­ków to wła­śnie Ame­ry­ka jest jedy­nym sojusz­ni­kiem. I to chcia­łam poka­zać: toż­sa­mość naro­do­wa jest kon­struk­tem spo­łecz­nym.

Sła­wo­mir Iwa­siów: Opo­wia­da­nie Pro­fe­sor Andrews w War­sza­wie jest w pew­nym sen­sie aka­de­mic­kie; Tokar­czuk poka­zu­je czło­wie­ka nauki, wykształ­co­ne­go i uzna­ne­go psy­cho­lo­ga, któ­ry nie radzi sobie w pol­skiej rze­czy­wi­sto­ści okre­su sta­nu wojen­ne­go. W odnie­sie­niu do pani pro­zy rów­nież moż­na użyć okre­śle­nia „aka­de­mic­ka“, choć w innym zakre­sie. Ostat­nie opo­wia­da­nie to zarów­no dobry przy­kład „aka­de­mic­ko­ści“, jak i klam­ra spi­na­ją­ca całość tego zbio­ru.

Justy­na Sobo­lew­ska: No wła­śnie, czym jest „nie­ostre widze­nie” z utwo­ru tytu­ło­we­go?

„Nie­ostre widze­nie” odno­si się do rze­czy­wi­sto­ści. Może to tro­chę mani­fest pisar­ski… Nato­miast nie do koń­ca utoż­sa­miam się z boha­ter­ką, choć bli­ski jest mi jej sto­su­nek do lite­ra­tu­ry: nie moż­na rze­czy­wi­sto­ści opi­sać auto­ry­ta­tyw­nie, jak to czy­ni­ło praw­do­po­dob­nie zbyt wie­lu pisa­rzy emi­gra­cyj­nych. Gdy się jest w Ame­ry­ce, od razu przy­cho­dzi na myśl zbiór ese­jów Cze­sła­wa Miło­sza Widze­nia nad Zato­ką San Fran­ci­sco. Tytuł suge­ru­je, że te ese­je są auto­ry­ta­tyw­ne, choć prze­cież po lek­tu­rze to wra­że­nie zde­cy­do­wa­nie się zmie­nia. W tym ostat­nim opo­wia­da­niu chcia­łam pod­kre­ślić nie­pew­ność oso­by opi­su­ją­cej rze­czy­wi­stość. Nie może­my sta­wiać ocen rze­czy­wi­sto­ści ze stu­pro­cen­to­wą pew­no­ścią. Moje widze­nie rze­czy­wi­sto­ści jest nie­ostre, subiek­tyw­ne. Nie rosz­czę sobie pra­wa do mówie­nia: „To jest wła­śnie Ame­ry­ka“ albo „To jest wła­śnie Pol­ska”. Poza tym jestem krót­ko­wi­dzem i nie­wie­le widzę, zanim nie zało­żę rano szkieł kon­tak­to­wych. Chcia­łam, podob­nie jak zna­ni mala­rze, uczy­nić z tej nie­ostro­ści widze­nia swój atut.

W tym ostat­nim opo­wia­da­niu widać tak­że, jaką dro­gę prze­szła boha­ter­ka. Całość, jak pan zauwa­żył, spi­na klam­ra: w Wycin­kach dziew­czyn­ka wyglą­da­ła na podwór­ko z miesz­ka­nia na blo­ko­wi­sku, a w Nie­ostrych widze­niach kobie­ta spo­glą­da na świat z wyso­ko­ści Man­hat­ta­nu. Mimo tej nobi­li­tu­ją­cej per­spek­ty­wy, cały czas na obrze­żach jej wizji prze­my­ka jakiś ciem­ny kształt, coś, co prze­szka­dza jej widzieć wyraź­nie. Niby wszyst­ko jest w porząd­ku, ale zawsze gdzieś czai się nie­bez­pie­czeń­stwo. Świat w każ­dej chwi­li może się roz­paść.

Alek­san­dra Grzem­ska: W jed­nym z wywia­dów, chy­ba na stro­nie Biu­ra Lite­rac­kie­go, prze­czy­ta­łam, że odwo­łu­je się pani do auto­rek afro­ame­ry­kań­skich, co chy­ba mia­ło wpływ na moje ulu­bio­ne opo­wia­da­nie, a mia­no­wi­cie Pierw­sze polo­wa­nie. Chcia­ła­bym jed­nak zapy­tać panią o nawią­za­nia do pol­skich auto­rek. Czy w ogó­le inspi­ru­je się pani tek­sta­mi pol­skich pisa­rek, a jeśli tak, to któ­ry­mi?

Zaj­mu­ję się lite­ra­tu­rą ame­ry­kań­ską i afro­ame­ry­kań­ską, przy­go­to­wy­wa­łam prze­kła­dy lite­ra­tu­ry afro­ame­ry­kań­skiej. W wywia­dzie, w kon­tek­ście opo­wia­da­nia Pierw­sze polo­wa­nie, wspo­mnia­łam o inspi­ra­cji pro­za Gayl Jones, któ­ra tłu­ma­czy­łam dla „Rity Baum”. Nato­miast rza­dziej się­gam po tek­sty pol­skich auto­rek. Kie­dy mia­łam wię­cej cza­su, w latach dzie­więć­dzie­sią­tych, czy­ta­łam Olgę Tokar­czuk, Manu­elę Gret­kow­ską, Mag­da­le­nę Tul­li.

Inga Iwa­siów: Może być i tak, że dystans, jaki pani ma, jest czymś bło­go­sła­wio­nym. Kie­dy spoj­rzy się na lite­ra­tu­rę z odda­le­nia, to pew­nie coś dobre­go wyni­ka i dla tego spoj­rze­nia, i dla samej lite­ra­tu­ry. Zwłasz­cza w momen­tach prze­si­leń, kie­dy wza­jem­ne inspi­ra­cje i języ­ki, aka­de­mic­kie i lite­rac­kie, któ­ry­mi się posłu­gu­je­my, zde­cy­do­wa­nie nas ogra­ni­cza­ją. Moim zda­niem, ta luka w pol­skich lek­tu­rach z ostat­nich kil­ku­na­stu lat nie wpły­nę­ła nega­tyw­nie na tom Nie­ostre widze­nia.

Justy­na Sobo­lew­ska: Nie mówi­li­śmy o tym, ale opo­wia­da­nie Pierw­sze polo­wa­nie to zde­rze­nie dwóch świa­tów, męskie­go i kobie­ce­go, peł­ne zna­czeń i napięć. Kobie­ta po poro­nie­niu i męż­czy­zna uda­ją­cy się polo­wa­nie, mię­dzy nimi strzel­ba – to chy­ba naj­bar­dziej meta­fo­rycz­nie nała­do­wa­ne opo­wia­da­nie.

To jest rze­czy­wi­stość ame­ry­kań­ska. Wciąż czy­ta­my o pro­ble­mach z bro­nią, w Sta­nach pra­wie każ­dy ma broń w domu. Waż­ne jest to, że ten męż­czy­zna pla­nu­je polo­wa­nie, ale w koń­cu nie może się obu­dzić. Nato­miast to kobie­ta bie­rze strzel­bę i idzie do lasu. Zamie­nia się z nim rola­mi.

Anna Jan­ko: Zasko­czy­ło mnie to, że tak nie­wie­le nas róż­ni. Kie­dy usły­sza­łam o opo­wia­da­niu ini­cja­cyj­nym, w któ­rym dziew­czyn­ki wycho­dzą za mąż za gwiaz­dy popkul­tu­ry, przy­po­mnia­łam sobie o nie­mal iden­tycz­nej sytu­acji z lat sześć­dzie­sią­tych, kie­dy ja cho­dzi­łam do szko­ły. Też wycho­dzi­ły­śmy za mąż, ale za żoł­nie­rzy radziec­kich. Na dzie­dziń­cu szko­ły stał pomnik trzech czoł­gi­stów, na zie­lo­no zama­lo­wa­nych olej­ną far­bą, i my, trzy dozgon­ne przy­ja­ciół­ki, wybra­ły­śmy sobie każ­da swo­je­go, nada­ły­śmy im imio­na, cało­wa­ły­śmy kolej­no ich usta i były­śmy ich żona­mi. To mnie bar­dzo wzru­szy­ło, że mimo róż­ni­cy poko­le­nio­wej w grun­cie rze­czy jeste­śmy podob­ne.