Niezłomni i złamani

W jed­nej ze swo­ich ksią­żek – bodaj­że w Chwal­cie łąki uma­jo­ne – Michał Olszew­ski zapi­sał: „Cza­sa­mi mam wra­że­nie, że pamię­tam zbyt wie­le”. Nie­za­leż­nie od rady­kal­nej odmien­no­ści egzy­sten­cjal­nych losów i spo­łecz­ne­go kon­tek­stu, Faruk Šehić w nagro­dzo­nej Euro­pej­ską Nagro­dą Lite­rac­ką Książ­ce o Unie mówi coś podob­ne­go. Jego pamięć jest jed­nak o wie­le bar­dziej zło­żo­na. I, powiedz­my sobie szcze­rze, nie­po­rów­ny­wal­nie bar­dziej bole­sna. To pamięć kogoś wię­cej niż tyl­ko „oca­la­łe­go” z wojen­nej pożo­gi: to pamięć całe­go stra­co­ne­go w ogniu poko­le­nia, dla któ­re­go kon­flikt w byłej Jugo­sła­wii – nawet jeśli pozor­nie „wypar­ty” – już zawsze będzie wra­cać i nawie­dzać rze­czy­wi­stość, zarów­no dzi­siej­szą, jak i wczo­raj­szą, tą na minu­tę przed roz­le­wem krwi.

Nic zatem dziw­ne­go, że powie­ścio­wy debiut bośniac­kie­go poety otwie­ra zna­ny cytat z Bor­ge­sa: „Nie­pa­mięć to jed­na z odmian pamię­ci, jej mgli­ste pod­zie­mie, dru­gie, taj­ne obli­cze mone­ty”. Pro­za Šehi­cia to pro­za zawie­szo­na „pomię­dzy”, szu­ka­ją­ca nie­moż­li­we­go pojed­na­nia, dążą­ca do wyobra­żo­nej syn­te­zy, któ­ra nigdy nie sta­nie się żad­ną har­mo­nij­ną cało­ścią. „Mój życio­rys to pasmo przy­pad­ków, wie­le z nich wybra­łem ja sam, nie­któ­re przy­pad­ki wybie­ra­ły zaś mnie”. I kil­ka lini­jek dalej: „Moja bio­gra­fia to cia­ło i krew, a nie enter­ta­in­ment. Tu, gdzieś pomię­dzy, ist­nie­ję ja. Jestem jeden, a są nas tysią­ce. Nie­złom­nych i zła­ma­nych”.

Bośniac­ki pisarz przy­wo­łu­je swo­je dzie­ciń­stwo, ale w spo­sób wybra­ko­wa­ny, opo­wia­da o swo­jej woj­nie, ale naj­czę­ściej przez zamilk­nię­cie, a wresz­cie usi­łu­je wypo­wie­dzieć swo­ją bał­kań­ską teraź­niej­szość, z któ­rej – jak się oka­zu­je – żaden język nie może do koń­ca zdać spra­wy. Książ­ka o Unie – zarów­no na pla­nie fabu­lar­nym, sty­li­stycz­nym, jak i inte­lek­tu­al­nym – balan­su­je pomię­dzy prze­ciw­staw­ny­mi bie­gu­na­mi. Jej żywio­łem jest bez­kom­pro­mi­so­wa zmien­ność reje­strów, odpo­wia­da­ją­ca bole­sne­mu prze­pra­co­wa­niu wojen­nej trau­my: wszak pra­ca pamię­ci nie mie­ści się w żad­nym mode­lu (zachod­niej) racjo­nal­no­ści. W tym sen­sie powieść Šehi­cia podej­mu­je poko­le­nio­we doświad­cze­nie dzi­siej­szych czter­dzie­sto­lat­ków z byłej Jugo­sła­wii. Sło­wem: sta­ra się zro­zu­mieć i objąć to, w co cała zszo­ko­wa­na Sre­bre­ni­cą Euro­pa dwa­dzie­ścia lat temu nie chcia­ła nawet uwie­rzyć.

Głów­ny boha­ter Książ­ki o Unie, por­te-paro­le auto­ra, to dwu­dzie­sto­let­ni męż­czy­zna, „poeta i żoł­nierz”, dowód­ca nie­wiel­kie­go oddzia­łu pod­czas woj­ny w Bośni i Her­ce­go­wi­nie. Pod­da­jąc się po latach hip­no­zie, raz jesz­cze wra­ca do prze­szło­ści, tym razem jed­nak po to, żeby ją w jakiś szcząt­ko­wy cho­ciaż spo­sób upo­rząd­ko­wać, żeby jakoś ją ope­ra­cyj­nie roz­li­czyć. „Moje wspo­mnie­nia są brud­ne i ohyd­ne. Odczu­wam wstręt, kie­dy muszę mówić o byłym pań­stwie i począt­ku woj­ny.” Dla­te­go też wojen­ne doświad­cze­nie Šehi­cia zawsze zapo­śred­ni­czo­ne jest przez pewien – nie­co iro­nicz­ny – gest ase­ku­ra­cji: „Wybacz­cie mi, że w tym miej­scu zmu­szo­ny jestem bez­po­śred­nio opo­wia­dać o woj­nie, wiem, że to w dzi­siej­szych cza­sach nie­zbyt popu­lar­ne, popu­lar­na jest przy­szłość, w któ­rej depre­sja pod­bi­je wasze ser­ca”.

W spo­sób bez­po­śred­ni autor opo­wia­da zatem o woj­nie nie­chęt­nie, z poczu­cia obo­wiąz­ku; robi to jed­nak mimo­cho­dem, jak­by przy oka­zji, w głę­bo­kim prze­ko­na­niu, że krwa­we opi­sy walk nie są w sta­nie oddać roz­mia­rów tra­ge­dii, jaka dotknę­ła tysią­ce ludz­kich ist­nień. Cho­dzi mu bowiem o coś inne­go. Od bitew i huku arty­le­rii bar­dziej inte­re­su­ją go oka­le­cze­ni, pozba­wie­ni pra­wa do histo­rii ludzie z całym wszech­świa­tem rze­czy pozo­sta­wio­nych samym sobie, bez kon­tek­stu, pochło­nię­tych w dymie i ogniu: „Dokąd tra­fią moje książ­ki z pół­ki nad tele­wi­zo­rem mar­ki Grun­dig? Gdzie znik­nie tele­wi­zor, któ­ry reago­wał na łagod­ny dotyk? Gdzie ulot­ni się set­ka moich ory­gi­nal­nych kaset uło­żo­nych nad książ­ka­mi? Gdzie podzie­ją się moje listy, miło­sne i bła­he?” Para­dok­sal­nie to wła­śnie wte­dy, a więc gdy Šehić abs­tra­hu­je od wiel­kiej, „histo­rycz­nej” nar­ra­cji, gdy porzu­ca repor­ta­żo­wą manie­rę i wkra­cza w kru­chy, retro­spek­cyj­ny, impre­syj­ny rejestr gdzieś na pogra­ni­czu pro­zy i poezji, sta­je się naj­bar­dziej bru­tal­ny. Cho­ciaż­by wte­dy, gdy snu­je poetyc­kie impre­sje o lecie nad rze­ką Uną. O jabło­ni rosną­cej u jej brze­gu. Albo kie­dy wspo­mi­na przed­wo­jen­ne histo­rie ze swo­je­go rodzin­ne­go mia­stecz­ka i duma nad losem jego miesz­kań­ców: modlą­cej się na dywa­ni­ku Bab­ci, zgar­bio­nej Buł­ga­rzy­cy albo chłop­ców węd­ku­ją­cych na brze­gu rze­ki. Wszy­scy oni wyda­ją się zara­że­ni nie­wy­po­wie­dzia­nym wprost roz­pa­dem, peł­ni nie­po­ko­ju, przy­na­le­żą­cy do tego czar­ne­go, ogar­nię­te­go przez śmierć i znisz­cze­nie porząd­ku.

Zda­je się, powia­da Šehić, że na woj­nie nigdy nie wal­czy­my za swo­ją spra­wę. Wal­czy­my wyłącz­nie o prze­ży­cie, i to nie tyl­ko fizycz­ne. Książ­ka o Unie nie jest zatem opo­wie­ścią z fron­tu. Nie jest też anty­wo­jen­nym mani­fe­stem na mia­rę nowe­go wie­ku, a przy­naj­mniej wca­le nie ma takich ambi­cji. Šehić się­ga pamię­cią głę­biej, w odle­gły świat dzie­ciń­stwa, by zdjąć z nie­go pięt­no przy­szłej woj­ny, by wyeg­zor­cy­zmo­wać krą­żą­ce nad nim, posęp­ne wid­mo. Sło­wem: się­ga pamię­cią wstecz, by odzy­skać histo­rię swo­ją i całe­go swo­je­go poko­le­nia, by ura­to­wać ją od zasię­gu dział i kara­bi­nów. W wywia­dzie udzie­lo­nym z oka­zji nomi­na­cji do Euro­pej­skiej Nagro­dy Lite­rac­kiej w 2013 roku wspo­mi­nał, że jego powieść „nie jest ani ego­cen­trycz­na, ani ego­istycz­na; opo­wia­da raczej o prze­zna­cze­niu wie­lu ludzi z byłej Jugo­sła­wii”, któ­rzy woj­nę wpraw­dzie prze­ży­li, ale teraz – „nie­złom­ni i zła­ma­ni” – żyją oka­le­cze­ni wyłącz­nie w jej cie­niu.

Medy­ta­cyj­ny ton tej pro­zy odpo­wia­da zatem zada­niu, jakie posta­wił sobie autor. „Jestem kro­ni­ka­rzem cza­su, któ­ry zagi­nął, poszedł z dymem”. Krót­kie, for­mal­nie zdy­scy­pli­no­wa­ne opi­sy zruj­no­wa­ne­go Sara­je­wa prze­pla­ta­ją się w Książ­ce o Unie z sen­ny­mi, poetyc­ki­mi ilu­mi­na­cja­mi, a szcze­ry, „naiw­ny” podziw dla natu­ry z jed­no­cze­snym poczu­ciem roz­cza­ro­wa­nia pozor­ną trwa­ło­ścią ludz­kie­go świa­ta: „Nostal­gia jest pięk­na, ale ja potrze­bo­wa­łem cze­goś wię­cej. Przed­mio­tu bez oznak wyczer­pa­nia czy też zuży­cia. Dia­men­to­we­go note­su zapi­sa­ne­go alche­micz­ny­mi wzo­ra­mi na oca­le­nie Zie­mi i postęp ludz­ko­ści (…). A jed­nak rze­czy, przed­mio­ty, biżu­te­ria, zegar­ki nie potra­fi­ły trwać. Wszyst­ko to, choć wyko­na­ne z mate­ria­łów sta­łych, pod­le­ga­ło zni­ka­niu na róż­ne spo­so­by, a więc na czym mógł­bym się oprzeć?”

*

Pomi­mo moc­nej pozy­cji mówią­ce­go, Książ­ka o Unie nie jest jed­nak powie­ścią auto­bio­gra­ficz­ną. To coś znacz­nie wię­cej, sze­ro­ko zakro­jo­ny, doj­rza­ły lite­rac­ko pro­jekt, coś w rodza­ju „auto-fik­cji” (sfor­mu­ło­wa­nie auto­ra), w któ­rej poje­dyn­cze, życio­we doświad­cze­nie boha­te­ra łączy się w dłuż­szą opo­wieść o poko­le­niu pozba­wio­nym gło­su i pra­wa do pamię­ci o utra­co­nym świe­cie. Przy­gnę­bie­nie i depre­sja, pisze Šehić, w koń­cu dopad­ną nas – stra­co­nych – ale z zupeł­nie inne­go powo­du, nie przez pogrą­żo­ną w wojen­nych odmę­tach prze­szłość, lecz przez przy­szłość, któ­ra nie ma dla nas żad­ne­go zro­zu­mie­nia: „Dopad­nie was przy­gnę­bie­nie, kie­dy będzie prze­cha­dzać się po cen­trach han­dlo­wych, ludzie o nie­zgrab­nych ramio­nach i tłu­stych tył­kach, łak­ną­cy syre­nich ciał z holo­gra­mo­wych bil­l­bo­ar­dów”. War­to się­gnąć po Książ­kę o Unie, cho­ciaż­by po to, by prze­ko­nać się, jaką mocą może dys­po­no­wać lite­ra­tu­ra w świe­cie uza­leż­nio­nym od zapo­mnie­nia.

Szcze­re pole­can­ko.