Christoph Ransmayr o swej najnowszej powieści Atlas lękliwego mężczyzny

Petra Gropp: Po Pań­skich wiel­kich powie­ściach zaty­tu­ło­wa­nych Ostat­ni świat, Mor­bus Kita­ha­ra i Lata­ją­ca góra, uka­zu­je się teraz Atlas lękli­we­go męż­czy­zny. Książ­ka ta nie jest powie­ścią, ale szcze­gól­nym gatun­kiem – „atla­sem” – opo­wie­dzia­nym atla­sem świa­ta. Jak tra­fił Pan na tę for­mę?

Chri­stoph Ran­smayr: To opo­wia­da­nie podzie­lo­ne na sie­dem­dzie­siąt epi­zo­dów ma naj­prost­szy pier­wo­wzór: posta­wę czło­wie­ka, któ­ry wspo­mi­na – zda­rze­nia, posta­ci oraz miej­sca swo­je­go życia i opo­wia­da o nich w zamknię­tych, nie­za­leż­nych od sie­bie histo­riach, połą­czo­nych tyl­ko poprzez „ja” nar­ra­to­ra. Czy­tel­nik może otwo­rzyć Atlas lękli­we­go męż­czy­zny jak atlas kar­to­gra­ficz­ny, gdzie tyl­ko zechce, może zacząć od ostat­nich stron albo od począt­ku – i tak będzie zawsze w środ­ku świa­ta. Na koń­cu każ­de­go epi­zo­du nar­ra­tor bie­rze oddech i po krót­kiej lub dłuż­szej prze­rwie znów zaczy­na sło­wa­mi: „Widzia­łem…”, prze­no­sząc sie­bie i czy­tel­ni­ka zgod­nie z zasa­dą wol­nych sko­ja­rzeń w inne, odda­lo­ne lub pobli­skie miej­sce. W koń­cu w naszej pamię­ci walą­cy się pomost nad jezio­rem gdzieś w Bran­den­bur­gii może spo­koj­nie wzno­sić się nad wodą obok domu na palach w gór­nym bie­gu rze­ki Jang­cy.

Atlas… kar­to­gra­fu­je głę­bo­kim, nar­ra­cyj­nym tchem bli­skie i dale­kie miej­sca na zie­mi. Wie­le Pan podró­żo­wał w swo­im życiu, wie­le zoba­czył i usły­szał, zbie­rał opo­wie­ści, mity i legen­dy. Czy mógł­by Pan opi­sać, jak te wspo­mnie­nia i poszu­ki­wa­nia, ele­men­ty real­ne, może też fik­cyj­ne, prze­kształ­ca­ją się poprzez nar­ra­cję w obra­zy, sce­ny i zda­nia?

Histo­rie nie wyda­rza­ją się, histo­rie zosta­ją opo­wie­dzia­ne. Zda­rze­nie tyl­ko zapi­sa­ne, udo­ku­men­to­wa­ne, nie jest niczym wię­cej niż cha­otycz­nym zbio­rem fak­tów, surow­cem, któ­re­mu nar­ra­tor nada­je głos. Przy tym cza­sa­mi dopie­ro w trak­cie histo­rii zaczy­na zda­wać sobie spra­wę ze zło­żo­nych powią­zań, któ­re spra­wią, że zbiór mate­ria­łów sta­nie się dra­ma­tem, gro­te­ską czy tra­ge­dią.

Czy jest epi­zod, któ­ry okre­ślił­by Pan jako ulu­bio­ny, naj­żyw­szy, ten, któ­ry naj­sil­niej utkwił w pamię­ci, któ­ry był naj­bliż­szy a może naj­trud­niej­szy?

W pro­ce­sie pisa­nia w pew­nym momen­cie każ­da poje­dyn­cza histo­ria czy epi­zod wyda­wał mi się i nadal wyda­je ulu­bio­nym, naj­żyw­szym, naj­trwa­lej wyry­tym w pamię­ci, naj­bliż­szym albo tym, któ­re­go nigdy nie uda się opo­wie­dzieć.

Czy jest takie miej­sce, dokąd chciał­by Pan jesz­cze poje­chać, któ­re­go Pan jesz­cze nie widział, a któ­re z jakiejś przy­czy­ny nadal fascy­nu­je?

Po pierw­sze nie ma takie­go miej­sca, któ­re kie­dyś odwie­dzi­łem i do któ­re­go nie chciał­bym już poje­chać. W koń­cu spraw­dza się to nie tyl­ko w powie­dze­niu, że nie moż­na wejść dwa razy do tej samej rze­ki, ale rów­nież, że nie da się tak napraw­dę wró­cić do miej­sca z wła­snej histo­rii, nawet do opusz­czo­ne­go miesz­ka­nia. Jako że i tak ist­nie­ją miej­sca tyl­ko mniej lub bar­dziej nie­zna­ne, któ­re roz­po­ście­ra­ją się przed nami, pozo­sta­wiam przy­pad­ko­wi decy­zję co do następ­ne­go celu.

W Atla­sie… cho­dzi nie tyl­ko o real­ne podró­że, ale rów­nież mistycz­ne eska­pa­dy, zda­rze­nia egzy­sten­cjal­ne, spoj­rze­nie zosta­je skie­ro­wa­ne na nie­skoń­czo­ność wszech­świa­ta i na gra­ni­ce ziem­skie­go życia. Zawsze cho­dzi prze­cież o umie­ra­nie i prze­gry­wa­nie, tęsk­no­tę i pod­no­sze­nie się. Czy Atlas… jest dla Pana taką księ­gą życia?

Praw­do­po­dob­nie nie ma takie­go opo­wia­da­nia, zasłu­gu­ją­ce­go przy­naj­mniej na to mia­no, w któ­rym nie cho­dzi­ło­by w pew­nym momen­cie o życie i śmierć. Nawet naj­krót­sze for­my nar­ra­cyj­ne, takie jak aneg­do­ta, żart, afo­ryzm czy trzy linij­ki na wido­ków­ce, gra­ją z życiem i śmier­cią.

Przez Atlas… pro­wa­dzi jeden głę­bo­ki oddech nar­ra­cyj­ny. Głos wzno­si się wciąż od nowa: „Widzia­łem…”. Dla­cze­go wła­śnie ten motyw widze­nia łączy wszyst­kie epi­zo­dy?

Widze­nie jest nie tyl­ko optycz­nym doświad­cze­niem. Kto chce poznać świat, zwra­ca swój wzrok rów­no­cze­śnie w głąb sie­bie i odnaj­du­je to, co odbi­ja się w jego siat­ków­ce, prze­mie­nio­ne albo przy­naj­mniej odzwier­cie­dlo­ne, znie­kształ­co­ne lub upięk­szo­ne, może nawet wyraź­niej niż gdzie­kol­wiek indziej. Przy tym nar­ra­tor ma do czy­nie­nia nie tyl­ko z przy­szło­ścią, jak wieszcz czy pro­fe­ta, ale z wszyst­ki­mi wymia­ra­mi cza­su. W jego histo­rii rze­czy są co praw­da osa­dzo­ne w momen­cie, jed­nak w pew­nych oko­licz­no­ściach kie­ru­ją nasz wzrok poza wszyst­kie stro­ny świa­ta i cza­su.

Nar­ra­tor wła­ści­wie nie ujaw­nia się, jest obser­wa­to­rem i słu­cha­czem. Dla­cze­go zosta­je w tytu­le nazwa­ny „lękli­wym męż­czy­zną”?

Lękli­wość jako odmia­na prze­zor­no­ści może w naj­lep­szym razie wzbo­ga­cić obraz świa­ta, jeśli jest świa­do­ma nie tyl­ko tego, co jest, ale rów­nież tego, co mogło­by być lub zda­rzyć się. Nasze życie jest względ­nie teraź­niej­sze tyl­ko w swo­ich ulot­nych, krót­ko­trwa­łych momen­tach, ale skła­da się przede wszyst­kim z tego, co było i co mogło­by być. Lękli­wy czło­wiek liczy się z tym wszyst­kim, strach go jed­nak nie para­li­żu­je, nie pozo­sta­je w miej­scu lub zni­ka w kry­jów­ce, tyl­ko podą­ża swo­ją dro­gą, nawet jeśli cza­sa­mi nie­pew­nie i z powąt­pie­wa­niem.

Jeden epi­zod opo­wia­da o tym, jak nar­ra­tor ucie­ka do jaski­ni, przy­łą­cza się tam do śpie­wu mni­chów i w koń­cu zapa­da w sen. Śpiew, opo­wia­da­nie, mowa są czymś o wie­le bar­dziej zna­czą­cym niż rela­cjo­no­wa­nie czy wymia­na infor­ma­cji. Czy sta­no­wią w Pań­skich oczach isto­tę czło­wie­czeń­stwa?

Jak­kol­wiek defi­niu­je się czło­wie­czeń­stwo – w naszej histo­rii nie ma więk­sze­go wyna­laz­ku niż przy­kła­do­wo prze­mie­nie­nie w sło­wo oce­anu i jego pozor­nej nie­skoń­czo­no­ści, sztor­mów, wybrze­ży, roz­sza­la­łych kipie­li czy nada­nie nazwy szczę­ściu i smut­ko­wi czło­wie­ka, naj­wyż­szym górom, a nawet bogom. Dopie­ro poprzez język sta­li­śmy się tym, kim jeste­śmy, nawet gdy róż­ni­ca mię­dzy rze­czy­wi­sto­ścią i jej słow­nym odzwier­cie­dle­niem nie mogła być więk­sza – osta­tecz­nie w sło­wie „oce­an” nie zato­nął jesz­cze żaden sta­tek i nikt nie spadł w prze­paść ze słów „ścia­na lodu”. Magia prze­mia­ny cze­goś w język spra­wia, że powsta­ją w nas obra­zy, poprzez któ­re wkra­cza­my w świat inne­go albo opo­wia­da­jąc prze­no­si­my go w naszą rze­czy­wi­stość. W ten spo­sób poko­na­na zosta­je nie tyl­ko nie­świa­do­mość i mil­cze­nie, ale rów­nież samot­ność i opusz­cze­nie jed­nost­ki. A wszyst­kim, cze­go potrze­bu­je­my do doko­na­nia tego cudu, jest głos i ucho.

(prze­ło­ży­ła Anna Herzog)