Ciekawi mnie każde cudze znalezisko

Maja Staś­ko: Wra­casz teraz z Lubli­na chy­ba, tak?

Ilo­na Wit­kow­ska: Tak.

Jak było na festi­wa­lu?

Bar­dzo sym­pa­tycz­nie.

Nie było żad­nych afer?

Nie, za to był jeden panel, w któ­rym bra­li udział trzej geje i dwie kobie­ty.

O pro­szę. „Sło­wa są wol­ne” – to jest hasło tego festi­wa­lu. Jak to wyglą­da­ło?

Och, na kil­ka spo­so­bów to było mani­fe­sto­wa­ne, np. nasz panel (Kon­rad Góra, Dawid Mate­usz, Andrzej Szpin­dler i ja, pro­wa­dze­nie – Grze­siu Jędrek) odbył się w podwór­ku Domu Słów zamiast w środ­ku. Robi­li­śmy z Kon­dziem kwia­ty bzu w cie­ście nale­śni­ko­wym na patel­ni elek­trycz­nej kupio­nej w lum­pek­sie, nad któ­rym był nasz hostel. Wyszło cał­kiem pysz­nie.

O, z pew­no­ścią. Ale czy to nie raczej „pew­ne sło­wa są wol­ne” albo „sło­wa są wol­ne, ale nie dla wszyst­kich”? Uni­wer­sa­li­zo­wa­nie bywa nie­bez­piecz­ne, zresz­tą poka­zu­jesz to w swo­im tomie.

Oj tak, nie­ste­ty. Z tą wol­no­ścią to cięż­ko powie­dzieć, jak jest. Zaczy­na­jąc od „wol­no­ści od” i „do”, a koń­cząc na banal­nej opre­sji koniecz­no­ści prze­ży­cia – to w neo­li­be­ra­li­zmie, któ­ry z wol­no­ścią ma nie­wie­le wspól­ne­go.

Wol­no­ścią, auto­no­mią – trze­ba by te sło­wa tro­chę dookre­ślić pew­nie. A dzię­ki temu uwol­nić.

Dookre­śle­nie to raczej ogra­ni­cze­nie.

Pozor­nie tak, ale bez dookre­śle­nia mamy zgub­ną uni­wer­sa­li­za­cję i rela­ty­wizm.

Chy­ba żeby rzu­cać hasła ot tak, tyl­ko suge­ru­jąc pole zna­cze­nio­we, pod inter­pre­ta­cję indy­wi­du­al­ną.

I tak byś chcia­ła?

Lubię inter­pre­ta­cję.

Ale inter­pre­ta­cja z samym suge­ro­wa­niem może iść w rela­ty­wizm, a to nie pozwa­la na komu­ni­ka­cję; kto­sia lub ktoś mówi coś kon­kret­ne­go, żeby inna oso­ba odpo­wie­dzia­ła jej na to wła­śnie, co mówi, a nie na coś prze­ciw­ne­go, obok czy w ogó­le bez związ­ku. Czy nie?

Ale nigdy nie ma pew­no­ści.

Niby tak, ale jest kon­tekst, któ­ry usta­wia wypo­wie­dzia­ny w kon­kret­nym celu i do kon­kret­nej oso­by komu­ni­kat.

Inten­cje inten­cja­mi, ale zakła­da­nie, że tra­fiasz tam, gdzie pla­nu­jesz, jest odważ­ne na gra­ni­cy pychy.

A zakła­da­nie poraż­ki nie jest rezy­gna­cją z komu­ni­ka­cji? Odda­wa­niem pola?

Nie, nie. Zakła­dasz moż­li­we prze­su­nię­cie, nie pro­jek­tu­jąc kie­run­ku tego prze­su­nię­cia. To raczej otwar­tość na przy­pa­dek, zasko­cze­nie.

A, to jed­nak dia­log.

Jasne, że dia­log! Nie zaci­skasz się na tym, co chcesz prze­ka­zać, tyl­ko patrzysz, co wyszło.

Ist­nie­je w takim razie nie­tra­fio­na, głu­pia, nie­słusz­na inter­pre­ta­cja?

Nie ist­nie­je. W indy­wi­du­al­nej oce­nie możesz sobie pomy­śleć: no nie, zupeł­nie głu­pio pomyślał/a, wia­do­mo, wol­ność oce­ny. Ale dla mnie cie­ka­we jest wszyst­ko, i rów­no­upraw­nio­ne.

Wszyst­ko rów­no­upraw­nio­ne? Ale chcesz prze­cież coś prze­ka­zać?

Jasne, coś tam sobie zakła­dam, że jest w tek­ście, ale co się tam zna­la­zło oprócz albo zamiast tego, nigdy nie wiem.

A gdy inter­pre­ta­cja nie chce widzieć tego, co komu­ni­ku­jesz, sku­pia­jąc się wyłącz­nie na oprócz albo zamiast?

Cie­ka­wi mnie każ­de cudze zna­le­zi­sko.

To Cię tro­chę zwal­nia z odpo­wie­dzial­no­ści za to, co napi­sa­łaś.

Mogę odpo­wia­dać tyl­ko za to, o czym wie­dzia­łam, że tam jest, kie­dy to pisa­łam.

Ale to wciąż jest! Chy­ba że ktoś wyrwie kart­kę albo zama­że sło­wa.

Jasne, ale nie mogę zabro­nić nie widzieć/nakazać to widzieć.

Tyl­ko że wów­czas możesz zostać pod­pię­ta pod idee i kate­go­rie, któ­re są Ci cał­kiem obce, co wię­cej: z któ­ry­mi się zwy­czaj­nie nie zga­dzasz, mię­dzy inny­mi tym tomem.

Myślę, że moje moż­li­wo­ści wpły­wu na dobrą spra­wę koń­czą się w momen­cie ukoń­cze­nia tek­stu: zawie­ra on prze­cież dokład­nie to, co chcia­łam. A co z nim zro­bią inni – mogę obser­wo­wać i róż­nie o tym myśleć.

Pew­nie, że mogą, ale gdy inter­pre­tu­ją wbrew temu, co jest w tek­ście, to to jest głu­pia inter­pre­ta­cja, nie­słusz­na.

Któ­ra ozna­cza, że tekst jest w jakiś spo­sób zawod­ny albo inter­pre­ta­tor – zło­śli­wy lub prze­kor­ny.

O wła­śnie, może ozna­czać, że inter­pre­ta­tor­ka czy inter­pre­ta­tor mają inne inte­re­sy w rozu­mie­niu go w ten spo­sób.

Ale to też nie moja spra­wa.

Zwy­czaj­nie oba­wiam się, że odda­jesz swo­ją wol­ność jako autor­ki na rzecz inter­pre­ta­to­ra czy inter­pre­ta­tor­ki, któ­ra może wszyst­ko. A „może wszyst­ko” to nie wol­ność, to neo­li­be­ra­lizm.

Ależ naj­pierw ja mogę wszyst­ko, a potem on/ona może wszyst­ko – uczci­wy układ. A nawet na moją korzyść – bo mam pierw­szeń­stwo w może­niu (?) wszyst­kie­go.

Ale to nie roz­mo­wa, tyl­ko prze­rzu­ca­nie się wol­no­ścia­mi.

Nie, nie, to roz­mo­wa roz­ło­żo­na w cza­sie.

Two­je wier­sze mają kon­kret­ne cele?

I tak, i nie: zale­ży, jak zawę­zić ten kon­kret.

W jakim sen­sie tak? Bo nie – to wol­ność inter­pre­ta­to­ra lub inter­pre­ta­tor­ki, jak rozu­miem.

Celem moż­na nazwać chęć czy potrze­bę odbi­cia, prze­ka­za­nia pew­nych odkryć, któ­re wyda­ją mi się cie­ka­we, utrwa­le­nia cze­goś, podzie­le­nia się czymś, zwró­ce­nia uwa­gi na coś.

W jed­nym z Two­ich wier­szy poja­wia się skur­sy­wio­ne „zaan­ga­żo­wać nale­ży się w poraż­kę”. To z Joche­ra chy­ba.

Tak.

To jest Two­je zaan­ga­żo­wa­nie?

Raczej w małość, dro­biazg, brak, nie­moc.

Dla­cze­go aku­rat tak?

Kur­czę, chy­ba to po pro­stu wyni­ka z mojej wraż­li­wo­ści. Na to mam fokus w wyni­ku dzia­ła­nia wszyst­kich moż­li­wych oko­licz­no­ści, któ­re się skła­da­ją na to, kim jestem.

Poezja może coś zmie­nić? Zro­bić?

Jasne. Kole­dzy opo­wia­da­ją, że ludzie dzię­ki ich wier­szom rzu­ca­ją jedze­nie mię­sa, na przy­kład. Jakieś indy­wi­du­al­ne doświad­cze­nie, otwar­cie, spo­tka­nie, posze­rze­nie pola widze­nia. Nowość i inność po pro­stu, na to może otwo­rzyć.

Wyobra­żasz sobie, żeby Two­je wier­sze towa­rzy­szy­ły jakiejś akcji? Na przy­kład demon­stra­cji w obro­nie Pusz­czy Bia­ło­wie­skiej?

Tak.

A akcji, z któ­rą nie iden­ty­fi­ko­wa­ła­byś się, też? Czy sko­rzy­sta­ła­byś z pra­wa do wła­sne­go tek­stu i nie pozwo­li­ła­byś w ten spo­sób wyko­rzy­stać swo­ich wier­szy?

Nie pozwo­li­ła­bym, gdy­bym mogła.

A gdy­byś nie zosta­ła zapy­ta­na?

Patrzy­ła­bym, co się sta­nie.

Nie sprze­ci­wia­ła­byś się?

Jeśli cyto­wa­no by mój tekst w cza­sie pale­nia kukły Żyda – co cięż­ko mi sobie wyobra­zić – sprze­ci­wi­ła­bym się.

A inter­pre­ta­cji, któ­ra włą­cza­ła­by Cię w podob­ne myśle­nie, nie?

Hm. Z pew­no­ścią, gdy­by mnie zapy­ta­no, co o tym myślę – odpo­wie­dzia­ła­bym zgod­nie z tym, co myślę.

I była­by to inter­pre­ta­cja nie­słusz­na, zła prze­cież.

Dziw­na.

Upraw­nio­na?

Sko­ro się poja­wi­ła, mogła zaist­nieć.

Widzisz, bo z tą wol­no­ścią jest tak, że gdy upra­wiasz remiks, wią­żesz roz­ma­ite języ­ki i gło­sy, zde­rzasz je ze sobą, by osią­gnąć kon­kret­ny este­tycz­no-poli­tycz­ny cel, to kon­stru­ujesz nowy utwór, któ­ry coś kon­kret­ne­go komu­ni­ku­je, i to jasne. Ale w momen­cie, gdy kto­się lub kto­sia bie­rze ten utwór i, rze­ko­mo korzy­sta­jąc ze swo­jej wol­no­ści, na podob­nej zasa­dzie (wybór, doda­nie cze­goś, pomi­nię­cie) dzia­ła w recen­zji, w isto­cie ugry­wa jakiś tam wła­sny inte­res, i robi to na prze­kór tego, co mówi ten kon­kret­ny tekst i co Ty nim chcia­łaś osią­gnąć: wów­czas jed­na wol­ność dys­kre­dy­tu­je dru­gą, a pod płasz­czy­kiem „wol­no­ści inter­pre­ta­cji” dzie­je się prze­ję­cie wła­dzy przez nie­etycz­ne wyko­rzy­sta­nie tek­stu i jego auto­ra czy autor­ki. Co wię­cej, tekst prze­sta­je komu­ni­ko­wać i dzia­łać, sko­ro może ozna­czać plus minus wszyst­ko i moż­na z nim zro­bić plus minus wszyst­ko. A to odda­nie jego aktyw­ne­go zaan­ga­żo­wa­nia w kon­kret­ne spra­wy i zwol­nie­nie Cię – jako autor­ki – z odpo­wie­dzial­no­ści za to, co napi­sa­łaś, co zro­bi­łaś. Total­na mar­gi­na­li­za­cja.

Nie zga­dzam się. Za każ­dym moim tek­stem stoi jakiś mniej lub bar­dziej kon­kret­ny kon­kret (któ­re opi­sa­łam wyżej), przyj­mu­jąc for­mę mniej lub bar­dziej ostrą, bez­po­śred­nią lub mgła­wą, zaka­mu­flo­wa­ną. Ja wiem, co tam jest – ode mnie. Nie wiem nigdy, co tam jest oprócz tego i dla kogoś. Bo na pew­no jest wię­cej niż tyl­ko to, o czym wiem, że jest. Do tego, co zosta­nie w tek­ście zna­le­zio­ne, mogę się jedy­nie odnieść, mówiąc – nie wie­dzia­łam, ze tam jest i to. Ale ja tam tego nie umie­ści­łam (świa­do­mie).

Pew­nie, takie nie­spo­dzian­ki zapew­ne bywa­ją bar­dzo inspi­ru­ją­ce.

Bywa­ją i wkur­wia­ją­ce.

Jasne, i chy­ba nie o nie cho­dzi, a o igno­ro­wa­nie prze­ka­zu wier­sza: tego, co chcia­łaś powie­dzieć i nim zro­bić. I igno­ro­wa­nie Cie­bie przez to, Two­jej wol­no­ści, Two­je­go zaan­ga­żo­wa­nia.

Ale to już nie leży w mojej mocy, by temu zapo­biec, bo moja pra­ca koń­czy się w momen­cie ukoń­cze­nia tek­stu.

No tak, masz rację, Two­ja robo­ta i odpo­wie­dzial­ność koń­czy się na kon­kret­nie uło­żo­nym tek­ście i to nim mani­fe­stu­jesz swo­ją wol­ność i swo­je zaan­ga­żo­wa­nie. I tu koniecz­na rola kry­ty­ki, któ­ra zwy­czaj­nie nie może pozwa­lać na nie­etycz­ną arbi­tral­ność inter­pre­ta­cji: rola spo­ru, ago­nu.

Tak sądzę.

Dobrze, to na zakoń­cze­nie: a gdy nastą­pi koniec świa­ta, kto będzie naj­bli­żej bez­piecz­nych tere­nów?

Na szczę­ście nikt nie będzie bez­piecz­ny. Przed koń­cem nie ma uciecz­ki.

To teraz wol­ność inter­pre­ta­to­ra i inter­pre­ta­tor­ki.