rok przystępny

Rok to jest okres dzie­lą­cy jed­no rzu­ca­nie pale­nia w opra­wie wybu­chów od dru­gie­go rzu­ca­nia pale­nia w opra­wie wybu­chów. Na rok skła­da­ją się śmier­ci ludzi, psów i kotów, naro­dzi­ny ludzi, psów i kotów, poja­wie­nie się na ryn­ku wydaw­ni­czym nowo­ści lite­rac­kich oraz pozo­sta­łe wyda­rze­nia o klu­czo­wym zna­cze­niu lub zupeł­nie bez zna­cze­nia w ska­li powia­tu, kra­ju i świa­ta. Dłu­go by o nich wszyst­kich pisać, a i gwa­ran­cji choć­by pobież­ne­go zary­so­wa­nia tema­tu żad­nej dać nie spo­sób. Dla­te­go pod­su­mo­wu­jąc mija­ją­cy rok, ogra­ni­czę się jedy­ne do lite­ra­tu­ry i to w zawę­żo­nym zakre­sie. Pozwo­lę sobie bowiem wska­zać tych kil­ka ksią­żek wyda­nych przez Biu­ro Lite­rac­kie w 2017 roku, któ­re wyda­ły mi się szcze­gól­nie istot­ne, cen­ne i cie­ka­we. Uczy­nię to jako skro­my czy­tel­nik nie rosz­czą­cy sobie praw do wyda­wa­nia auto­ry­ta­tyw­nych ocen.

Naj­waż­niej­szą pozy­cją tego roku było dla mnie Wybie­ga­nie z raju Toma­sza Puł­ki. Zesta­wie­nie w jed­nej książ­ce wszyst­kich – zarów­no wyda­nych, jak i nie­wy­da­nych – utwo­rów poka­zu­je, jak olbrzy­mi talent pol­ska lite­ra­tu­ra stra­ci­ła tra­gicz­nie 5 lat temu. Spo­mię­dzy wer­sów zaglą­da coraz sil­niej­sza legen­da, co czy­ni zgro­ma­dzo­ne wier­sze jesz­cze waż­niej­szy­mi.

Tomasz Puł­ka na zawsze już zosta­nie poetą mło­do­ści – gło­du, oszo­ło­mie­nia, roze­dr­ga­nia, któ­ra towa­rzy­szyć może tyl­ko komuś w jego wie­ku. No wła­śnie, nie­pre­cy­zyj­ne bar­dzo to okre­śle­nie. Bo to wier­sze chło­pa­ka, któ­ry był­by dziś męż­czy­zną. Chło­pa­ka z lat 80. Pew­nie rów­nież dla­te­go sta­ją się one pomo­stem łączą­cym coraz bar­dziej odda­la­ją­ce się kohor­ty nale­żą­ce do „mło­de­go poko­le­nia”. Poja­wia­ją­ce się tu i ówdzie pyta­nia o to, jak roz­wi­nął­by się jego talent, czy tego rodza­ju lite­rac­ki tem­pe­ra­ment mógł­by się reali­zo­wać na innym eta­pie życia poety, wyda­ją mi się nie­sto­sow­ne – histo­ria nie zna try­bów warun­ko­wych.

Poza ukoń­czo­ny­mi wier­sza­mi i goto­wy­mi cykla­mi na książ­kę skła­da­ją się rów­nież suro­we strzę­py nie­do­koń­czo­nych utwo­rów. Zaglą­da­jąc do nich czu­ję się źle, czu­ję, że nie powi­nie­nem, że to jakaś for­ma pod­glą­dac­twa, że nie powin­no być to wysta­wia­ne na widok publicz­ny. Ale zaglą­dam, czy­tam, wsty­dzę się domy­ślać na ich pod­sta­wie, jak mogła wyglą­dać pra­ca auto­ra. Chy­ba nie mam do tego pra­wa, ale to robię.

Wybie­ga­nie z raju ma 430 stron i waży dobry kilo­gram. Na stro­nie 272. znaj­du­je się wiersz „Nie­dzie­la”. Zaczy­na się on sło­wa­mi: „skrzy­deł­ka mają sens tyl­ko w przy­pad­ku cie­niut­kich tomi­ków. możesz sobie zało­żyć”. Wiem dokład­nie, na któ­rej stro­nie jest wiersz, bo sobie zało­ży­łem skrzy­deł­kiem.

W tym roku docze­ka­li­śmy się też kolej­ne­go tomu Andrze­ja Sosnow­skie­go – poety, któ­re­go echa sły­chać w wier­szach Puł­ki. Tra­wers jest książ­ką niby sta­rą, a jed­nak nową. Sosnow­skim w Tra­wer­sie mówi bowiem Sosnow­ski z Tra­wer­su i Sosnow­ski sprzed Tra­wer­su. Co wię­cej – Sosnow­skim mówi w Tra­wer­sie nie tyl­ko Sosnow­ski, ale i na przy­kład Rim­baud czy Wal­ter Pater. Wra­cam do nich wszyst­kich bar­dzo chęt­nie.

Bar­dzo lubię też ostat­nią książ­kę Rober­ta Rybic­kie­go. W Darze Mene­li wszyst­ko jest jak nale­ży, bo nic nie jest na swo­im miej­scu. Tu – począw­szy od tytu­łu – nic nie jest tym, czym wyda­je się być. To nie jest, jak chcą recen­zen­ci, sur­re­alizm ani żaden dada­izm. To jest Ryba. Muszę jed­nak sta­nąć w praw­dzie – zanim książ­kę prze­czy­ta­łem, spo­rą jej część usły­sza­łem na żywo w inter­pre­ta­cji auto­ra. No i – pew­nie nie jestem w tym osa­mot­nio­ny – Daru Mene­li nie jestem w sta­nie czy­tać ina­czej niż przez pry­zmat jego spe­cy­ficz­nej cha­ry­zmy. Tom bar­dzo pole­cam – czy nale­ży czy­tać go przed wybra­niem się na spo­tka­nie z auto­rem, czy po nim, nie mam poję­cia. Naj­le­piej chy­ba i przed, i po.

Naj­więk­szą tego­rocz­ną nie­spo­dzian­ką było chy­ba dla mnie W. To bowiem naj­bar­dziej kla­row­ny, nar­ra­cyj­ny tom Mar­ci­na Sen­dec­kie­go od bar­dzo wie­lu lat. W pry­wat­ną War­sza­wę auto­ra ukła­da­ją się wąskie kadry, poje­dyn­cze wyda­rze­nia, led­wo widocz­ne wid­ma, boha­te­ro­wie, któ­rzy iden­tycz­nie szyb­ko się poja­wia­ją i zni­ka­ją. Z takich kawa­łecz­ków i mi cza­sem ukła­da się myśle­nie o miej­scach, cza­sie i ludziach. Pamię­tam na przy­kład, że w dniu, w któ­rym roz­po­czę­ły się manew­ry „Zapad” i wzdłuż bia­ło­ru­skiej gra­ni­cy usta­wia­ły się czoł­gi, pod bra­mą hote­lu Apart pali­łem papie­ro­sa z Mar­ci­nem Sen­dec­kim. Być może spy­ta­łem: jak to wszyst­ko się skoń­czy? Albo: co będzie z tego wszyst­kie­go? Nie pamię­tam, co odpo­wie­dział.

Ale w 2017 roku uka­za­ły się pozy­cje jesz­cze mniej oczy­wi­ste! Te znaj­du­ją­ce się na mar­gi­ne­sie dzia­łań wydaw­ni­czych książ­ki to prze­kła­dy pio­se­nek i pozy­cje dla dzie­ci. (Cho­ciaż po decy­zji komi­te­tu noblow­skie­go Dusz­ny kraj stał się best­sel­le­rem).

Z prze­kła­da­mi pio­se­nek mam pewien pro­blem. Z jed­nej stro­ny zapeł­nia­ją one naresz­cie poważ­ną lukę. Z dru­giej stro­ny tek­sty pio­se­nek w ode­rwa­niu od muzy­ki wyda­ją mi się nie­kom­plet­ne, tak jak dra­ma­ty, czy sce­na­riu­sze fil­mo­we, któ­re wybrzmie­wa­ją dopie­ro na sce­nie lub ekra­nie. Pio­sen­ki odbie­ga­ją rów­nież swo­ją kon­struk­cją od wier­szy, któ­re czy­tu­ję naj­chęt­niej. Tłu­ma­cze­nie pio­se­nek jest ryzy­kow­ne rów­nież dla­te­go, że zacho­wa­nie sen­su i melo­dii słów wymu­sza cza­sem zabie­gi, któ­re w języ­ku współ­cze­snej pol­skiej poezji wyda­ją się for­mal­nym potknię­ciem (np. czę­sty szyk prze­staw­ny, albo może lepiej – prze­staw­ny czę­sto szyk). Dla­te­go momen­ta­mi cięż­ko mi się czy­ta­ło te prze­cież zna­ko­mi­te tłu­ma­cze­nia. Jed­no­cze­śnie trud­no nie zauwa­żyć, jak bar­dzo są one rze­tel­ne i jak tyta­nicz­na pra­ca je poprze­dza­ła. Kla­sę Łobo­dziń­skie­go widać naj­le­piej w drob­nych frag­men­tach tych tek­stów, np. moim ulu­bio­nym Mr. Jones, któ­ry sta­je przed pol­skim czy­tel­ni­kiem jako Pan Wąs. W przy­pad­ku tłu­ma­czeń Dyla­na cie­ka­wie odry­so­wa­ne jest tło utwo­rów. Prócz posło­wia mamy tu spo­ro przy­pi­sów tłu­ma­czą­cych nie­oczy­wi­ste dla czy­tel­ni­ka kon­tek­sty. War­to do nich się­gnąć – choć­by po to, żeby móc wyro­bić sobie opi­nię doty­czą­cą sze­ro­ko dys­ku­to­wa­ne­go Nobla. Książ­ka z tłu­ma­cze­nia­mi tek­stów Pat­ti Smith ma zupeł­nie inny cha­rak­ter. Skrom­na, za to opa­trzo­na zna­ko­mi­ty­mi zdję­cia­mi Fran­ka Ste­fan­ko pozy­cja zapo­wia­da więk­sze wydaw­nic­two. Fani pew­nie już mają, nie ma więc potrze­by reko­men­do­wać.

Pol­ska stoi poezją, któ­rą Pola­cy nie­szcze­gól­nie chęt­nie czy­ta­ją oraz książ­ka­mi dla dzie­ci, któ­re dla odmia­ny mali Pola­cy czy­ta­ją bar­dzo chęt­nie. I tu poja­wia się para­doks podob­ny do tego z kotem spa­da­ją­cym zawsze na czte­ry łapy i przy­wią­za­ną do jego ple­ców krom­ką, któ­ra zawsze spa­da masłem w dół. No bo do nie­daw­no pre­mie­rę mia­ła książ­ka, któ­ra jest i książ­ką dla dzie­ci, i książ­ką poetyc­ką jed­no­cze­śnie. Mam nadzie­ję, że kot spad­nie tak, jak ma w zwy­cza­ju, a Pira­ci dobrej robo­ty sta­ną się best­se­le­rem. No bo śmiesz­na ta książ­ka. I mądra. Śmiesz­na i mądra. I ład­na. Śmiesz­na, mądra i ład­na. No to jak nie czy­tać? Korzy­sta­jąc z nauko­we­go warsz­ta­tu, prze­pro­wa­dzi­łem na repre­zen­ta­tyw­nej gru­pie dwóch osób bada­nia foku­so­we, z któ­rych wyni­ka, że jest faj­na. Wer­dykt bada­nych dzie­ci w wie­ku sze­ściu i trzy­dzie­stu czte­rech lat był zaska­ku­ją­co jed­no­znacz­ny.

Rok jest dosyć dłu­gi, dużo ksią­żek zosta­ło wyda­nych, wie­le z nich bar­dzo lubię. Jeśli jed­nak miał­bym pole­cić tyl­ko jed­ną, jedy­ną pozy­cję z kata­lo­gu tego­rocz­nych nowo­ści, poło­żył­bym na sto­le zeszło­rocz­ny Połów. Dla­te­go, że są tam kapi­tal­ne wier­sze Pau­li Gotsz­lich, Adrian­ny Ole­jar­ski i Bart­ka Zdun­ka. Ale przede wszyst­kim dla­te­go, że są tam moje wier­sze, a trud­no nie pole­cać wła­snych wier­szy, szcze­gól­nie jeśli uwa­ża się je za dobre.

Na szczę­ście mogę reko­men­do­wać wię­cej niż jed­ną książ­kę. Dla­te­go na sam koniec, z gorą­cym ser­cem pra­gnę pole­cić zakup Zimo­we­go Kró­le­stwa Phi­li­pa Lar­ki­na. Kup­no książ­ki pole­cam nie dla­te­go, że ją prze­czy­ta­łem, ale dla­te­go, że jej jesz­cze nie czy­ta­łem. Jeśli coś ma nadać sens nad­cho­dzą­cej zmia­nie roku, to per­spek­ty­wa, że będzie co w 2018 czy­tać. Pew­nie w przy­szłym roku poja­wią się war­te uwa­gi nowo­ści. Dla psy­chicz­ne­go kom­for­tu pole­cam zabez­pie­czyć się jed­nak na zapas – Lar­kin nada się zna­ko­mi­cie.