Wychodzić poza wąską perspektywę własnego doświadczenia

Czy lite­ra­tu­ra jest wiru­sem czy prze­ciw­nie – szcze­pion­ką?

Mój zmę­czo­ny pan­de­mią umysł sta­wia opór tej meta­fo­rze. Wola­ła­bym nie iden­ty­fi­ko­wać lite­ra­tu­ry ani z jed­nym, ani z dru­gim. Zarów­no „wirus”, jak i „szcze­pion­ka” sygna­li­zu­ją jakiś stan pogo­to­wia, stan wal­ki. Chcia­ła­bym myśleć o lite­ra­tu­rze jako o czymś zwią­za­nym ze zdro­wiem i nor­mal­no­ścią, za któ­rą tak wszy­scy tęsk­ni­my.

Jakie­mu zwie­rzę­ciu poświę­ci­ła­byś wiersz lub opo­wia­da­nie?

W obec­nych oko­licz­no­ściach wybra­ła­bym takie zwie­rzę, któ­re sta­wia wyzwa­nie śmier­tel­no­ści. Na przy­kład wil­ka tasmań­skie­go, któ­ry jest podob­no gatun­kiem wymar­łym, ale co jakiś czas poja­wia­ją się rapor­ty osób prze­ko­na­nych, że go widzie­li i że zwie­rzę nie wygi­nę­ło, tyl­ko spryt­nie ukry­wa się przed ludź­mi. Inspi­ru­je mnie też tzw. nie­śmier­tel­na medu­za (Tur­ri­top­sis dohr­nii), któ­ra w sytu­acji zra­nie­nia czy cho­ro­by potra­fi odwró­cić swój cykl życio­wy i wró­cić do sta­dium poli­pa. Nigdy więc nie umie­ra na sku­tek sta­ro­ści lub cho­ro­by, tyl­ko jeśli zosta­nie zabi­ta. O tych obu fascy­nu­ją­cych stwo­rze­niach dowie­dzia­łam się od moich dzie­ci.

Czy myśla­łaś kie­dyś „jak góra” lub „jak morze”?

Przy­znam, że nigdy nie myśla­łam i nie pisa­łam z takie­go punk­tu widze­nia, ale na pew­no zda­rzy­ło mi się myśleć o morzu i innych natu­ral­nych zbior­ni­kach wod­nych jak o oso­bach. (Kie­dy to piszę, myślę o angiel­skim wyra­że­niu body of water, któ­re lepiej niż pol­ski „zbior­nik wod­ny” odda­je cie­le­sność wody). Zawsze mia­łam bar­dzo sil­ny emo­cjo­nal­ny zwią­zek z wodą, szcze­gól­nie w bez­po­śred­niej inte­rak­cji zanu­rza­nia się, pły­wa­nia, doty­ka­nia. Jed­nym z moich ulu­bio­nych „por­tre­tów” wody w lite­ra­tu­rze jest inte­li­gent­ny oce­an z Sola­ris Sta­ni­sła­wa Lema. „Inte­li­gen­cja” wody jako motyw w lite­ra­tu­rze inte­re­su­je mnie też nie­zmien­nie w twór­czo­ści rdzen­nych Ame­ry­ka­nów, na przy­kład u współ­cze­snej pisar­ki Louise Erdrich.

Gdy­byś mia­ła wybrać arty­stę, któ­ry napi­sał­by muzy­kę do two­je­go wier­sza lub opo­wia­da­nia i wyko­nał go na sce­nie, był­by to…?

Kie­dy po raz pierw­szy prze­czy­ta­łam to pyta­nie, pomy­śla­łam sobie: „Nie mam poję­cia”. Ale tak się skła­da, że pisząc te sło­wa, słu­cham Janu­sza Munia­ka, arty­sty, z któ­rym mia­łam szczę­ście wystę­po­wać dwu­krot­nie w Kra­ko­wie. Obo­je, na jed­nej sce­nie, pierw­szy raz w syna­go­dze Tem­pel, dru­gi raz w Jasz­czu­rach odgry­wa­li­śmy swo­je prze­kła­dy ame­ry­kań­skie­go poety Yuse­fa Komu­ny­aki. Moje prze­kła­dy były prze­kła­da­mi na język pol­ski, Munia­ka na język jaz­zu. Gdy­bym mogła, wywo­ła­ła­bym teraz ducha Munia­ka i popro­si­ła, żeby zaim­pro­wi­zo­wał jaz­zo­wą aran­ża­cję do któ­re­goś z moich tek­stów.

Jaka była naj­lep­sza rada „poetyc­ka” lub „pro­za­tor­ska”, jakiej ci udzie­lo­no?

Ja być może cią­gle jesz­cze szu­kam tej „naj­lep­szej” rady. Ale jest jed­na rada, któ­rą lubię i któ­rą zawsze dzie­lę się z moimi ame­ry­kań­ski­mi stu­den­ta­mi twór­cze­go pisa­nia. Od nie­pa­mięt­nych cza­sów ame­ry­kań­skie pro­gra­my cre­ati­ve wri­ting pro­mu­ją zasa­dę Wri­te what you know, czy­li „Pisz o tym, co znasz”. Ale ostat­nio poja­wi­ła się posze­rzo­na wer­sja tej zasa­dy: Wri­te what you know, so know more, czy­li „Pisz o tym, co znasz, więc posta­raj się poznać wię­cej”. Ta mak­sy­ma moty­wu­je do tego, żeby śmia­ło, ale i odpo­wie­dzial­nie wycho­dzić w pisa­niu poza wąską per­spek­ty­wę wła­sne­go doświad­cze­nia. Nama­wia do głę­bo­kiej empa­tii, a to bar­dzo waż­ne dla pro­za­ików, cho­ciaż dla poetów pew­nie też.

Wol­ność, rów­ność, bra­ter­stwo – z któ­rą z tych war­to­ści poezja lub pro­za mają naj­wię­cej wspól­ne­go?

Z każ­dą z tych war­to­ści lite­ra­tu­ra ma coś wspól­ne­go, ale gdy­bym mia­ła robić ran­king, na pierw­szym miej­scu chy­ba posta­wi­ła­bym bra­ter­stwo. Lite­ra­tu­ra pozwa­la wejść w doświad­cze­nie inne­go i w ten spo­sób łączy, poma­ga two­rzyć wię­zi mię­dzy ludź­mi o róż­nych histo­riach.

Dla­cze­go ludzie nie czy­ta­ją poezji i ambit­nej pro­zy?

Czu­ję się nie­swo­jo z tym pyta­niem, bo dla mnie poję­cie „ambit­nej” pro­zy lub poezji jest względ­ne. Nie twier­dzi­ła­bym więc tak kate­go­rycz­nie, że ludzie ich nie czy­ta­ją. Wyra­żam tę opi­nię z per­spek­ty­wy ame­ry­kań­skiej, gdzie zgod­nie ze ste­reo­ty­pa­mi stan czy­tel­nic­twa jest jesz­cze gor­szy niż w Pol­sce. A ja cią­gle – w róż­nych krę­gach spo­łecz­nych – napo­ty­kam ludzi zafa­scy­no­wa­nych tą czy inną książ­ką. Jeśli fak­tycz­nie nie czy­ta­ją, to może dla­te­go, że ktoś ich do tego znie­chę­cił. Przy­cho­dzi mi do gło­wy aneg­do­ta z moich zajęć „Wpro­wa­dze­nie do lite­ra­tu­ry”, prze­zna­czo­nych dla stu­den­tów róż­nych kie­run­ków, nie tyl­ko huma­ni­stycz­nych. Na pierw­szych zaję­ciach z poezji kil­ko­ro stu­den­tów wyzna­ło mi, że nie lubią poezji, bo w szko­le śred­niej egza­mi­no­wa­no ich ze zna­jo­mo­ści poezji za pomo­cą testów wybo­ru. Na przy­kład trze­ba było okre­ślić, co zna­czy jakaś meta­fo­ra lub sym­bol w wier­szu, przy czym moż­na było wybrać tyl­ko jed­ną odpo­wiedź: a, b lub c. Na szczę­ście ci stu­den­ci byli otwar­ci na pro­po­zy­cje nowych stra­te­gii czy­tel­ni­czych i szyb­ko dali się prze­ko­nać, że lek­tu­ra poezji może być przy­jem­no­ścią.