Recenzja Józefa Olejniczaka, towarzysząca premierze książki Krzysztofa Siwczyka Na przecięciu arterii, wydanej w Biurze Literackim 23 września 2024 roku.
Biuro Literackie
kup książkę na poezjem.pl
1.
Krzysztof Siwczyk przysłał mi swoją nową książkę Na przecięciu arterii, napisał w odręcznej dedykacji, że „ta proza została napisana, żeby bolało”. Krzysiu – boli. To, według deklaracji Poety, jego pierwsza prozatorska książka. Czy na pewno te krótkie fragmenty, egzystencjalne strzępy, nie są poezją? Moim zdaniem są. „Wszystko jest poezja” – ogłosił Edward Stachura, wiele lat temu. Chyba się mylił, zapłacił zresztą za to życiem. Bycie w wyobraźni ‒ co jest przecież istotą poezji ‒ tam, gdzie racjonalność nie sięga, wystawia brutalne rachunki.
2.
Nie ma w tej książce niepotrzebnych słów, wszystkie ważne, żadnego nie wolno pominąć. Czy nie jest to cecha poetyckiej miary słów? Przeceniam? No to przeczytajcie, nie tylko po to, żeby ten sąd sprawdzić.
3.
Dorastanie i dojrzewanie w PRL, mitologizowane, idealizowane, „bo tam nasza młodość”… Wypieramy paskudztwa, które jedliśmy, okropieństwa niszczonej przestrzeni, architektoniczną i budowlaną fuszerkę, bylejakość codzienności, bylejakość wszystkiego właściwie, biedę po prostu… Siwczyk, jego narrator, chociaż lepiej chyba pisać po prostu Siwczyk, bo Na przecięciu arterii to książka boleśnie autobiograficzna, ocala pamięć miejsc, zapachów, smaku. Ocala brzydotę i bylejakość jako doświadczenie egzystencjalne pokoleń urodzonych i dojrzewających w PRL. To taki świat bez nadziei, ale i przetrwania. Tylko czy przetrwanie może być sensem egzystencji, czy powinno nim być?… Może, taką mam nadzieję, młodsi czytelnicy tej książki, co najwyżej pamiętający PRL z wczesnego dzieciństwa, więcej zrozumieją nas – dziadersów?
4.
Cud ojcostwa. Przeżywanie ojcostwa. Odpowiedzialność ojcostwa. „Tak, sprowadziłeś na jałową ziemię człowieka, który nie jest niczemu winien.” [s. 32] Coś (w życiu i języku) trzeba zmienić… To „tylko” literatura, „pisz mnie wyraźniej” [s. 38], „Ty” bohatera przeistacza się w „Ja”.
5.
Trud ojcostwa. Te wszystkie utensylia, coraz ich więcej!… I nieporadność. I strach, że „coś” źle się zrobi. „Ja” staje się mniej wyraziste niż poprzednio „Ty”, do którego się zwracałeś. Nie ma już zewnętrzności (PRL!), staje się nieważna?… Trzeba „fachowo” zmienić pieluchę, odciągnąć wydzielinę z noska (które narzędzie do tego służy?) Gdzie „Ja” jest(em)? Gdzie „Ty” jest(eś)? Przecież przepisałem się z „Ty” na „Ja”, piszę Siebie wyraźniej?
6.
Trud, ale i wypieranie ojcostwa… Córka ginie w napisanym „Ja”, powróci, ale to pod koniec książki. „Ja” samo-się-pisze w coraz bardziej intymny sposób. Coraz bardziej oddala się uprzednie „Ty”. Wraz z córką (i ojcostwem) znika też tło, Gliwice późnych lat osiemdziesiątych, może początku dziewięćdziesiątych. Zostaje „Ja”, samotny, ale – jednak mniej jakby wiarygodny, coraz bardziej „napisany”, coraz mniej tożsamy z moim (a może „każdego”) doświadczeniem.
7.
Nie, nie samotny, bo wraca „Ty”, ojciec, umierający, cierpiący. Już nie ma radości ojcostwa, jest groza synostwa (tak, „groza”, bo towarzyszenie cierpieniu jest grozą wypierającą wszelkie radości, wiem coś o tym…).
8.
To wszystko są doświadczenia podstawowe, doświadczenia Każdego. Opowiedzieć je – jak? Napisać je – jak? Przecież, doświadczając, „brakuje słów”; tak się mówi. Wkracza poezja, wkracza literatura, przekracza granice. Transgresję widzę/słyszę w bólu książki Siwczyka.
9.
„Wchodziłem po schodach jak kiedyś, cicho, żeby cię nie zbudzić. Odemknięte drzwi świeciły przyciemnionym światłem przedpokoju. Matka zapaliła ci świeczkę, na nocnym stoliku stał kompot. Ciepło uchodziło, podwiązałem miękką żuchwę, wosk stygł na palcach.” [s. 55] I tyle? Banał! Koniec. Co dalej?
10.
Pamięć. Trauma. Iluzja dziwacznego, chociaż nieuniknionego dylematu literatura/rzeczywistość. Ojciec po stronie rzeczywistego, a „Ja”? Pomiędzy, czyli nigdzie. Bo wybór nie jest możliwy. „Koniec i bomba, kto czytał ten trąba”, a „Na obiad była potrawka z kury” [Gombrowicz] Wraca Córka, codzienność, przedmioty – te same, lecz inne, bo zaznaczone obecnością Nieobecnego…
11.
„Dziś jest piątek. Dziewiętnasty maja. Dzień będzie dłuższy od najkrótszego. Stan wód: w normie. Stan powietrza: dobry. Jutro spodziewane są przelotne opady, towarzyszyć im będą burze. I to wszystko.” [s. 69]
12.
Borykam się z książką (piszę: „książką”, bo nie wiem, jaki to gatunek) od dwóch tygodni. Zapowiedział Autor w dedykacji, że będzie bolało, są jednak różne rodzaje bólu. Mój przy lekturze jest współ-doświadczaniem z jej podmiotem (ale którym? W pierwszej części jest przecież inny, niż w drugiej). Co dotyczy zarówno inicjacji w dorosłość, ojcostwa, jak i towarzyszenia umieraniu ojca. No i jeszcze – obecne przecież na drugim planie – Gliwice… Nie mam więc, oczekiwanej od autora recenzji, tzw. obiektywnej oceny, nie wiem, czy ta książka jest „wybitna”, „dobra”, „obiecująca”, „kiepska”, słaba”, „zła”… Uchylam się od jakiejkolwiek oceny. Poza konkluzją, że to trzeba przeczytać i przeżyć…
Literatura przekracza granice wyrażalności. To, czego wprost powiedzieć/napisać nie potrafimy lub nie jesteśmy w stanie, staje się jej przedmiotem. Więc jest też ratunkiem dla – pisarzy i czytelników – niepotrafiących sobie z rzeczywistością poradzić. Cóż, to warto, to trzeba przeczytać, i przeżyć…
Urodzony w 1957. Zatrudniony w Instytucie Polonistyki na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego. Napisał kilkanaście książek o największych postaciach polskiej literatury modernistycznej (Gombrowicz, Wat, Miłosz, Wittlin, Myśliwski, Schulz, Nowak, Białoszewski), pracuje jako nauczyciel akademicki z kilkuset studentami, wielu z nich to dzisiaj „badacze literatury” lub pisarze. Kocha żonę, córkę i wnuczkę (teraz chyba najbardziej).
Wypowiedź Józefa Olejniczaka poświęcona książce Karl-Heinz M. Grzegorza Kwiatkowskiego.
Więcej
Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Krzysztofem Siwczykiem, towarzysząca premierze książki Krzysztofa Siwczyka Na przecięciu arterii, wydanej w Biurze Literackim 23 września 2024 roku.
Więcej