Mam sporą wiarę w czytelników

Grze­gorz Olszań­ski: Lubisz ukła­dać puz­zle?

Maciej Wnuk: Cza­sa­mi zda­rza mi się je ukła­dać. Są nie­ste­ty tro­chę nie­wdzięcz­ne, bo zazwy­czaj skła­da­ją się z tysią­ca ele­men­tów, a ja mam taki cha­rak­ter, że jak posta­wię sobie jakieś zada­nie, to sie­dzę przy tym, dopó­ki nie skoń­czę, co tro­chę niwe­czy całą zaba­wę. Zaczy­nam się iry­to­wać, że z puz­zla­mi jestem w lesie, a zaraz koniec dnia.

Pytam nie­przy­pad­ko­wo, bo odnio­słem wra­że­nie, że two­ja książ­ka – od razu powiem, że kapi­tal­na, daw­no nie czy­ta­łem tak dobre­go debiu­tu – to taki zestaw puz­zli do uło­że­nia przez czy­tel­ni­ka. Dostar­cza ona mnó­stwo lek­tu­ro­wej fraj­dy, ale też wyma­ga od nie­go zarów­no pew­nej cier­pli­wo­ści, jak i przede wszyst­kim uwa­gi. Pro­blem w tym, że uwa­ga jest dziś walu­tą, o któ­rą kon­ku­ru­je mnó­stwo rywa­li­zu­ją­cych ze sobą pod­mio­tów. Tym­cza­sem two­ich Miejsc odle­głych nie da się czy­tać, zanu­rza­jąc się co chwi­la w inter­ne­cie, słu­cha­jąc rów­no­le­gle pod­ca­stu, uczest­ni­cząc jed­no­cze­śnie w domo­wej krzą­ta­ni­nie. Nie oba­wiasz się, że poprzecz­ka zawie­szo­na jest tu dość wyso­ko, jeśli cho­dzi o dzi­siej­sze­go czy­tel­ni­ka i jego nawy­ki odbior­cze?

Mam spo­rą wia­rę w czy­tel­ni­ków. Wiem, że z róż­nych przy­czyn nasza zdol­ność sku­pie­nia uwa­gi zosta­ła moc­no ogra­ni­czo­na, ale z dru­giej stro­ny czę­sto sły­szę, że rośnie zain­te­re­so­wa­nie czyn­no­ścia­mi, któ­re unie­moż­li­wia­ją wie­lo­za­da­nio­wość. Przy­kła­dem może być tu pój­ście do kina, żeby spę­dzić tam ponad dwie godzi­ny bez moż­li­wo­ści zer­k­nię­cia do tele­fo­nu. Cho­dzi wła­śnie o ten aspekt wyko­ny­wa­nia wyłącz­nie jed­nej czyn­no­ści – oglą­da­nia fil­mu. Książ­ki rów­nież mogą słu­żyć takiej tro­sce o uwa­gę. Bio­rę książ­kę (w moim przy­pad­ku fizycz­ną, rzad­ko czy­tam ebo­oki), idę do ulu­bio­ne­go miej­sca i dbam o to, żeby był to czas zare­zer­wo­wa­ny tyl­ko na czy­ta­nie. Ale wiem, że zna­le­zie­nie go bywa luk­su­sem, bo jeste­śmy bar­dzo zaro­bie­ni.

Potra­fisz w wie­lo­za­da­nio­wość?

Nie, to coś, co nigdy mi nie wycho­dzi­ło. Zapew­ne z tego powo­du nigdy nie polu­bi­łem się z audio­bo­oka­mi. Kie­dy sły­szę, że ludzie potra­fią słu­chać książ­ki, jed­no­cze­śnie sprzą­ta­jąc dom, zasta­na­wiam się: „Jak oni to robią?”. Ja nie mogę w takiej sytu­acji sku­pić się na czym­kol­wiek, choć­by to była naj­ła­twiej­sza do „wchło­nię­cia” książ­ka. Wybie­ram książ­ki pasu­ją­ce do moich aktu­al­nych zain­te­re­so­wań. Nie zawsze tak robi­łem – kie­dyś czę­ściej „rzu­ca­łem się” na nowo­ści; czu­łem, że muszę poznać wszyst­ko, wie­dzieć, o czym się mówi. Tyl­ko że nie­kie­dy odbi­ja­łem się od tych ksią­żek, po pro­stu nie były dla mnie. Teraz na nowo­ści patrzę raczej ostroż­nie. To według mnie waż­ne, bo moty­wa­cja do lek­tu­ry to sil­ny fac­tor w póź­niej­szym zaan­ga­żo­wa­niu w nią. Jeśli pytam: „Dla­cze­go czy­tam tę książ­kę?”, a odpo­wie­dzią jest to, że „wła­śnie żyje nią inter­net”, to wte­dy zasta­na­wiam się: „Czy­tam dla sie­bie, czy żeby zado­wo­lić ludzi z inter­ne­tu?”. To przy­kra myśl, ale cza­sa­mi mam wra­że­nie, że nasza obec­ność w inter­ne­cie to cią­gła tro­ska o opi­nie ludzi, na któ­rych w ogó­le nie powin­no nam zale­żeć. Książ­ki nie są wyjąt­kiem.

To od razu zapy­tam, co ostat­nio dobre­go czy­ta­łeś?

Ostat­nio aku­rat czy­tam tytu­ły, któ­re w Pol­sce prze­szły bez więk­sze­go echa. Skoń­czy­łem wła­śnie Wel­l­ness Natha­na Hil­la – zna­ko­mi­ta książ­ka! Pod­czas jej czy­ta­nia mia­łem jed­nak wra­że­nie, że w pol­skim odbio­rze poja­wił­by się zarzut o gadul­stwo. W koń­cu to taki typ nar­ra­cji, w któ­rym autor naj­pierw mówi, że boha­ter widzi wyga­szacz ekra­nu, a w kolej­nym zda­niu wyja­śnia, czym jest wyga­szacz ekra­nu. Uśmie­cham się wte­dy pod nosem, bo wiem, że nie­je­den redak­tor kazał­by to wywa­lić. Ale ja lubię, gdy w książ­kach jest lek­kie gadul­stwo, nie mam ciśnie­nia na poszu­ki­wa­nie dys­cy­pli­ny w języ­ku. To, co powie­dzia­łem o nowo­ściach, mogło zabrzmieć tak, jak­bym wręcz odra­dzał czy­ta­nie Miejsc odle­głych – w koń­cu one też są nowo­ścią. Nie odra­dzam, ale nie two­rzę pre­sji, że koniecz­nie trze­ba je prze­czy­tać. Nie trze­ba – zer­k­nij­cie w treść, w styl, posłu­chaj­cie intu­icji. Jeśli oka­że się, że to jest wła­ści­wy moment na Miej­sca odle­głe – świet­nie, bar­dzo się cie­szę. Jeśli będą musia­ły pocze­kać na inny czas w waszym życiu – niech cze­ka­ją.

Wra­ca­jąc do gier i puz­zli. Jed­nym z ele­men­tów ukła­dan­ki, jaką pro­po­nu­jesz czy­tel­ni­ko­wi, jest kwe­stia geno­lo­gicz­nej przy­na­leż­no­ści two­jej książ­ki. Na pierw­szy rzut oka to zbiór auto­no­micz­nych opo­wia­dań. Kli­ma­tycz­nych, ze świet­ną aurą, moc­ny­mi poin­ta­mi. Rzut oka numer dwa spra­wia jed­nak, że czy­tel­nik dostrze­ga nici, któ­ry­mi wią­żesz ze sobą poszcze­gól­ne tek­sty. Tym samym Miej­sca odle­głe oka­zu­ją się zaka­mu­flo­wa­ną powie­ścią. Każ­da z tych optyk lek­tu­ro­wych ma pew­ne zale­ty. Pyta­nie, jak Ty na to patrzysz?

Fak­tycz­nie moż­na czy­tać Miej­sca odle­głe jako powieść. Kie­dy je pisa­łem, wie­dzia­łem, że będą to opo­wia­da­nia i że będą ze sobą powią­za­ne, w dodat­ku w spo­sób dość sekwen­cyj­ny, co mogło­by przy­bli­żać je kon­cep­tu­al­nie do powie­ści. Nie mam potrze­by przy­pi­sy­wa­nia książ­kom sztyw­nych defi­ni­cji, roz­są­dza­nia, czy to zbiór opo­wia­dań, czy powieść (poza kon­tek­stem mar­ke­tin­go­wym). Akcep­tu­ję fakt, że nie­któ­re książ­ki będą gdzieś poza tymi roz­gra­ni­cze­nia­mi. Na okład­ce jed­nak zazna­czy­li­śmy, że Miej­sca odle­głe to zbiór opo­wia­dań – to aku­rat był mój pomysł, choć wydaw­nic­two pro­po­no­wa­ło „powieść”. Zaopo­no­wa­łem, bo jako czy­tel­nik mam obser­wa­cję, że dzi­siaj bar­dzo dużo rze­czy jest rekla­mo­wa­ne jako „powieść”, mimo że są zupeł­nie czymś innym. Czy cho­dzi o kwe­stie sprze­da­żo­we? Nie wiem, mogę tyl­ko zga­dy­wać. W każ­dym razie jako wiel­ki fan powie­ści nie chciał­bym, aby potrze­by rekla­my kaza­ły „pod­cią­gać” każ­dą książ­kę do jej defi­ni­cji, nawet jeśli teo­re­tycz­nie w przy­pad­ku Miejsc odle­głych było­by to w pew­nym stop­niu uza­sad­nio­ne.

I gdy­byś mógł – a prze­cież możesz – spo­rzą­dzić coś w rodza­ju autor­skiej instruk­cji obsłu­gi swo­je­go dzie­ła, to na co powin­ni­śmy zwró­cić szcze­gól­ną uwa­gę? W aka­de­mic­kiej prak­ty­ce nad auto­ra sta­wia­my dzie­ło, ale to nie aka­de­mie (śmiech).

Jeśli cho­dzi o instruk­cję obsłu­gi mojej książ­ki – rety, to takie trud­ne pyta­nie. Nie chciał­bym poda­wać żad­ne­go „klu­cza inter­pre­ta­cji”, bo nie sądzę by cokol­wiek takie­go ist­nia­ło – nie tyl­ko w przy­pad­ku Miejsc odle­głych, ale też w ogó­le. Każ­dy fil­tru­je książ­ki przez sie­bie, zapa­mię­tu­je róż­ne rze­czy, pew­ne tema­ty odsie­je, inne zosta­ną z nim na dłu­żej. Pod­rzu­cam więc dobro­wol­ny trop do pod­ję­cia – moż­na zauwa­żyć w lek­tu­rze Miejsc odle­głych coś, co ja nazy­wam hiper­łą­cza­mi. To wła­śnie te związ­ki mię­dzy opo­wia­da­nia­mi. Sta­ra­łem się prze­nieść kon­cept hiper­łą­czy, czy­li odwo­łań do kolej­nych inter­ne­to­wych tre­ści, na struk­tu­rę opo­wia­dań. W każ­dym z nich jest wła­śnie takie „hiper­łą­cze”, któ­re kie­ru­je czy­tel­ni­ka do kolej­ne­go opo­wia­da­nia, do inne­go kra­ju, innych boha­te­rów itd. Wie­rzę, że codzien­ność bez prze­rwy pod­su­wa nam moż­li­wość doko­na­nia wła­śnie takich prze­sko­ków, już poza prze­strze­nią inter­ne­to­wą. Zain­te­re­su­jesz się, skąd pocho­dzą przed­mio­ty, któ­re nosi­my albo posia­da­my w domu – wylą­du­jesz w ban­gla­de­skich fabry­kach. Zasta­no­wisz się, dla­cze­go twój feed w mediach spo­łecz­no­ścio­wych wyglą­da tak, a nie ina­czej – pogrze­biesz w decy­zjach biz­ne­so­wych ze Sta­nów. Pyta­nie o ulew­ne desz­cze w Pol­sce każe szu­kać odpo­wie­dzi w donie­sie­niach z rejo­nu Morza Śród­ziem­ne­go.

Te hiper­łą­cza to świet­ny trop, ale mów dalej, bo Ci prze­rwa­łem. 

Chy­ba każ­dy kie­dyś zgu­bił się na Wiki­pe­dii, kli­ka­jąc po hiper­łą­czach i odkry­wa­jąc tema­ty coraz dziw­niej­sze i odle­glej­sze od tego, co chciał począt­ko­wo wyszu­kać. Idzie za tym jakaś cie­ka­wość – jestem w sta­nie porzu­cić chwi­lo­wo cel, by poczy­tać coś inne­go. Z kolei w tym innym arty­ku­le znaj­du­ję coś, co cie­ka­wi mnie jesz­cze bar­dziej, więc po kil­ku minu­tach jestem już zupeł­nie gdzieś indziej. I uwa­żam, że takie doświad­cze­nie zgu­bie­nia się w inter­ne­cie jest wspa­nia­łe – bo wyni­ka z cie­ka­wo­ści, z inten­cji szu­ka­nia, nawet jeśli wiem, że nigdy nie ogar­nę wszyst­kie­go i mogę sobie tyl­ko prze­ska­ki­wać po hiper­łą­czach. Już samo to spra­wia, że czło­wiek łagod­nie­je – więk­szość z nas funk­cjo­nu­je w ramach wąskich spe­cja­li­za­cji (zawo­do­wych, nauko­wych, hob­by­stycz­nych itd.), więc zde­rze­nie z innym świa­tem każe nam przy­jąć pozy­cję słu­cha­cza. I może na tym też mi zale­ża­ło – aby wydo­być ze „współ­cze­snych nas” tę cząst­kę słu­cha­cza, któ­ra obec­nie tro­chę ginie pod pre­sją wyra­ża­nia sie­bie, mówie­nia raczej niż słu­cha­nia.

Bar­dzo to cie­ka­we i instruk­tyw­ne zara­zem. Mam wra­że­nie, że recen­zen­ci będą mie­li z tego uży­tek. Idź­my jed­nak dalej. Fabu­ły Miejsc odle­głych fak­tycz­nie toczą się, w mniej lub bar­dziej, odle­głych geo­gra­ficz­nie prze­strze­niach. Cza­sy mamy współ­cze­sne, miej­sca fak­tycz­nie odle­głe. Stąd pro­wo­ka­cyj­ne nie­co pyta­nie: Pol­ska nie wyda­je Ci się prze­strze­nią atrak­cyj­ną fabu­lar­nie? Po co ci te wypra­wy kra­jo­znaw­cze? Po co ci boha­te­ro­wie mówią­cy obcy­mi języ­ka­mi? Pol­sz­czy­zna ci nie­mi­ła? Pol­skie opi­sy przy­ro­dy nie dość atrak­cyj­ne? (śmiech)

Zło­ży­ło się na to bar­dzo wie­le rze­czy. Przede wszyst­kim myśl, że w Pol­sce zagra­ni­ca jest przed­sta­wia­na rzad­ko, a jeśli już, to w kon­tek­ście przy­kre­go wyda­rze­nia zwią­za­ne­go w jakiś spo­sób z Pol­ską. Wypad­ki samo­cho­do­we, porwa­nia, napa­ści. Cza­sem usły­szy­my też o jakimś kata­kli­zmie natu­ral­nym. Od razu two­rzy to opo­zy­cję: zagra­ni­ca jest nie­zna­na, zła, nie­bez­piecz­na. Spo­dzie­wam się, że w pierw­szym zetknię­ciu moi boha­te­ro­wie wyma­ga­ją od czy­tel­ni­ka pew­ne­go „wczu­cia się” – są to jed­nak oso­by zupeł­nie nam obce, któ­re za spra­wą książ­ki na chwi­lę wpusz­cza­ją nas do swo­je­go świa­ta. W tym sen­sie są „odle­gli”, ale mam nadzie­ję, że da się rów­nież odna­leźć w nich pew­ną bli­skość: cza­sa­mi podej­mu­ją złe decy­zje, nie ogar­nia­ją social mediów, chcą powie­dzieć coś dru­giej oso­bie, ale nie potra­fią. Chciał­bym, żeby­śmy czę­ściej niż jak na opo­zy­cyj­ną stro­nę patrzy­li na zagra­ni­cę jak na nas samych. Poza tym współ­cze­sność jest tak zglo­ba­li­zo­wa­na, że wła­ści­wie nie spo­sób mówić o niej, zamy­ka­jąc się w ramach jed­ne­go naro­du, igno­ru­jąc wszyst­kie te prze­pły­wy, zależ­no­ści, łącz­ność. Tro­chę to dziw­ne, że w cza­sach, w któ­rych może­my powie­dzieć coś do ucha komuś sie­dzą­ce­mu po dru­giej stro­nie pla­ne­ty, two­rzy­my opo­wie­ści, w któ­rych prę­dzej odnaj­dzie­my lam­pę naf­to­wą niż włók­na optycz­ne. Nie ozna­cza to w żad­nym stop­niu glo­ry­fi­ka­cji tech­no­lo­gii – wręcz prze­ciw­nie, myślę, że obec­nie powin­ni­śmy na nią patrzeć kry­tycz­nie.

To mnie aku­rat nie dzi­wi. W koń­cu ta podejrz­li­wość wzglę­dem tech­no­lo­gii jest obec­na już u Pla­to­na, a prze­cież od wyna­laz­ku pisma upły­nę­ło już spo­ro cza­su. Skąd­inąd to, co mówisz, jest mi dość bli­skie.

Ostat­nio prze­czy­ta­łem zna­ko­mi­tą książ­kę Saman­ty Schwe­blin – Lit­tle Eyes. Autor­ka przed­sta­wia tam świat z nowym tech­no­lo­gicz­nym wyna­laz­kiem, któ­ry pozwa­la użyt­kow­ni­kom pod­glą­dać innych w cza­sie rze­czy­wi­stym, przez 24 godzi­ny na dobę. Prze­ska­ku­je­my więc mię­dzy miesz­ka­nia­mi z kil­ku kon­ty­nen­tów, pozna­jąc boha­te­rów zaj­mu­ją­cych się obser­wo­wa­niem innych ludzi. Dzi­wacz­ne! Ale jeśli pomy­śli­my o tym, jak dużą rolę odgry­wa tech­no­lo­gia w naszej codzien­no­ści, to doj­dzie­my do wnio­sku, że taki jest wła­śnie kostium współ­cze­sno­ści. Bar­dzo trud­no go zigno­ro­wać. Mam wra­że­nie, że nie­któ­rzy depre­cjo­nu­ją książ­ki, w któ­rych współ­cze­sność mani­fe­stu­je się pod tak „try­wial­ny­mi” kon­cep­ta­mi jak inter­net albo media spo­łecz­no­ścio­we. Weso­ło je igno­ru­ją, bo to jakieś „głu­po­ty”. Podob­nie z tymi boha­te­ra­mi roz­rzu­co­ny­mi po całym świe­cie – ich histo­rie, realia są „nie­waż­ne”. W każ­dym razie mniej waż­ne niż nasze pol­skie pro­ble­my i krzyw­dy. Zda­je sobie spra­wę z tego, że pod tym wzglę­dem Miej­sca odle­głe są po czę­ści eks­pe­ry­men­tem, ale mam nadzie­ję, że eks­pe­ry­men­to­wa­nie wpi­su­je się w natu­rę debiu­tów, nawet jeśli cza­sem ozna­cza to błą­dze­nie.

Darek Nowac­ki napi­sał świet­ną książ­kę zaty­tu­ło­wa­ną Zawód: czy­tel­nik. Chciał­bym cię zatem zapy­tać o pisar­stwo jako zawód. Postrze­gasz to w ten spo­sób?

Zawód koja­rzy mi się z czymś, do cze­go przy­go­to­wu­jesz się lata­mi i jesteś w tym wspie­ra­ny przez sys­tem. Idziesz na stu­dia, uczysz się od eks­per­tów, wery­fi­ku­jesz wie­dzę poprzez egza­mi­ny, zaczy­nasz prak­ty­ki… A ja tego nie mam. Czę­sto czu­ję się intru­zem w pisar­skim świe­cie (w któ­rym jestem tak mniej wię­cej od wczo­raj), ponie­waż mam wra­że­nie, że po pro­stu bra­ku­je mi for­mal­ne­go przy­go­to­wa­nia do pisa­nia. Spo­ty­kam oso­by, któ­re skoń­czy­ły stu­dia z cre­ati­ve wri­ting albo lite­ra­tu­ro­znaw­stwa, i ja – któ­ry na stu­diach raczej roz­wią­zy­wa­łem cał­ki i two­rzy­łem mode­le eko­no­me­trycz­ne – czu­ję się przy nich nie­kom­plet­ny.

Wow! Nie wie­dzia­łem, że masz ści­słe wykształ­ce­nie. To fak­tycz­nie pew­ne rzad­kość w tym towa­rzy­stwie. Jed­no­cze­śnie to chy­ba też spo­ry atut, ale mów dalej, bo Ci prze­rwa­łem.

Poza tym docho­dzi kwe­stia finan­so­wa – tu, gdzie jestem obec­nie ze swo­im pisa­niem, mogę trak­to­wać je jako hob­by. I nie sądzę, by się to szyb­ko zmie­ni­ło. Nie mam ciśnie­nia na zmia­nę – wiem, że ist­nie­je pewien przy­kaz, by publi­ko­wać co rok–dwa lata, bo pozwa­la to na utrzy­ma­nie zain­te­re­so­wa­nia czy­tel­ni­ków i, co za tym idzie, zdo­by­cie więk­szej nie­za­leż­no­ści finan­so­wej. Ale ja piszę wol­no, a to, co napi­szę, musi chwi­lę odle­żeć, zanim będę goto­wy komuś to poka­zać. Dołą­czę pew­nie do wie­lu innych osób, któ­re pra­cu­ją na etat, a piszą po godzi­nach, a jeśli kie­dyś przyj­dzie moż­li­wość, by pisać i móc się z tego utrzy­mać, przy­wi­tam ją z wdzięcz­no­ścią.

W roz­mo­wie, któ­rą prze­pro­wa­dzi­ła z Tobą Ola Kasprzak mówisz, że język to two­ja obse­sja. To dosko­na­le widać i rów­nie dobrze sły­chać, że – para­fra­zu­jąc sło­wa jed­ne­go z two­ich boha­te­rów – „w sło­wach to jesteś as”.

Naj­bar­dziej w języ­ku inte­re­su­je mnie jego narzę­dzio­wość – to, że jest po pro­stu wspa­nia­łym wyna­laz­kiem. To żad­ne odkry­cie, oczy­wi­ście. Nie­mniej wciąż bar­dzo cie­ka­wi mnie wpływ języ­ka na dys­ku­sje spo­łecz­ne – to, jak duże zmia­ny zaczy­na­ją się wła­śnie od nie­go. Ale też to, jak język może wpły­wać na nasze rozu­mie­nie świa­ta. To temat, któ­ry poja­wia się w jed­nym z opo­wia­dań ze zbio­ru, Kuuk tha­ay­or­re – dok­to­rant bada­ją­cy jeden z wymie­ra­ją­cych języ­ków odkry­wa, że jego użyt­kow­ni­cy prze­ja­wia­ją nie­co inne zacho­wa­nia.

Bar­dzo lubię film Nowy począ­tek, w któ­rym pro­fe­sor­ka lin­gwi­sty­ki musi odna­leźć spo­sób komu­ni­ka­cji z przy­by­ły­mi na Zie­mię obcy­mi. Jest tam spo­ro zagad­ko­wo­ści – two­rzo­ne w pośpie­chu słow­ni­ki wyda­ją się nie­pre­cy­zyj­ne – defi­ni­cja cho­ciaż­by „bro­ni” jest róż­na w dwóch języ­kach: ludz­kim i obcych. Zresz­tą sama komu­ni­ka­cja musi cof­nąć się do korze­ni – do upew­nie­nia się, że mamy wspól­ną „bazę”, że wie­my cho­ciaż­by, jak funk­cjo­nu­je pyta­nie i że kie­dy je zada­je­my, to ocze­ku­je­my odpo­wie­dzi. Bar­dzo mi to zare­zo­no­wa­ło z dzi­siej­szą potrze­bą takiej „bazy” – wszy­scy mówi­my, opo­wia­da­my wła­sne histo­rie, ale w jakim stop­niu wciąż się nawza­jem rozu­mie­my? I czy w ogó­le jesz­cze chce­my się zro­zu­mieć?

Muszę przy­znać, że uwiel­biam ten film! Tym, któ­rzy nie zna­ją od razu gorą­co pole­ca­my.

Jeśli cho­dzi o język w Miej­scach odle­głych – lubię, gdy zda­nia dobrze brzmią, mają rytm, czę­sto wra­ca­łem do loso­wych frag­men­tów i spraw­dza­łem, jak brzmią po jakimś cza­sie. To była żmud­na pra­ca, ale mimo to otwie­ra­łem plik nawet na tele­fo­nie, sie­dząc w auto­bu­sie do pra­cy. Czy­ta­łem dwa aka­pi­ty, uzna­wa­łem, że coś źle brzmi, popra­wia­łem. Poza tym chcia­łem jed­nak wrzu­cić w język odro­bi­nę róż­no­rod­no­ści, bo oba­wia­łem się, że całość napi­sa­na w trze­ciej oso­bie i w cza­sie teraź­niej­szym może wybrzmieć zbyt mono­ton­nie. Posta­no­wi­łem, że w każ­dym opo­wia­da­niu poba­wię się wyra­że­nia­mi lub meta­fo­ra­mi pasu­ją­cy­mi do dane­go miej­sca. Dla­te­go cho­ciaż­by w pierw­szym opo­wia­da­niu roz­gry­wa­ją­cym się przy rezer­wa­cie przy­ro­dy ojciec ma „skó­rę jak z drew­na” a na knyk­ciach „gru­bą korę”. Gdzie indziej, cho­ciaż­by w Mio­do­żer­ce, któ­ra poru­sza wątek mode­ra­tor­ki mediów spo­łecz­no­ścio­wych, opo­wia­da­nie koń­czy się cią­giem krót­kich rów­no­waż­ni­ków oraz pro­stych zdań, mają­cy­mi przy­po­mi­nać krót­kie wystrza­ły kon­ten­tu poja­wia­ją­ce się pod­czas skrol­lo­wa­nia.

Pyta­nie w duchu trud­no roz­strzy­gal­nym (mer­lot czy caber­net, mama czy tata): język czy fabu­ła?

Trud­ne. W pro­zie fabu­ła przy­cią­ga mnie bar­dziej, ale język musi jej towa­rzy­szyć. Jako czy­tel­nik nie czu­ję się prze­ko­na­ny do powie­ści lub opo­wia­dań opar­tych w więk­szo­ści na języ­ku. Dużo wła­ściw­szym kie­run­kiem do szu­ka­nia języ­ko­wych wyżyn wyda­je mi się poezja.

Jedną z zasad, któ­rą przy­wo­łu­je się czę­sto na kur­sach kre­atyw­ne­go pisa­nia – byłeś w koń­cu uczest­ni­kiem Poło­wu, więc znasz to z pierw­szej ręki – jest wyko­rzy­sta­nie tego, co zna­ne i lokal­ne. Potem fru­waj po świe­cie, ale na począt­ku drąż w tym, co znasz z autop­sji. „Nie umiesz­czaj akcji w Mek­sy­ku, jeśli nigdy tam nie byłeś”. „Nie, to nie jest dobry pomysł, aby opi­sy­wać współ­cze­sne Oslo, jeśli nie spę­dzi­łeś tam przy­naj­mniej kil­ku mie­się­cy” etc. U Cie­bie jest wręcz odwrot­nie, zabie­rasz czy­tel­ni­ka do odle­głych miejsc, ale jed­no­cze­śnie ten nie ma wca­le wra­że­nia, że śli­zga się po papie­rze. Świat jest bar­dzo sen­su­al­ny, kon­kret­ny, zmy­sło­wy. Zdradź, jak uzy­sku­jesz taki efekt? Mówiąc sło­wa­mi jed­ne­go z two­ich boha­te­rów: „przedaw­ko­wu­jesz inter­net”?

Dzię­ki, że tak mówisz, bo na zbu­do­wa­niu realiów bar­dzo mi zale­ża­ło. A tę zasa­dę z kur­sów kre­atyw­ne­go pisa­nia znam, choć aku­rat na Poło­wie nie padła, za co może z tego miej­sca powi­nie­nem podzię­ko­wać Ani Cie­plak (śmiech). Efekt w dużej mie­rze pole­ga na rese­ar­chu: spo­ro czy­ta­łem ksią­żek, oglą­da­łem fil­mów, grze­ba­łem w forach inter­ne­to­wych, ale też cho­ciaż­by prze­glą­da­łem rela­cje z social mediów pocho­dzą­ce z tam­tych rejo­nów. Raz odna­la­złem ama­tor­ski fil­mik na YouTu­bie, na któ­rym eko­lo­dzy-ochot­ni­cy patro­lu­ją nocą las w Mek­sy­ku, pil­nu­jąc go przed nie­le­gal­ną wycin­ką. Fan­ta­stycz­ne to były wra­że­nia. Nie­któ­re ele­men­ty zapa­mię­ta­łem z poby­tu w nie­któ­rych z miejsc, któ­re opi­su­ję, ale wąt­pię w moc tego „bycia na miej­scu”. Chęt­nie słu­cham strza­łów czy­tel­ni­ków – czy fak­tycz­nie da się wyczuć w nie­któ­rych miej­scach moją w nich obec­ność. Jak dotych­czas z cel­no­ścią tych strza­łów róż­nie bywa­ło.

W jed­nym z moim ulu­bio­nych opo­wia­dań z tego tomu zaty­tu­ło­wa­nym Kuuk tha­ay­or­re poja­wia się wątek śmier­ci języ­ka. Chciał­bym to nie­co zuni­wer­sa­li­zo­wać i zapy­tać o koniec lite­ra­tu­ry jako domi­nu­ją­ce­go medium. W licz­nym nar­ra­cjach o koń­cu świa­ta, z jaki­mi mamy obec­nie do czy­nie­nia, poja­wia­ją się też takie, któ­re akcent sta­wia­ją na koniec książ­ki i lite­ra­tu­ry jaką zna­my (patrz na przy­kład Jac­kek Dukaj Po piśmie czy Łukasz Gołę­biew­skie Śmierć książ­ki. No futu­re Book). Pra­cu­jesz w medium, któ­ry znaj­du­je się w try­bie ago­nal­nym, czy zupeł­nie nie masz takie­go wra­że­nia?

Tech­no­lo­gia wypie­ra sztu­kę, ale też poka­zu­je spo­ro jej para­dok­sów. Pamię­tam, że gdy mode­le gene­ra­tyw­nej sztucz­nej inte­li­gen­cji wbi­ły się do main­stre­amu, poja­wi­ło się spo­ro dys­ku­sji o tym, czy książ­ki przez nie pisa­ne mogą dorów­nać tym two­rzo­nym przez ludzi. Nie­któ­rzy argu­men­to­wa­li, że będzie bra­ko­wa­ło sto­ją­cych za nimi twór­ców. To spra­wi­ło, że zaczą­łem się zasta­na­wiać, na ile dzi­siaj waż­na jest wciąż książ­ka, a jaką rolę zaczął odgry­wa twór­ca. Cza­sem wyda­je mi się, że o wie­le wię­cej zna­czy to, co mówi się o książ­ce w inter­ne­cie, w mediach spo­łecz­no­ścio­wych, co repre­zen­tu­je sobą autor i z jaki­mi stro­na­mi rze­czy­wi­sto­ści wcho­dzi w kon­flikt. Wte­dy może­my po pro­stu chło­nąć jego aurę, repo­sto­wać z apro­ba­tą komen­ta­rze spo­łecz­ne, przy­piąć sobie do pier­si order „jestem obser­wa­to­rem pisa­rza X”. A książ­ki? W tym wszyst­kim jak­by nie­waż­ne. Nie chciał­bym, aby pisa­rze sta­li się bar­dziej kre­ato­ra­mi kon­ten­tu niż twór­ca­mi. Czy­ta­jąc książ­ki, cza­sa­mi mam wra­że­nie, że ktoś poda­je mi pla­ce­bo. Że to wszyst­ko, co dzie­je się medial­nie wokół nich (chwy­tli­we hasła mar­ke­tin­go­we, zmyśl­ne stra­te­gie pro­mo­cji w social mediach) ma mnie prze­ko­nać, że one na mnie „zadzia­ła­ją”, a ja, ule­ga­ją­cy wpły­wo­wi tych akcji, czu­ję, że „fak­tycz­nie tak jest”. Ale ile z nich zapa­mię­tam? Czy wró­cę do nich myśla­mi za mie­siąc, za dwa, za rok? Taka lite­ra­tu­ra – two­rzo­na jak­by jako pro­dukt ubocz­ny bycia w sie­ci – jest bar­dzo łatwa do zdmuch­nię­cia.

Też mam takie wra­że­nie. Skąd­inąd cie­ka­we, że ten wątek tech­no­lo­gicz­ny peł­ni tak istot­ną rolę w naszej roz­mo­wie.

Mam też taką intu­icję co do roz­wo­ju tech­no­lo­gii, że ona krok po kro­ku przej­mu­je „ludz­kie” funk­cje. Zna­nym tu przy­kła­dem jest to, jak coraz rza­dziej uży­wa­my naszej pamię­ci i zastę­pu­je­my ją pamię­cią urzą­dzeń. Może więc nie musi­my pamię­tać dro­gi do pra­cy i nazw mija­nych ulic, bo zała­twi to za nas nawi­ga­cja, ale z dru­giej stro­ny rzad­sze uży­wa­nie pamię­ci może w dłuż­szej per­spek­ty­wie pro­wa­dzić do roz­wo­ju demen­cji. Media spo­łecz­no­ścio­we nad­wy­rę­ży­ły z kolei naszą zdol­ność utrzy­ma­nia uwa­gi. A sztucz­na inte­li­gen­cja wyrę­czy nas w zdol­no­ści inter­pre­ta­cji, wery­fi­ka­cji wia­do­mo­ści. Ale też zacznie dzie­lić z nami coś, co do dzi­siaj wyda­wa­ło się wybit­nie ludz­ką cechą – język. Pyta­nie, jakie zawsze sobie sta­wiam, to: „Jak dużo może­my oddać tech­no­lo­giom, by wciąż uwa­żać się za ludzi?”. W Miej­scach odle­głych wybrzmie­wa ono w opo­wia­da­niu Safa­ri. Wyobra­żam sobie tam świat, w któ­rym gra­ni­ca mię­dzy „ludz­kim” a „tech­no­lo­gicz­nym” jest trud­na do zna­le­zie­nia, oraz to, jak natu­ra, po wie­lu latach opty­mi­stycz­ne­go roz­wo­ju, wysta­wia nam rachu­nek. To wszyst­ko, o czym teraz wspo­mnia­łem, to wła­ści­wie nasze pra­wa, nad któ­ry­mi powin­ni­śmy mieć więk­szą kon­tro­lę. Uwa­żam, że war­to o nie dbać. Bio­rąc na tapet cho­ciaż­by język – wyobra­żam sobie, że roz­wój gene­ra­tyw­nych mode­li języ­ko­wych sku­pi się tyl­ko na tych naj­więk­szych języ­kach, mają­cych wystar­cza­ją­co dużą bazę mate­ria­łów, i pomi­nie te, któ­re już dzi­siaj są pra­wie wymar­łe. Być może sztucz­na inte­li­gen­cja potra­fi napi­sać książ­kę po angiel­sku, ale w kuuk tha­ay­or­re już nie.

Pyta­nie na koniec. W przy­wo­ła­nym powy­żej opo­wia­da­niu jeden z boha­te­rów zasta­na­wia się, czy ist­nie­je takie miej­sce, w któ­rym „wszyst­kie mar­twe języ­ki cze­ka­ją na wskrze­sze­nie”. Chciał­bym Cię zapy­tać, jak wyobra­żasz sobie takie miej­sce? W koń­cu to kapi­tal­na kryp­to­te­olo­gia lite­rac­ka. 

Tak, to zda­nie wypo­wia­da boha­ter, któ­re­mu bli­sko do wia­ry w takie miej­sce. Pry­wat­nie bar­dziej przy­chy­lam się jed­nak ku wnio­sko­wi, że takie­go miej­sca nie ma, a rze­czy raz prze­pa­dłe zni­ka­ją na dobre. Wiem, że ist­nie­ją przy­pad­ki języ­ków mar­twych, któ­re wró­ci­ły do uży­cia. Ale to wyjąt­ki. Pyta­nie, czy wia­ra w takie „zaświa­ty” języ­ka nie osła­bia naszej tro­ski o jego stan tu i teraz? Bo dla­cze­go mie­li­by­śmy dbać o coś, co nawet, jak się skoń­czy, to nie tak na sto pro­cent i może kie­dyś wró­ci, wypły­nie znów na powierzch­nię? Dla mnie to zbyt roman­tycz­na wizja.

Pięk­na poin­ta! Zapra­sza­my do wypra­wy po Miej­scach odle­głych.