Dzieci dorosły

Naj­now­sza książ­ka kry­tycz­na Jerze­go Jar­niew­cza jest waż­na z kil­ku zasad­ni­czych powo­dów. I o nich wła­śnie – mając świa­do­mość, że nie uda mi się wyczer­pać w ten spo­sób w żad­nej mie­rze jej skom­pli­ko­wa­nej mate­rii – chciał­bym tutaj powie­dzieć.

Zacznę od rze­czy sto­sun­ko­wo naj­mniej istot­nej. Książ­ka Od pie­śni do sko­wy­tu wyda­na zosta­ła jako pią­ty tom serii „Szki­ce” Biu­ra Lite­rac­kie­go. To infor­ma­cja o tyle jed­nak waż­na, że w tej wła­śnie serii wcze­śniej opu­bli­ko­wa­ne zosta­ły książ­ki, któ­re uznać moż­na za istot­ny krok w budo­wa­niu odno­wio­ne­go języ­ka rodzi­mej kry­ty­ki lite­rac­kiej; myślę oczy­wi­ście o Urwa­nym śla­dzie Jac­ka Guto­ro­wa i Naj­ry­zy­kow­niej Andrze­ja Sosnow­skie­go. Obie te książ­ki sta­no­wią pod­sta­wo­we ele­men­ty pro­ce­su – któ­re­go cha­rak­te­ry­sty­ce poświę­co­ny był jeden z zeszło­rocz­nych nume­rów „Deka­dy Lite­rac­kiej” (2–3/2008) – ujaw­nia­nia „innych tra­dy­cji” naj­now­szej poezji oraz zmie­nia­ją­cych się try­bów lek­tu­ry tych­że tra­dy­cji. Książ­ka Jar­nie­wi­cza zna­la­zła się więc w dobrym towa­rzy­stwie, ale i – co posta­ram się wyka­zać w kolej­nych aka­pi­tach – odważ­nie dopo­wia­da kry­tycz­ną linię, na któ­rą sta­ram się tu wska­zy­wać.

Mówiąc naj­kró­cej, nie wyda­je mi się, by zbiór szki­ców w więk­szo­ści już wcze­śniej dru­ko­wa­nych – bo z tego typu książ­ką mamy tu do czy­nie­nia (pomiesz­czo­ne zosta­ły w niej tek­sty o Ste­ven­sie, Wil­liam­sie, Poun­dzie, Elio­cie, E.E. Cum­ming­sie, Cage­’u, Bukow­skim, Gins­ber­gu, Mer­ril­lu, Sexton, Plath, Mathew­sie, Komu­ny­aku oraz szki­ce o poezji kon­kret­nej i sla­mie) – uznać było moż­na za książ­kę oka­zjo­nal­ną, przy­pad­ko­wą. Od pie­śni do sko­wy­tu – i decy­du­je o tym w dużej mie­rze, jak mi się wyda­je, trud prze­pra­co­wa­nia poszcze­gól­nych szki­ców w porów­na­niu z ich pier­wo­dru­ka­mi – ukła­da się w peł­ni kon­se­kwent­ną, wyra­zi­stą pro­po­zy­cję czy, jak kto woli – lek­tu­ro­wy pro­jekt.

Pierw­szy roz­dział tej cało­ści („Roz­pię­tość przy­im­ków, czy­li o tytu­le tytu­łem wstę­pu”) sta­no­wi pró­bę wytłu­ma­cze­nia stra­te­gii pre­zen­ta­cji sze­ro­kie­go zja­wi­ska, jakim nie­wąt­pli­wie jest poezja ame­ry­kań­ska XX i XXI wie­ku. War­to bli­żej przyj­rzeć się tym (pro­gra­mo­wym) pro­kla­ma­cjom.

Wyda­wać by się mogło, że tytu­ło­we kate­go­rie naj­now­szej książ­ki Jar­nie­wi­cza wyzna­cza­ją jakieś istot­ne przej­ście, sta­no­wią sygnał zerwa­nia – daj­my na to, pomię­dzy moder­ni­stycz­ny­mi pro­jek­ta­mi lite­rac­ki­mi a ich post­mo­der­ni­stycz­ny­mi rewer­sa­mi. Z dru­giej stro­ny spo­dzie­wać by się moż­na, że „pieśń” (Poun­dow­ska) i „sko­wyt” (Gins­ber­gow­ski) wyzna­czą dwie bie­gu­no­we moż­li­wo­ści współ­cze­snej poezji ame­ry­kań­skiej, i na polu wyzna­czo­nym przez tę dyna­mi­kę toczyć się będzie roz­mo­wa o poszcze­gól­nych tych­że moż­li­wo­ści reali­za­cjach. To swo­ją dro­gą dość typo­we spo­so­by opi­sy­wa­nia roz­wo­ju lite­ra­tu­ry współ­cze­snej, szcze­gól­nie gdy poja­wia­ją się w pobli­żu kate­go­rie „moder­ni­zmu” i „post­mo­der­ni­zmu” lite­rac­kie­go. Przy czym momen­tem zało­ży­ciel­skim tego typu opo­wie­ści kry­tycz­nych były w latach 60.: z jed­nej stro­ny pro­kla­ma­cje nowej poezji (np. wpły­wo­wa anto­lo­gia Donal­da M. Alle­na The New Ame­ri­can Poetry, któ­rej tytuł w dru­gim wyda­niu posze­rzo­ny został zna­czą­co o nazwę The Post­mo­derns), z dru­giej zaś taki spo­sób opi­sy­wa­nia sytu­acji poezji w tym cza­sie, któ­ry ujmo­wał te zja­wi­ska w sil­ne mode­le anty­no­micz­ne (by wspo­mnieć w tym miej­scu tyl­ko słyn­ne tabe­le opo­zy­cyj­nych cech moder­ni­zmu i post­mo­der­ni­zmu Iha­ba Has­sa­na).

Żad­na z tych moż­li­wo­ści nie inte­re­su­je Jerze­go Jar­nie­wi­cza. (Co nie­ko­niecz­nie jest fak­tem tak oczy­wi­stym, sko­ro nar­ra­cje opar­te na mode­lach anty­no­micz­nych, pod­le­głych reto­ry­ce zerwa­nia, wciąż sta­no­wią chleb powsze­dni rodzi­mych badań kry­tycz­nych i histo­rycz­no­li­te­rac­kich). Kry­tyk szyb­ko odsu­wa od sie­bie hipo­te­zę bie­gu­nów (już na pierw­szej stro­nie swo­jej książ­ki), by zastą­pić ją inny­mi meta­fo­ra­mi. Autor Od pie­śni do sko­wy­tu mówi o punk­tach orien­ta­cyj­nych, jaki­mi sta­ją się tu dwa tytu­ło­we poema­ty („Can­tos” dodat­ko­wo zosta­ją nazwa­ne punk­tem gra­nicz­nym, zaś Gins­ber­ga punk­tem otwar­cia). I w tym wła­śnie momen­cie Jar­nie­wicz odsu­wa od sie­bie poku­sę – jak ją nazy­wa – jed­no­kie­run­ko­wej tra­sy „od – do”. Punk­ty orien­ta­cyj­ne nie są po to, by wyostrzyć bie­gu­no­we moż­li­wo­ści, ani też by opi­sać zerwa­nia, zmia­nę lite­rac­kich (kul­tu­ro­wych) para­dyg­ma­tów. Ist­nie­ją raczej – przede wszyst­kim w prak­ty­ce lek­tu­ro­wej – jako sygna­ły zasad­ni­czej kry­sta­li­za­cji, a następ­nie koniecz­no­ści ich rewi­zyj­ne­go prze­my­śle­nia. Mówiąc naj­kró­cej, nie sta­tycz­ne (osta­tecz­nie) anty­no­mie inte­re­su­ją Jar­nie­wi­cza, lecz życie lite­ra­tu­ry pomię­dzy nimi, w gene­alo­gicz­nym następ­stwie poko­leń, pro­jek­tów lite­rac­kich, czy­li oscy­la­cyj­nym ruchu kolej­nych utoż­sa­mień – odda­leń – róż­ni­co­wa­nia (Pound i Gins­berg to nie jedy­ne punk­ty na mapie dwu­dzie­sto­wiecz­nej poezji ame­ry­kań­skiej, któ­re zbli­ża­ją się do sie­bie, nie­mal się z sobą utoż­sa­mia­ją, po czym odda­la­ją się i róż­ni­cu­ją, by zno­wu się do sie­bie zbli­żyć). Przy­po­mi­na to oczy­wi­ście dobrze oswo­jo­ny i cza­sem chy­ba dość mecha­nicz­nie przy­wo­ły­wa­ny Blo­omow­ski pro­jekt zabie­gów rewi­zyj­nych, ale tak­że nie­co zapo­mnia­ny (choć pol­skie tłu­ma­cze­nia uka­za­ły się już w latach 70.) gene­alo­gicz­ny spo­sób czy­ta­nia lite­ra­tu­ry nowo­cze­snej Pau­la de Mana (myślę tu przede wszyst­kim o tek­ście Lite­ra­ry Histo­ry and Lite­ra­ry Moder­ni­ty i książ­ce Blind­ness and Insi­ght). Jakie korzy­ści pły­ną z takie­go try­bu lek­tu­ry? Jed­na pod­sta­wo­wa – wyzwo­le­nia prak­ty­ki lek­tu­ro­wej. Sam Jar­nie­wicz tak opi­su­je swo­istą lek­cję, jakiej udzie­la swo­je­mu (wytrwa­łe­mu) czy­tel­ni­ko­wi współ­cze­sna lite­ra­tu­ra ame­ry­kań­ska: […] jest nie­ogar­nię­tym lub nie­ogar­nial­nym obsza­rem nie­ustan­nych dys­lo­ka­cji, wymy­ka­ją­cym się syn­te­zom, defi­ni­cjom i for­mu­łom.

Lek­cja to więc okrut­na dla czy­tel­ni­ka, któ­ry chciał­by uchwy­cić i mieć, wyzna­czyć bie­gu­ny, punkt zerwa­nia i kla­sy­fi­ko­wać. Lek­cja to jed­nak pasjo­nu­ją­ca – dla tego typu kry­tycz­nych natur, któ­re w spo­tka­niu z siłą poje­dyn­czych, kon­kret­nych tek­stów poetyc­kich i w tro­pie­niu ich osob­nych powi­no­wactw widzą żywot­ną przy­jem­ność lek­tu­ry (a że Jar­nie­wicz zawsze roman­su­je z tek­sta­mi zara­zem facho­wo i czu­le – wytrwa­łych czy­tel­ni­ków jego kolej­nych ksią­żek kry­tycz­nych prze­ko­ny­wać szcze­gól­nie moc­no nie trze­ba).

Czy ten pro­jekt lek­tu­ry – któ­re­go wagę sta­ra­łem się tu wyka­zać – zwy­czaj­nie spraw­dza się kolej­nych roz­dzia­łach, szki­cach Od pie­śni do sko­wy­tu? Odpo­wiedź; naj­prost­sza: tak. By zaś poka­zać, jak Jar­nie­wicz wpro­wa­dza go w (lek­tu­ro­we) życie, wska­żę w tym miej­scu jed­no tyl­ko miej­sce. Jeden z naj­bar­dziej roz­le­głych szki­ców swo­jej książ­ki, tekst poświę­co­ny auto­ro­wi Sko­wy­tu, zamy­ka kry­tyk czę­ścią zaty­tu­ło­wa­ną „Po Gins­ber­gu”. Oto pierw­sze jej zda­nia: Pro­gram poetyc­ki Gins­ber­ga był wyzwa­niem rzu­co­nym ame­ry­kań­skiej orto­dok­sji poetyc­kiej spod zna­ku Elio­ta i jego epi­go­nów. To, co lite­ra­tu­rze pro­po­no­wał Gins­berg, przy całym swo­im sza­cun­ku dla twór­cy Zie­mi jało­wej, sta­ło na prze­ciw­le­głym bie­gu­nie zasad poety­ki wypra­co­wa­nej przez Nową Kry­ty­kę, a pod­nie­sio­nej do ran­gi obo­wią­zu­ją­cej prak­ty­ki twór­czej i usank­cjo­no­wa­nej przez Aka­de­mię. Jar­nie­wicz mówi tu rzecz w sumie dość pro­stą: poezja Gins­ber­ga prze­ciw­sta­wia­ła się zbu­do­wa­ne­mu przez Nową Kry­ty­kę domi­nu­ją­ce­mu wzor­co­wi poezji wyso­ko­mo­der­ni­stycz­nej, wzor­co­wi, któ­ry począw­szy od lat 30. XX wie­ku, zyskał legi­ty­ma­cję uni­wer­sy­tec­ką. Nie pro­wa­dzi to jed­nak auto­ra Od pie­śni do sko­wy­tu do pro­stej kon­sta­ta­cji (oka­zję do tego miał­by już na pierw­szej stro­nie swo­jej książ­ki) – od Gins­ber­ga zaczy­na się post­mo­der­ni­stycz­na rewo­lu­cja w ame­ry­kań­skiej poezji (przy­po­mnę: we wspo­mnia­nej anto­lo­gii Alle­na autor The Howl zaj­mu­je jed­no z naj­waż­niej­szych miejsc). Jerzy Jar­nie­wicz nie budu­je też – pew­nie łatwe­go w tym miej­scu do wypro­wa­dze­nia – anty­no­micz­ne­go mode­lu sta­rej i nowej lite­ra­tu­ry. Swo­je ana­li­zy umiesz­cza raczej w ramach myśle­nia o mecha­ni­zmach two­rze­nia kano­nu. Mówiąc naj­kró­cej, rewo­lu­cja lite­rac­ka nie ozna­cza tu zerwa­nia, lecz twór­czą dys­lo­ka­cję, prze­miesz­cze­nie. I może dla­te­go Jar­nie­wicz nie odwra­ca się od mar­gi­na­li­zo­wa­ne­go w cyto­wa­nym frag­men­cie auto­ra Zie­mi jało­wej, wręcz prze­ciw­nie – poświę­ca lek­tu­rze jego poezji jeden z naj­ob­szer­niej­szych szki­ców swo­jej książ­ki. Gestem rzą­dzą­cym Od pie­śni do sko­wy­tu nie jest bowiem odrzu­ce­nie moder­ni­stycz­nej tra­dy­cji z (jak­kol­wiek poję­tych) pozy­cji post­mo­der­ni­stycz­nych, lecz tryb lek­tu­ry rewi­zyj­nej, wymu­sza­ją­cy nie­ustan­ną rein­ter­pre­ta­cję punk­tów ini­cjal­nych moder­ni­stycz­ne­go kano­nu.

A czy­ta Elio­ta Jar­nie­wicz nie­sły­cha­nie cie­ka­wie. Dzi­wić to nie może – Eliot, jak wspo­mi­na o tym w jed­nym z wywia­dów, był pierw­szym poetą anglo­ję­zycz­nym, któ­re­go czy­tał w ory­gi­na­le, a śla­dy kolej­nych odczy­tań zamy­ka – jak dotąd – obszer­na recen­zja tłu­ma­czeń auto­ra Zie­mi jało­wej przez Ada­ma Pomor­skie­go zamiesz­czo­na w naj­now­szym nume­rze „Lite­ra­tu­ry na świe­cie” (5–6/2009). W tek­ście „Nie­wy­plu­te nie­do­pał­ki, czy­li kło­po­ty z Elio­tem” kry­tyk sku­pia się na doko­nu­ją­cej się w kry­ty­ce anglo­sa­skiej rewi­zji dotych­cza­so­wych postaw wobec jego twór­czo­ści. Mówiąc naj­kró­cej, inte­re­su­je Jar­nie­wi­cza nie tyle Eliot kla­syk (waż­ny dla Przy­byl­skie­go i Rym­kie­wi­cza, ale tak­że dla Koeh­le­ra i Wenc­la), czy­li Eliot wyso­ko­mo­der­ni­stycz­ny, przy­własz­czo­ny przez aka­de­mic­kie inter­pre­ta­cje, Eliot z Czte­rech kwar­te­tów przede wszyst­kim – ale raczej autor Pru­froc­ka i Zie­mi jało­wej, czy­li poeta wciąż aktu­al­nej poety­ki, któ­ra zako­twi­czy­ła [jego] wier­sze wcze­sne w roz­po­zna­wal­nej, wia­ry­god­nej rze­czy­wi­sto­ści pierw­szych dzie­się­cio­le­ci XX wie­ku. Jed­nym sło­wem, z dwóch moż­li­wych Elio­tów wybie­ra kry­tyk tego, któ­ry jest w sta­nie powie­dzieć coś cie­ka­we­go współ­cze­śnie, we wciąż aktu­al­nym poetyc­kim języ­ku.

Na zakoń­cze­nie wspo­mnę już bar­dzo krót­ko o dwóch jesz­cze zasad­ni­czych powo­dach, któ­re prze­są­dza­ją o wadze Od pie­śni do sko­wy­tu. Otwie­ra tę książ­kę mot­to z Joh­na Cage­’a: W Ame­ry­ce kli­mat sprzy­ja eks­pe­ry­men­tom. Oczy­wi­ście, doku­men­tu­je ono istot­ne prze­su­nię­cie na mapie awan­gar­do­wych eks­pe­ry­men­tów poezji XX wie­ku, prze­su­nię­cie, któ­re cza­sem sym­bo­licz­nie wyzna­cza­no na linii Paryż – Nowy Jork. Co jed­nak istot­niej­sze, naj­now­sza książ­ka Jar­nie­wi­cza sta­no­wić może swo­isty prze­wod­nik tej de loka­cji, wpro­wa­dze­nie do jed­ne­go z naj­istot­niej­szych chy­ba zja­wisk w histo­rii naj­now­szej poezji pol­skiej (cze­go sym­bo­licz­nym punk­tem był słyn­ny numer 7/1986 „Lite­ra­tu­ry na świe­cie”). To tak­że – śmiem twier­dzić – sza­le­nie istot­ny ele­ment nie tyl­ko dla kry­tycz­ne­go, ale i poetyc­kie­go pisar­stwa Jerze­go Jar­nie­wi­cza. Doku­men­tu­je ona bowiem stan świa­do­mo­ści współ­cze­sne­go uczest­ni­ka życia lite­rac­kie­go, któ­ry nie może zapo­mi­nać, że gra­ni­ce zosta­ły prze­kro­czo­ne, dzie­ci doro­sły – jak mówi sam kry­tyk – wiek szcze­nię­cy XX wiecz­nych uto­pii, któ­re­go ostat­nią (wspa­nia­łą!) odsło­ną były „ame­ry­kań­skie” lata 60., nale­ży już do prze­szło­ści (tak koń­czy się szkic poświę­co­ny poezji kon­kret­nej, ale i w podob­nym tonie czy­tać moż­na zakoń­cze­nie wspo­mnia­nych ese­jów o Gins­ber­gu i Elio­cie). Co pozo­sta­je? Być może oka­zją do odpo­wie­dzi na tak posta­wio­ne pyta­nie będzie zapo­wia­da­ny już (pre­mie­ra na począt­ku listo­pa­da) naj­now­szy tomik poetyc­ki Jar­nie­wi­cza.