Barańczak, zawsze

Na począt­ku lat sie­dem­dzie­sią­tych zaczął Sta­ni­sław Barań­czak publi­ko­wać w „Nur­cie” felie­to­ny. W solid­nym i bar­dzo, bar­dzo pod­sta­wo­wym słow­ni­ku Współ­cze­śni pol­scy pisa­rze i bada­cze lite­ra­tu­ry zosta­ły one wpraw­dzie zakwa­li­fi­ko­wa­ne jako ese­je, ale gra­ni­ce mię­dzy gatun­ka­mi bywa­ją płyn­ne, zwłasz­cza w istot­niej­szych przy­pad­kach. W poznań­skim mie­sięcz­ni­ku uka­za­ły się w sumie dwa­dzie­ścia czte­ry tek­sty opa­trzo­ne nad­ty­tu­łem Odbior­ca ubez­wła­sno­wol­nio­ny. Tak powsta­łe­go zbio­ru nigdy Barań­czak nie prze­dru­ko­wał w osob­nym tomie; sześć tek­stów z tego zesta­wu włą­czył nato­miast do autor­skie­go wybo­ru ese­isty­ki Poezja i duch Uogól­nie­nia (1996). I, o ile mi wia­do­mo, nikt (praw­dę powie­dziaw­szy, poza mną, dwu­krot­nie) dokład­niej o całym cyklu nie pisał.

A jest to dzie­ło nie­zwy­kłe. Barań­czak, jako pierw­szy w Pol­sce, zaczął sys­te­ma­tycz­nie opi­sy­wać wytwo­ry kul­tu­ry maso­wej, posłu­gu­jąc się struk­tu­ra­li­stycz­nym instru­men­ta­rium inter­pre­ta­cyj­nym i świet­nym pió­rem. Felie­to­ny z „Nur­tu” spo­koj­nie i z wiel­kim poznaw­czym pro­fi­tem da się czy­tać z Mito­lo­gia­mi Rolan­da Barthes’a. Rzecz jasna, porów­na­nie to w żaden spo­sób nie ujmu­je Barań­cza­ko­wi ory­gi­nal­no­ści.

Zapro­po­no­wa­łem nie­daw­no pew­nej ofi­cy­nie wyda­nie książ­ki ze wszyst­ki­mi felie­to­na­mi Odbior­cy ubez­wła­sno­wol­nio­ne­go. Nie powiem, zain­te­re­so­wa­nie było. Defi­ni­tyw­ny list zaczy­nał się jed­nak apo­stro­fą, po któ­rej nastę­po­wa­ło zda­nie: „chy­ba niko­mu bar­dziej nie leży na ser­cu dobro Stasz­ka Barań­cza­ka i jego obec­ność na ryn­ku oraz w żywym krwio­bie­gu naszej lite­ra­tu­ry” – niko­mu bar­dziej, czy­li auto­ro­wi tej odpo­wie­dzi. Kre­wa, myślę sobie; poślad­ki wybla­kłe: sko­ro list tak się zaczy­na, to się dobrze nie skoń­czy. I rze­czy­wi­ście: wydaw­nic­two się nie podej­mie.

W jed­nym z roz­dzia­łów arcy­dzie­ła Rabelais’go Panurg wykła­da teo­rię, w myśl któ­rej wszyst­ko – życie spo­łecz­ne, przy­ro­da, wresz­cie kosmos – zasa­dza się na poży­cza­niu, ergo: byciu dłuż­ni­kiem. Jak­kol­wiek ogra­ni­czał­bym licz­bę moich naj­waż­niej­szych egzy­sten­cjal­nych i poznaw­czych (a spój­nik bynaj­mniej nie jest tutaj prze­ciw­staw­ny) wie­rzy­cie­li – zawsze i z wdzięcz­no­ścią opo­wie­dział­bym o Barań­cza­ku.

U nie­go, z jego tek­stów naj­wię­cej się nauczy­łem sztu­ki inter­pre­ta­cji: lite­ra­tu­ry, języ­ka, świa­ta wresz­cie. Nie żebym nie czy­tał innych auto­rów, jed­nak­że w któ­rejś tam fazie bio­gra­fii tra­fi­łem na Barań­cza­ka, i zadzia­ła­ło moc­no.

Rad bym się tym podzie­lić. Odbiór świa­ta, jego opis i war­to­ścio­wa­nie, ta cała zło­żo­ność pomię­dzy „ja” a/i świa­tem, zapi­sa­na w wier­szach i szki­cach Barań­cza­ka, nic a nic się nie zesta­rza­ła. Co wię­cej, ten spo­sób myśle­nia oraz odczu­wa­nia jest dziś bar­dziej potrzeb­ny niż cokol­wiek. Świat, owszem, zmie­nił się rady­kal­nie, nie­mniej dobrze ugrun­to­wa­na kry­tycz­na inter­pre­ta­cja pozo­sta­je jed­ną z (nie­ste­ty) nie­wie­lu egzy­sten­cjal­nych dys­po­zy­cji, któ­rych – zgo­da, że z zastrze­że­nia­mi – może­my być pew­ni.

Gier­kow­ski socja­lizm wystar­cza­ją­co róż­ni się od Pol­ski (świa­ta też) dru­giej już deka­dy XXI wie­ku. A jed­nak. W poło­wie lat sie­dem­dzie­sią­tych tam­te­go stu­le­cia Barań­czak napi­sał wiersz Co jest gra­ne. Za pomo­cą olśnie­wa­ją­cych i prze­za­baw­nych języ­ko­wych fajer­wer­ków przed­sta­wio­na w tych wer­sach zosta­ła złud­na świa­do­mość uczest­ni­ków gry spo­łecz­nej, prze­ko­na­nych, że w peł­ni poję­li jej regu­ły. Gra koń­czy się jed­nak utra­tą „gło­su i gło­wy”, bio­rą­cy w niej udział stwier­dza­ją, iż są „ogłu­sze­ni i ogłu­pie­ni doszczęt­nie”. A zaczy­na­ło się ina­czej: „Wszy­scy wie­my, co; pusz­cza­my do sie­bie oko, nie pusz­cza­jąc far­by; / wia­do­mo, co jest gra­ne”.

Dziś niby też wia­do­mo, że my (kto my?) też wie­my róż­ne rze­czy, że my nie napraw­dę, tyl­ko tak. Resz­tę znaj­dzie­cie w gaze­tach i odczu­je­cie na wła­snej gło­wie.