Cienka smuga

W tele­wi­zyj­nym „Tygo­dni­ku Kul­tu­ral­nym” swa­da uczest­ni­ków jest zazwy­czaj odwrot­nie pro­por­cjo­nal­na do ich kom­pe­ten­cji. Mówią więc dużo i chęt­nie, czę­sto poli­fo­nicz­nie, ostat­nio pro­tek­cjo­nal­nie roz­pra­wi­li się z Taran­tu­lą Boba Dyla­na, książ­ką prze­ło­żo­ną przez Fili­pa Łobo­dziń­skie­go. Pro­wa­dzą­cy pro­gram przy­znał, iż „bar­dzo miał duże trud­no­ści, żeby się w tę poezję zanu­rzyć”, po czym zapy­tał kry­ty­ka (?) odde­le­go­wa­ne­go na odci­nek lite­rac­ki, czy to jego, pro­wa­dzą­ce­go, wina, „czy poezja jest po pro­stu her­me­tycz­na”. Alle beide, jak było w sta­rym dow­ci­pie z ck cza­sów: poezja może być her­me­tycz­na i wina może być po stro­nie sła­bej gło­wy czy­tel­ni­ka. Pro­wa­dzą­cy ów zastrzegł się zresz­tą uczci­wie, że nie jest dyla­no­lo­giem, sam zaś „Dylan jest kul­to­wą posta­cią przede wszyst­kim poko­le­nia jego [pro­wa­dzą­ce­go] ojca i on [pro­wa­dzą­cy] to sza­nu­je”. No cóż, od dekad tro­chę zaj­mu­ję się Dyla­nem, nie mia­łem jed­nak poję­cia, że jest on bar­dzo istot­ną posta­cią przede wszyst­kim dla poko­le­nia ojca pro­wa­dzą­ce­go. Gdy­bym jesz­cze wie­dział, kie­dy się sza­now­ny tatuś uro­dził, miał­bym więk­sze roze­zna­nie w socjo­lo­gii recep­cji, a tak ska­za­ny jestem na domy­sły.

I ten sza­cu­nek! W jed­nym z odcin­ków Bill Cos­by Show… O mat­ko ludo­wa, nie powi­nie­nem tego nazwi­ska wymie­niać, prze­cież Bill Cos­by to he too… Ale cyto­wać chy­ba wol­no? W każ­dym razie w któ­rymś epi­zo­dzie cho­dzi­ło o prze­ko­na­nie mło­dzie­ży do prze­czy­ta­nia dra­ma­tu Szek­spi­ra. Dom rodzin­ny odwie­dził wte­dy aku­rat pro­fe­sor lite­ra­tu­ry, któ­ry jął tłu­ma­czyć, że Strat­ford­czy­ka czy­ta i komen­tu­je uważ­nie od lat, i że war­to. Chło­piec – wszak dobrze uło­żo­ny – grzecz­nie wysłu­chał i odparł filo­lo­go­wi, że co praw­da nie rozu­mie takiej posta­wy, ale ją sza­nu­je.

Wra­ca­jąc zaś do towa­rzy­stwa z „Tygo­dni­ka Kul­tu­ral­ne­go”, ja z kolei powi­nie­nem ich zro­zu­mieć. W koń­cu Dylan to ani Afro­ame­ry­ka­nin, ani póź­ny kapi­ta­lizm, ani nawet me too, więc jak tu mówić o takiej Taran­tu­li? Nie ma się cze­go uchwy­cić.

Mag­da Pie­kar­ska chwy­ta się więc bra­ku. Dzien­ni­kar­ka oma­wia Bie­der­man­na i pod­pa­la­czy, wysta­wio­nych w Teatrze Pol­skim, a praw­dę powie­dziaw­szy: w tym, co z nie­go zosta­ło. Publi­cyst­ka umiesz­cza wro­cław­ski spek­takl w naj­szer­szym moż­li­wym kon­tek­ście histo­rycz­nym. Tak więc:

„Kie­dy sztu­ka Maxa Fri­scha mia­ła swo­ją pre­mie­rę w 1958 roku na sce­nie Teatru Miej­skie­go w Zuri­chu, kry­ty­ka tę opo­wieść o naiw­nym przed­się­bior­cy, któ­ry daje się podejść parze bez­względ­nych ter­ro­ry­stów, odczy­ty­wa­ła jako meta­fo­rę źró­deł faszy­zmu. I dziś taka inter­pre­ta­cja mogła­by oka­zać się rów­nie nośna, gdy­by Fischer [Sil­ke Johan­na, reży­ser­ka recen­zo­wa­ne­go przed­sta­wie­nia] dała nam jakie­kol­wiek wska­zów­ki pro­wa­dzą­ce w tę stro­nę”.

No wła­śnie, i teraz męcz się widzu i kom­bi­nuj, bo pani reży­ser nie poka­za­ła pal­cem, jak to masz, zwłasz­cza w dzi­siej­szej sytu­acji, rozu­mieć. Nie każ­dy czło­wiek pra­cy może stu­dio­wać histo­rię teatru, nie każ­dy kor­po­lu­dek ma czas na este­ty­kę. Pie­kar­ska po pro­stu ostrze­ga przed nie­da­ją­cy­mi się prze­wi­dzieć skut­ka­mi.

Na rady­kal­ną pro­sto­tę wywo­du posta­wił też Witold Mro­zek. Jego komi­sa­rycz­nej kon­tro­li pod­da­ne zosta­ło przed­sta­wie­nie Moni­ki Strzęp­ki Ciem­no­ści, z tek­stem przy­go­to­wa­nym przez Paw­ła Demir­skie­go na moty­wach Con­ra­dow­skie­go Jądra ciem­no­ści. Mroz­ko­wi poszło jedy­nie słusz­nie o kil­ka spraw, mie­dzy inny­mi o postać Tej Obcej. Gomuł­ka oraz inni wład­cy tego auto­ra­men­tu upodo­ba­li sobie wywód kate­chi­zmo­wy, skła­da­ją­cy się z pytań i odpo­wie­dzi. Regu­ły tej sztu­ki pojął rów­nież – on też – Mro­zek:

„Co jest nie tak z Tą Obcą? Po pierw­sze, uogól­nio­ny »inny« wyda­je się figu­rą ana­chro­nicz­ną i naiw­ną – zwłasz­cza w tek­ście, któ­ry nie fru­wa w bec­ket­tow­skiej poetyc­kiej ogól­no­ści, tyl­ko tonie w bie­żą­cych odnie­sie­niach: od kry­zy­su uchodź­cze­go po akcję #metoo. Po dru­gie, nawet gdy­by powie­dzieć: nie dziel­my wło­sa na czwo­ro, prze­cież to nie jest spek­takl o Afry­ce, to zmie­sza­nie wszyst­kie­go ze wszyst­kim osła­bia poli­tycz­ną wymo­wę tek­stu”.

Jak­kol­wiek pobyt na zaję­ciach z teatro­lo­gii pew­nie skró­co­no Mroz­ko­wi za dobre spra­wo­wa­nie, par­don: za zaan­ga­żo­wa­nie, sko­ro tak ujmu­je dzie­ło Bec­ket­ta, publi­cy­sta „Kry­ty­ki Poli­tycz­nej” (i, praw­dę powie­dziaw­szy, paru jesz­cze gościn­nych łamów) wyra­ża zbio­ro­wą mądrość współ­cze­snej sytu­acji: potrze­bu­je­my teatru poli­tycz­ne­go, a nie jakichś wydu­ma­nych este­ty­zmów z inte­li­genc­kim dzie­le­niem wło­sa. Nie ma co cze­kać na Godo­ta, gdy już przy­szedł.

Oba­wiam się tyl­ko, że Mroz­ko­wi gro­zi odchy­le­nie libe­ral­ne: nie wzy­wa on twór­ców spek­ta­klu do zło­że­nia samo­kry­ty­ki; jak jed­nak moż­na sądzić, ratu­je ich świa­do­mość popeł­nio­nych błę­dów.

No cóż, Con­rad sam sobie winien, że uro­dził się nie w porę, tak że jego rok obcho­dzo­no aku­rat w 2017. Przy innej oka­zji wyja­śnił Mro­zek skom­pli­ko­wa­ne pra­wa dia­lek­ty­ki recep­cji:

„Na koniec war­to dodać, że choć Rok Con­ra­da wła­śnie się skoń­czył, to spek­takl [Seba­stia­na Majew­skie­go Lord Jim. Ćwi­cze­nia z czy­ta­nia powie­ści Con­ra­da, reż. Maciej Pod­staw­ny] jest na cza­sie. Obiekt dum­nej pol­skiej dyplo­ma­cji kul­tu­ral­nej i reme­dium na tzw. peda­go­gi­kę wsty­du pró­bo­wał zro­bić z Con­ra­da obóz »dobrej zmia­ny«; w »Do Rze­czy« uka­za­ło się wie­le tek­stów Krzysz­to­fa Masło­nia o tym, jak to Józe­fa Korze­niow­skie­go moż­na i trze­ba odzy­skać dla dobra ojczy­zny. W kontrze Con­ra­dow­skie wyda­nie przy­go­to­wa­ła »Gaze­ta Wybor­cza«, zamiesz­cza­jąc ese­je o twór­czo­ści pisa­rza i inspi­ro­wa­nych nimi zja­wi­skach, a jed­no­cze­śnie puen­tu­jąc codzien­ną anty­pi­sow­ską publi­cy­sty­kę cyta­ta­mi z Con­ra­da o rewo­lu­cji czy ety­ce”.

Mro­zek odciął się od poetyc­kiej ogól­no­ści, ale i pro­za dys­kur­syw­na spra­wia mu, jak widać, kło­po­ty. Ese­je o twór­czo­ści pisa­rza i inspi­ro­wa­nych nimi zja­wi­skach? To nie­wy­ko­nal­ne: w pier­wo­dru­ku nie spo­sób napi­sać cze­go­kol­wiek o zain­spi­ro­wa­nym przez ten tekst zja­wi­sku. Nie powiem, czy­ta­łem ten numer „Gaze­ty” ze śmie­chem i roz­pa­czą zara­zem. Blok con­ra­dow­ski jako jeden wiel­ki anty-Masłoń – o niczym wspa­nial­szym nie mógł marzyć ów publi­cy­sta w naj­dzik­szych fan­ta­zjach. No ale sko­ro sam Adam Mich­nik tak oto potwier­dził ran­gę auto­ra Pla­ców­ki postę­pu: „Honor, god­ność, uczci­wość – to nie są fik­cje lite­rac­kie. Tak, Con­rad to pisarz zawsze aktu­al­ny. Dziś zapew­ne bar­dziej wart lek­tu­ry niż przed dwo­ma laty”. Aż strach pomy­śleć, co by się sta­ło, gdy­by wygrał Bro­ni­sław Komo­row­ski i gdy­by w Sej­mie PO mia­ła więk­szość. Nie było­by rady, Con­rad tra­fił­by do lamu­sa.

Może usią­dę i napi­szę sce­na­riusz Pol­skie­go cza­su apo­ka­lip­sy? Mar­low Mich­nik prze­bi­ja się kana­ła­mi do Żoli­bo­rza, by dorwać Kurt­za Kaczyń­skie­go. W ostat­niej sce­nie obaj dłu­go patrzą sobie w oczy i obaj wyszep­tu­ją jed­no sło­wo: Zgro­za…

Jak­by 29 lute­go 1968 roku Leszek Koła­kow­ski nie powie­dział: „Doszli­śmy do zawsty­dza­ją­cej sytu­acji, kie­dy cała dra­ma­tur­gia świa­to­wa – od Ajschy­lo­sa przez Szek­spi­ra do Ione­sco – sta­ła się jed­nym zbio­rem alu­zji do Pol­ski Ludo­wej”.

Jasne, trud­no ocze­ki­wać od Mroz­ka, że się­gnie do Koła­kow­skie­go, kon­ser­wa­ty­sty i wła­ści­wie reli­gian­ta. Mro­zek nie Mro­żek, w histo­rii teatru nie zosta­nie. Ale żeby nie pamię­tał Koła­kow­skie­go Mich­nik? On też?

p.s. Nie cał­kiem z ostat­niej chwi­li: jak sły­chać, kam­pa­nia me too zagar­nę­ła tak­że Dusti­na Hof­f­ma­na. Trud­no się dzi­wić: kto w 1967 roku wymo­le­sto­wał panią Robin­son? Wo wo wo.