Dodatki specjalnej troski

Czy poezja zmie­nia histo­rię? Nie, nie, spo­koj­nie, nie cho­dzi mi o zaan­ga­żo­wa­nie, to zosta­wiam gru­pie spo­łecz­nej wymie­nio­nej w pierw­szym bło­go­sła­wień­stwie. W każ­dym razie nie­któ­re wier­sze wpły­wa­ją na świa­do­mość nie­któ­rych czy­tel­ni­ków, ci zaś nie mogą nie być poza histo­rią, choć­by histo­rią życia codzien­ne­go. Owszem, poezja może dzia­łać tak­że przez ste­reo­typ czy nawet odwrot­ne rozu­mie­nie. Wyrwij murom zęby krat – ten hymn zbio­ro­wo­ści tak napraw­dę mówi o kon­flik­cie jed­nost­ki i tłu­mu. Dużo by moż­na pisać o tym, co robi poezja (w) histo­rii (bądź wier­ny, czy­taj), nie­daw­no zaś dowie­dzia­łem się o czymś szcze­gól­nym: oka­zu­je się otóż, że poezja może zmie­niać histo­rię w sen­sie ści­ślej­szym. W „Gaze­cie Wybor­czej” (2017, nr 241), a kon­kret­nie w dodat­ku „Ale Histo­ria”, uka­zał się arty­kuł Woj­cie­cha Maziar­skie­go. Autor opo­wia­da mię­dzy inny­mi o słyn­nej mani­fe­sta­cji pod pomni­kiem Bema w Buda­pesz­cie: był 23 paź­dzier­ni­ka 1956 roku, tego wła­śnie dnia zaczę­ło się powsta­nie węgier­skie.

Od rana pano­wa­ła w mie­ście atmos­fe­ra ner­wo­we­go wycze­ki­wa­nia – stu­den­ci pla­no­wa­li zor­ga­ni­zo­wa­nie demon­stra­cji popie­ra­ją­cej odwilż w Pol­sce, gdzie dwa dni wcze­śniej Wła­dy­sław Gomuł­ka został sze­fem par­tii. Burzy­ły się śro­do­wi­ska inte­li­genc­kie, pisa­rze, akto­rzy, w kra­ju czu­ło się atmos­fe­rę bun­tu. Wła­dze waha­ły się, czy zezwo­lić na demon­stra­cję, ale media i tak już o niej poin­for­mo­wa­ły, więc mani­fe­sta­cja pod pomni­kiem Bema zosta­ła uzna­na za legal­ną. Prze­ma­wia­li jej stu­denc­cy orga­ni­za­to­rzy, prze­ma­wiał prze­wod­ni­czą­cy Związ­ku Pisa­rzy Węgier­skich, prze­ma­wiał przy­by­ły z Pol­ski Zbi­gniew Her­bert.

Ner­wo­wa atmos­fe­ra naj­pew­niej udzie­li­ła się po latach Woj­cie­cho­wi Maziar­skie­mu, gdyż nie­źle musia­ło mu się burzyć pod sufi­tem w trak­cie two­rze­nia arty­ku­łu. Lepiej było prze­cież napi­sać, że Gomuł­ka został pierw­szym sekre­ta­rzem, a nie sze­fem par­tii. O mani­fe­sta­cji zaś poin­for­mo­wa­ły wte­dy raczej gaze­ty i radio niż media. Szef z media­mi brzmią cokol­wiek ana­chro­nicz­nie – ahi­sto­rycz­nie – i zamą­ca­ją rela­cję o prze­szło­ści. Jak jed­nak widać, „Gaze­ty” nie stać na porząd­nych redak­to­rów, któ­rzy wychwy­ci­li­by tego rodza­ju sty­li­stycz­ne niu­an­se. I idzie tu nie tyle o stan eko­no­micz­ny „Wybor­czej”, ile o moż­li­wo­ści men­tal­ne.

No i nie było wte­dy w Buda­pesz­cie Her­ber­ta, co wię­cej: jego obec­ność i prze­ma­wia­nie tam jawią się jako nader mało praw­do­po­dob­ne. Owszem, młod­szy odeń o kil­ka lat Wik­tor Woro­szyl­ski, kore­spon­dent „Nowej Kul­tu­ry”, prze­by­wał (od 30 paź­dzier­ni­ka) w sto­li­cy Węgier, i nie była to jego pierw­sza podróż ani pierw­sze ide­owe poru­sze­nie. Her­bert, jeśli moż­na wyra­zić się w ten spo­sób, nie był tak publicz­nie obrot­ny. Skąd więc wziął się Maziar­skie­mu pod pomni­kiem Bema? Jest słyn­ny wiersz Her­ber­ta „Węgrom”; mowa w nim o powsta­niu, o pomo­cy i bez­sil­no­ści tych tam i tych z zewnątrz. Nie wiem wpraw­dzie, czy Maziar­skie­mu – jak to nie­raz ujmu­ją stu­den­ci – dane było dotrzeć do tego tek­stu, pew­nie jed­nak coś o nim sły­szał, coś zapa­mię­tał, i tak z auto­ra wier­sza zro­bił się mów­ca na mani­fe­sta­cji. Po pro­stu potę­ga sło­wa poetyc­kie­go. Maziar­ski  ukoń­czył zresz­tą hun­ga­ry­sty­kę.

W tym­że nume­rze „Wybor­czej”, w dodat­ku „Duży For­mat”, pod pozo­rem felie­to­nu ogło­szo­no mani­fest Woj­cie­cha Orliń­skie­go Jak dys­ku­to­wać ze Sno­bem?, adre­so­wa­ny, jak wska­zu­je nad­ty­tuł, „do miło­śni­ków Dana Brow­na”. Dodat­ki chy­ba mają się rów­no­wa­żyć: o ile bowiem w „Ale Histo­rii” Maziar­ski za spra­wą wier­sza zmie­nił histo­rię, o tyle Orliń­ski roz­pra­wił się z istot­niej­szą lite­ra­tu­rą w ogó­le. Jak dys­ku­to­wać z dzien­ni­ka­rzem? Naj­le­piej wca­le. Daw­no jed­nak nie czy­ta­łem tak ohyd­nej publi­ka­cji, ba! nie pomy­ślał­bym, że (co praw­da w posze­rzo­nym zna­cze­niu tego ter­mi­nu) w poważ­nych tytu­łach już się tak nie pisze, stąd dal­szy ciąg niniej­sze­go tek­stu.

Po uprzed­niej a wni­kli­wej ana­li­zie socjo­lo­gicz­nej Orliń­ski uznał odbior­ców Dana Brow­na za wyklu­czo­nych:

Wyobraź­my sobie taką sytu­ację – sie­dzisz sobie w pocią­gu, w knaj­pie albo na ław­ce i czy­tasz powieść Dana Brow­na. Nagle widzi cię twój zna­jo­my, Snob Lite­rac­ki, i już wiesz, że się nie wywi­niesz. Będzie zrzę­dzić i szy­dzić, że kiep­skie, że powta­rzal­ne, że prze­wi­dy­wal­ne, że bez­war­to­ścio­we.

Jak wia­do­mo, w Pol­sce panu­je ter­ror wyso­kiej kul­tu­ry. Wstyd się przy­znać do na przy­kład Stie­ga Lars­so­na czy nawet (pro­fe­so­ra) Mariu­sza Czu­ba­ja. Jeśli już ktoś skry­cie lubi takie rze­czy, to z lękiem w oczach prze­my­ka się przez mia­sto, bo widzi, że nawet dre­so­wa­ny pro­le­ta­riat wyska­ku­je po piwo w naj­gor­szym razie z Faulk­ne­rem pod pachą.

Orliń­ski posta­no­wił tedy wyja­śnić prze­śla­do­wa­nym czy­tel­ni­kom Brow­na parę zagad­nień.

Więk­szość zdań ma w nich [powie­ściach Brow­na] istot­nie pro­stą kon­struk­cję: pod­miot – orze­cze­nie – okolicznik/dopełnienie. […] Wszyst­ko w trze­ciej oso­bie, wszyst­ko w cza­sie prze­szłym, uni­ka­my zdań zło­żo­nych, mowy zależ­nej i nie­ty­po­wych roz­wią­zań gra­ma­tycz­nych. Wszyst­ko to praw­da, ale to jest roz­wią­za­nie wymy­ślo­ne 200 lat temu przez naj­wy­bit­niej­szych pisa­rzy, któ­rzy wyna­leź­li to, co dziś nazy­wa­my pro­zą – Bal­za­ka, Toł­sto­ja, Dic­ken­sa. Styl pisa­nia Dana Brow­na facho­wo kla­sy­fi­ko­wa­ny jest jako TPO (third per­son omni­scient). Do dzi­siaj jest naj­po­pu­lar­niej­szy… bo jest po pro­stu naj­lep­szy.

Zda­ję sobie spra­wę, że się­gnię­cie przez dzien­ni­ka­rza po Słow­nik ter­mi­nów lite­rac­kich było­by przed­się­wzię­ciem ryzy­kow­nym ze wzglę­du na nie­bez­pie­czeń­stwo zwich­nię­cia głów­ki. Orliń­ski nie miał więc inne­go wyj­ścia, sam musiał stwo­rzyć syn­te­tycz­ny skrót histo­rii oraz teo­rii epi­ki, i wyszło, jak wyszło. Myli mu się więc kon­struk­cja skła­dnio­wa z kon­wen­cja­mi nar­ra­cyj­ny­mi. Chy­ba też cho­dzi­ło mu raczej o mowę pozor­nie zależ­ną, a nie mowę zależ­ną, może zresz­tą nie widzi mię­dzy nimi róż­ni­cy. No i wyna­le­zie­nie tego, co dziś nazy­wa­my pro­zą – zaczy­na się znacz­nie wcze­śniej: co naj­mniej w wie­ku XVIII, z olśnie­wa­ją­cym i pory­wa­ją­co skom­pli­ko­wa­nym Tri­stra­mem Shan­dym. Bo nie mówię już o Don Kicho­cie, Gar­gan­tui i Pan­ta­gru­elu ani tym bar­dziej o Apu­le­ju­szu. Może Orliń­ski myślał (jeśli) o pew­nym mode­lu powie­ści reali­stycz­nej? Lecz i tu spra­wa się kom­pli­ku­je, bo za moment poja­wi się jesz­cze inny pisarz. Poza tym zagra­nicz­ne ter­mi­ny zawsze robią wra­że­nie na czy­tel­ni­kach (tak jak dola­ry na chło­pach). Orliń­ski nie musiał­by pisać o third-per­son omni­scient, gdy­by sły­szał kie­dyś o nar­ra­to­rze wszech­wie­dzą­cym lub nar­ra­cji trze­cio­oso­bo­wej.

Jakieś 100 lat temu pisa­rze zaczę­li eks­pe­ry­men­to­wać z udziw­nie­nia­mi. Pisa­li w dru­giej oso­bie, w cza­sie przy­szłym, w licz­bie mno­giej, w stru­mie­niu świa­do­mo­ści, bez zna­ków prze­stan­ko­wych, bez dia­lo­gów, bez nar­ra­to­ra.

Wyda­wa­ło mi się, że tego rodza­ju drob­no­miesz­czań­stwo i nowo­bo­gac­two skoń­czy­ło się w Pol­sce gdzieś w latach sie­dem­dzie­sią­tych ubie­głe­go wie­ku, wraz z ata­ka­mi na boho­ma­zy Picas­sa. Widać się odro­dzi­ło. Na szczę­ście Orliń­ski łaska­wie pozo­sta­wia odbior­com wybór.

Jeśli ktoś woli pro­zę udziw­nio­ną, pro­szę bar­dzo, ale niech jej nie nazy­wa »nowo­cze­sną«, bo to już Żerom­ski, już Love­craft, już Joy­ce. A i tak po każ­dej epo­ce eks­pe­ry­men­tów (Mło­da Pol­ska, futu­ryzm, moder­nizm) mamy powrót do sta­re­go dobre­go TPO, bo ta tech­ni­ka daje pisa­rzo­wi naj­wię­cej swo­bo­dy. Jeśli mamy skre­ślić Brow­na za to, że pisze w tej tech­ni­ce, to skreśl­my też od razu Dosto­jew­skie­go. Za to samo.

Rodio­nie Roma­no­wi­czu, nie wie­cie może, gdzie się podzia­ła ta sie­kie­ra?

Huma­ni­ści spie­ra­ją się już cały­mi biblio­te­ka­mi na temat nowo­cze­sno­ści, moder­ni­zmu, pono­wo­cze­sno­ści, a prze­cież moż­na tak pro­sto: była nowo­cze­sność, eks­pe­ry­men­ty się skoń­czy­ły, i znów jest TPO.

Pod tek­stem Orliń­skie­go zamiesz­czo­no infor­ma­cję o spo­tka­niu z Danem Brow­nem w Cen­trum Pre­mier na Czer­skiej 8/10 w War­sza­wie. No pano­wie, od razu tak trze­ba było! Po co prze­kre­ślać zna­ko­mi­tą więk­szość lite­ra­tu­ry XX wie­ku? Spo­tka­nie z popu­lar­nym auto­rem dało­by się zor­ga­ni­zo­wać znacz­nie mniej­szym kosz­tem.

Żeby nie skła­mać, w ostat­nich  dniach „Gaze­ta” poświę­ci­ła Brow­no­wi wię­cej publi­ka­cji. Hmm, hmm – czy pewien rodzaj tek­stów nie powi­nien być ozna­cza­ny jako „arty­ku­ły spon­so­ro­wa­ne”? Par­don, nie chcę rzu­cać oskar­żeń, bo może publi­cy­stom kul­tu­ral­nym „Wybor­czej” nie jest wszyst­ko jed­no, i napraw­dę nie­za­leż­nie od cze­go­kol­wiek piszą o swo­ich naj­więk­szych inte­lek­tu­al­nych i este­tycz­nych pasjach?

paź­dzier­nik 2017