Emilia próbuje, ale nie pojmuje

Emi­ly tries but misun­der­stands, ah ooh
Syd Bar­rett

Od jakie­goś cza­su w lewi­co­wych stre­fach kul­tu­ry wystę­pu­je coraz wię­cej zja­wisk nad­przy­ro­dzo­nych. Ostat­nio Maja Staś­ko, taka pary­te­to­wa dzier­lat­ka, mia­ła widze­nie. Zwi­dzia­ło się jej mia­no­wi­cie, że pisze o Mar­ci­nie Świe­tlic­kim. I owszem, ponie­kąd napi­sa­ła, ponie­waż jed­nak, jak na oso­bę w sta­nie unie­sie­nia przy­sta­ło, mówi języ­ka­mi – raczej trud­no jej glo­so­la­lię zro­zu­mieć. Owszem, da się wyja­śnić poszcze­gól­ne zda­nia lub nawet pró­bo­wać opi­sać, o co tak ogól­nie jej cho­dzi. Choć trze­ba moc­no uwa­żać na sto­so­wa­nie nie­któ­rych pojęć, uży­wa­nych przez tchnię­tą duchem oso­bę w zna­cze­niach nie naj­pow­szech­niej­szych. Nie spo­sób prze­cież pojąć, jak moż­na było napi­sać taki tekst. Jasne, sko­ro rzecz powsta­ła, to widać moż­na było. Nas jed­nak takie zdro­wo­roz­sąd­ko­we wyja­śnie­nie nie zado­wa­la. Wie­my co praw­da, że duch tchnie, kędy chce. Tym bar­dziej radzi byśmy zerwać tę przy­ziem­ną zasło­nę ułu­dy, któ­rą san­skryt nazy­wa: maja.

Powia­da Koła­kow­ski, iż mistyk i scep­tyk są epi­ste­mo­lo­gicz­ny­mi bliź­nia­ka­mi. Poza więc korzy­sta­niem z pomo­cy instru­men­ta­rium reli­gio­znaw­cze­go, się­gnąć war­to i do tej dru­giej meto­dy, bo bar­dzo jest potrzeb­na do opi­su lewi­tu­ją­cych kry­ty­ków. Ano wła­śnie, nie da rady bez odwo­ły­wa­nia się do tego, co poza­ra­cjo­nal­ne, sko­ro lewi­ca lewi­tu­je. Nie tyl­ko wte­dy, gdy dobie­ra się do lite­ra­tu­ry, rów­nież wte­dy, gdy ma widze­nia spo­łecz­ne. Obja­wił kie­dyś druh Sła­wek, że teraz rolę ludu przej­mu­je kla­sa śred­nia. No cóż. 25 mar­ca 1848 roku Mic­kie­wicz prze­ko­ny­wał Piu­sa IX: „Wiedz, że duch Boży jest dzi­siaj w blu­zach pary­skie­go ludu”. Jakie kla­row­ne, jakie spój­ne było to zda­nie! Inny lewi­tant, spe­cja­li­sta od ciał fan­to­mo­wych, grzmi pro­roc­ko na miesz­kań­ców strze­żo­nych osie­dli, albo­wiem są oni bar­ba­rzyń­ca­mi. Sowa Miner­wy wyla­tu­je o zmierz­chu, nie o świ­cie. Ale to u Hegla, bo u nas widu­je się sowy, któ­re lata­ją jak popa­dło.

Więk­sza jest podob­no w nie­bie radość z jed­ne­go grzesz­ni­ka czy­nią­ce­go poku­tę niż z dzie­więć­dzie­się­ciu dzie­wię­ciu kry­ty­ków. Nawet do „Kry­ty­ki Poli­tycz­nej” zaczę­ło docie­rać, że tym razem, publi­ku­jąc Maję Staś­ko, prze­ho­lo­wa­ła napraw­dę cięż­ko. Emi­lia Kon­wer­ska ogło­si­ła tedy list paster­ski pt. „Daj­cie chło­pu sie­dzieć w domu”. Redak­cja zakwa­li­fi­ko­wa­ła ów tekst jako pole­mi­kę, ale jest raczej pró­bą jed­no­cze­sne­go wyko­na­nia szpa­ga­tu i hołub­ca. Z jed­nej stro­ny chce bowiem autor­ka mity­go­wać Staś­ko, z dru­giej zaś nie wypa­da jej (Kon­wer­skiej) się od niej (Staś­ko) odciąć, oskar­ża­jąc na przy­kład o femi­ni­stycz­no-mime­tycz­ne odchy­le­nie. Ostrych walk frak­cyj­nych chy­ba jesz­cze w „Kry­ty­ce” nie prze­ra­bia­li. W każ­dym razie zaczy­na Kon­wer­ska sta­now­czo acz bojaź­li­wie. Może Świe­tlic­ki to, może tam­to, ale może pisać o róż­nych. „Dla­cze­go? Bo może. I ja to sza­nu­ję”.

Mam tro­chę wię­cej kon­tak­tów z ludem niż KC „Kry­ty­ki Poli­tycz­nej” i jej wyznaw­cy. Jeden z maj­strów odna­wia­ją­cych miesz­ka­nie, gdy­śmy się zga­da­li na tema­ty pił­kar­skie, opo­wia­dał o swo­im kole­dze, któ­ry nie chu­li­ga­ni na sta­dio­nach, uma­wia się za to na kibol­skie bija­ty­ki w uzgod­nio­nych miej­scu i cza­sie. „I ja to sza­nu­ję”. Powie­dział malarz poko­jo­wy.

Dość szyb­ko okre­śla Kon­wer­ska aktu­al­ne miej­sce Świe­tlic­kie­go w lite­ra­tu­rze: „Może [znów „może” – A.P.] stał się tro­chę tym wuj­kiem na wese­lu czy imie­ni­nach, któ­re­go wszy­scy zna­my i w sumie lubi­my, ale wie­my, że śpie­wa melo­die prze­szło­ści i raczej nie powie nam nic nowe­go”. Poza tak bra­wu­ro­wym porów­na­niem autor­ka się­ga rów­nież po bar­dziej spe­cja­li­stycz­ny język lite­ra­tu­ro­znaw­czy, żeby prze­kro­jo­wo okre­ślić tema­ty­kę komen­to­wa­nej twór­czo­ści: „Nie­trud­no zauwa­żyć, że w poezji Świe­tlic­kie­go nigdy nie było pra­cy, spo­łe­czeń­stwa, pro­ble­mów innych niż jego wła­sne. Świat jego poezji to eska­pizm, indy­wi­du­alizm, knaj­pa, miesz­ka­nie i Kra­ków, jed­nym sło­wem »ludzie to nie ty«”.

Gdy­bym pró­bo­wał teraz wyja­śnić piszą­cej, że sen­sy cyto­wa­ne­go wyra­że­nia są u Świe­tlic­kie­go wyso­ce zło­żo­ne, zgrze­szył­bym tym razem ja – nad­mier­nym ide­ali­zmem. Nie zna­łem zresz­tą wcze­śniej Emi­lii Kon­wer­skiej. W „Kry­ty­ce” piszą, że to „lite­ra­tu­ro­znaw­czy­ni, kry­tycz­ka i ani­ma­tor­ka kul­tu­ry”. Chcia­łem wie­dzieć wię­cej i tak tra­fi­łem na stro­nę Par­tii Razem, gdzie sama autor­ka przed­sta­wia się w ten spo­sób: „Jestem dzia­łacz­ką spo­łecz­ną i orga­ni­za­tor­ką olsz­tyń­skich Manif. Piszę o lite­ra­tu­rze i kinie. Wła­śnie ukoń­czy­łam pra­cę dok­tor­ską poświę­co­ną twór­czo­ści Micha­ła Wit­kow­skie­go. Stu­dio­wa­łam filo­zo­fię. Pra­cu­ję jako sekre­tar­ka. Mam 30 lat”.

W jaki spo­sób – dys­po­nu­jąc inter­pre­ta­cyj­ny­mi kom­pe­ten­cja­mi obja­wio­ny­mi w pod­su­mo­wa­niu pro­ble­ma­ty­ki wier­szy Świe­tlic­kie­go – napi­sa­ła autor­ka dok­to­rat o lite­ra­tu­rze (i nie szko­dzi, że tyl­ko o takiej, na jaką stać Wit­kow­skie­go)? To zakra­wa na cud; nie­wy­klu­czo­ne, że za wsta­wien­nic­twem św. Judy Tade­usza. Ale może to dok­to­rat bar­dziej socjo­lo­gicz­ny? Spo­łecz­ny raczej na pew­no.

Poza tym na zdję­ciu Emi­lia Kon­wer­ska ład­nie, pro­mien­nie się uśmie­cha. Myśla­łem, że lewi­ca jest głów­nie zatro­ska­na losem wyklu­czo­nych, ale pre­ka­riat pre­ka­ria­tem, a kapi­ta­li­stycz­na auto­pro­mo­cja wize­run­ko­wa ma swo­je pra­wa.

Wróć­my jed­nak do nie­zręcz­nej sytu­acji kry­tycz­no­li­te­rac­kiej, w któ­rą odważ­nie – choć tak tro­chę na głów­kę bez spraw­dze­nia, ile jest wody – wsko­czy­ła Kon­wer­ska. „Oskar­ża­nie poety o pra­cę na rzecz faszy­stów i kapi­ta­li­stów, sta­wia­nie go obok Trum­pa i Kuki­za jest nie tyl­ko prze­sa­dą, ale też nie­bez­piecz­ną prak­ty­ką, któ­ra ude­rza wła­ści­wie we wszyst­kich poza skraj­ną pra­wi­cą”.

Autor­ka pisze o „prze­sa­dzie”, co jest tutaj towa­rzy­skim (w par­tyj­nym sen­sie tego przy­miot­ni­ka) eufe­mi­zmem. Pro­blem według Kon­wer­skiej pole­ga nie na tym, że Staś­ko nie­mi­ło­sier­nie bzdu­rzy, ale na tym, że to może zra­zić poten­cjal­nych sojusz­ni­ków. Kon­wer­ska posu­wa się nawet do samo­kry­ty­ki – na razie zbio­ro­wej, war­to jed­nak ten gest doce­nić, gdyż lewi­cę zdo­by­wa­ją­cą się na scep­ty­cyzm wobec samej sie­bie widzia­no ostat­nio utknię­tą w uchu igiel­nym. „I tutaj zaczy­na się nasza wina, tak zwa­nej lewi­cy, któ­ra w każ­dym, któ­re­go poezja nam się nie podo­ba, któ­ry sta­je się mało aktu­al­ny, widzi faszy­stę, rasi­stę i zbo­czeń­ca”. No ale lewi­cow­cy wszyst­kich płci nie byli­by sobą, gdy­by tyl­ko opi­sy­wa­li świat, zamiast dążyć do jego zmia­ny. Autor­ka wska­zu­je tedy dro­gę wyj­ścia, wpraw­dzie znów zasła­nia się słów­kiem „może”, ale to widać sil­niej­sze od niej: „I czy napraw­dę musi­my Świe­tlic­kie­go robić swo­im wro­giem? Czy napraw­dę chło­pa­ki czy­ta­ją­cy jego wier­sze sta­ją się ONR-owca­mi i gwał­ci­cie­la­mi? A może powin­ni­śmy doce­nić, że nawet jeśli Świe­tlic­ki kry­ty­ku­je znie­na­wi­dzo­ną przez sie­bie »poli­tycz­ną popraw­ność«, femi­nizm i lewi­cę (cho­ciaż nie znaj­dzie­my u nie­go kry­ty­ki żad­nych femi­ni­stycz­nych i lewi­co­wych postu­la­tów, nie znaj­dzie­my pochwa­ły żad­ne­go faszy­zmu ani kapi­ta­li­zmu, real­nej homo­fo­bii, a raczej złość na tak zwa­ne lewi­co­we śro­do­wi­sko), to jed­nak uwa­ża te zja­wi­ska za tema­ty, do któ­rych współ­cze­śnie trze­ba się odnieść”.

W nowo­mo­wie pezet­pe­erow­skiej cie­szy­ło się wzię­ciem wyra­że­nie „pra­co­wać nad…”. Gło­wiń­ski wyja­śnia jego zna­cze­nie: „sta­ry par­tyj­ny fra­zes okre­śla­ją­cy pro­ces indok­try­no­wa­nia poszcze­gól­nych osób, przy­strzy­ga­nia ich do roz­mia­rów dla par­tii do przy­ję­cia”. Autor poda­je przy­kład: „Opo­wia­da­no mi, że jesie­nią 1966 r., kie­dy usu­nię­to z par­tii Lesz­ka Koła­kow­skie­go, Kępa […] oświad­czył samo­kry­tycz­nie na jakimś zebra­niu: »Za mało, towa­rzy­sze pra­co­wa­li­śmy nad pro­fe­so­rem Koła­kow­skim«”. W zamknię­ciu tej noty dzien­ni­ka filo­lo­ga Gło­wiń­ski doda­je, iż „uży­cie tej for­mu­ły w prze­mó­wie­niu Kępy ma wymiar gro­te­sko­wy, jeśli się zwa­ży, że tuzin­ko­wy stu­paj­ka par­tyj­ny ma pra­co­wać nad naj­więk­szym umy­słem współ­cze­snej Pol­ski, czy­li go kształ­to­wać”.

A „Kry­ty­ka Poli­tycz­na” za mało pra­co­wa­ła nad poetą Świe­tlic­kim.