Jedyne pismo ze smakiem

2

Trze­ba zauwa­żyć, że obok ambi­cji „per­for­ma­tyw­nych” – wcią­ga­ją­cych pasyw­nych czy­tel­ni­ków do para­te­atral­nej akcji, co w efek­cie przy­cią­gnę­ło wie­lu nowych odbior­ców do rze­ko­mo trud­nej, her­me­tycz­nej, izo­lu­ją­cej się spo­łecz­nie poezji – poja­wi­ła się potrze­ba pozo­sta­wia­nia po takich akcjach śla­dów dru­ko­wa­nych. Oka­za­ło się, że poru­sze­ni odbior­cy chęt­nie prze­czy­ta­li­by potem w zaci­szu domo­wym to, co usły­sze­li i zoba­czy­li. Chcie­li­by się odnieść do tego w samot­no­ści, przejść z wymia­ru „per­for­ma­tyw­ne­go” w wymiar „tek­sto­wy”. Bursz­ta zare­ago­wał na to bły­ska­wicz­nie. Zaczął od skrom­nych kse­ro­wa­nych bro­szu­rek, a skoń­czył na naj­bar­dziej zna­nej serii poetyc­kiej w Pol­sce. Odbior­cę trze­ba wycho­wać, ukształ­to­wać; nie narze­kać na brak popy­tu, tyl­ko ów popyt wykre­ować. To uda­ło się stwo­rzyć pod koniec lat dzie­więć­dzie­sią­tych w Legni­cy, a potem w następ­nych latach kon­ty­nu­ować i dosko­na­lić we Wro­cła­wiu.

Te pierw­sze ksią­żecz­ki dołą­cza­no do poszcze­gól­nych wie­czo­rów autor­skich, w żar­to­bli­wy i zno­wu nie­ba­nal­ny spo­sób pre­zen­tu­jąc postać auto­ra i jego twór­czość. Każ­da inna, opar­ta na odręb­nym, zaska­ku­ją­cym pomy­śle. Na przy­kład ta doty­czą­ca Toma­sza Maje­ra­na w este­ty­ce samiz­da­to­we­go pisem­ka o nazwie „Tymia­nek. Jedy­ne pismo ze sma­kiem”, a Andrze­ja Sosnow­skie­go w kształ­cie „Roz­mó­wek polsko-an(g)ielskich”.

Nie­źle się bawi­li­śmy, opra­co­wu­jąc z Beatą Ada­mek, z Woje­wódz­kiej Biblio­te­ki w Legni­cy, na każ­de spo­tka­nie spe­cjal­ną publi­ka­cję zawie­ra­ją­cą wier­sze i opi­nie kry­tycz­ne poświę­co­ne kolej­ne­mu auto­ro­wi. Ksią­żecz­ka Dar­ka Fok­sa była np. w kon­wen­cji pro­gra­mu tele­wi­zyj­ne­go, a Mar­ci­na Bara­na – gry plan­szo­wej. Towa­rzy­szy­ła nam co mie­siąc Jola Kowal­ska, z któ­rą reali­zo­wa­li­śmy pro­gra­my tele­wi­zyj­ne o auto­rach [1].

Bro­szu­rek tego typu wyszło aż osiem­na­ście [2]. Pro­mo­cję wspie­ra­ła tak­że „Gaze­ta For­tecz­na”, publi­ku­jąc roz­mo­wy z auto­ra­mi oraz recen­zje i szki­ce doty­czą­ce ich twór­czo­ści. Od czerw­ca 1997 roku do sierp­nia 1999 roku wyszło dzie­więć nume­rów. Prócz bro­szu­rek wkrót­ce zaczę­ły wycho­dzić arku­sze poetyc­kie fir­mo­wa­ne przez Cen­trum Sztu­ki-Teatr Dra­ma­tycz­ny w Legni­cy, a reda­go­wa­ne przez Bursz­tę, zazwy­czaj pre­zen­tu­jąc kil­ka nowych wier­szy dane­go auto­ra (seria wydaw­ni­cza bar­ba­rzyń­cy i nie). Pierw­sze recen­zje – nie­mal na gorą­co – tych publi­ka­cji uka­zy­wa­ły się na łamach legnic­kie­go cza­so­pi­sma spo­łecz­no-kul­tu­ral­ne­go „Wer­sja”, gdzie do współ­pra­cy zapro­si­ła mnie (tuż po upad­ku „Nowe­go Nur­tu”), zachę­ca­jąc to two­rze­nia tych­że recen­zji, pani Elż­bie­ta Ada­mek. Pamię­tam pło­mien­ne i nie­raz dość kry­tycz­ne tek­sty doty­czą­ce arku­szy Wró­blew­skie­go, Wil­czy­ka, Jawor­skie­go i innych auto­rów serii [3].

Wszyst­kie te dzia­ła­nia mają­ce na celu poko­le­nio­wą, a potem ponad­po­ko­le­nio­wą kon­so­li­da­cję poetyc­ką, zazna­cze­nie istot­ne­go miej­sca poezji w spo­łecz­nej prze­strze­ni, opie­ra­ją­ce się na idei dostęp­nej dla wybra­nych niszy, wzbu­dzi­ły tak duże zain­te­re­so­wa­nie, że po trzech latach trze­ba było zauwa­żyć i ogło­sić „zdo­by­cie twier­dzy”, a co za tym idzie prze­my­śleć zało­że­nia i otwo­rzyć się na zmia­ny ide­owe i orga­ni­za­cyj­ne. Tak oto Fort prze­isto­czył się w Port, otwie­ra­jąc się na to, co nowe napły­wa­ło ze wszyst­kich stron Pol­ski. Żeby nad tym zapa­no­wać, trze­ba było dzia­łal­ność w jakiejś for­mie zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wać. Od roku 2000 moż­na już mówić o ist­nie­niu Biu­ra Lite­rac­kie­go i coraz śmie­lej publi­ku­ją­cej ofi­cy­ny wydaw­ni­czej.

*

W 1999 roku Fort został zdo­by­ty. Publicz­ność zamiast na widow­ni sie­dzia­ła na sce­nie (cią­gle robi­li­śmy wszyst­ko w nie­stan­dar­do­wy spo­sób). Na jed­nym z wyda­rzeń doli­czy­li­śmy się… czte­ry­stu osób, a nor­my bez­pie­czeń­stwa prze­wi­dy­wa­ły mak­sy­mal­nie sto pięć­dzie­siąt. To był ide­al­ny moment, żeby wszyst­ko skoń­czyć, ale zda­łem sobie spra­wę, że jesz­cze mogę się do cze­goś przy­dać. Nad­gor­li­wie pomy­śla­łem, że sko­ro uda­ło się doko­nać jed­nej rewo­lu­cji, to może uda mi się popra­wić tro­chę rynek wydaw­ni­czy. Auto­rzy publi­ko­wa­li książ­ki bez umów, te nie mia­ły dys­try­bu­cji, mało kto o nich pisał. Biu­ro Lite­rac­kie powsta­ło więc, by nie­co uzdro­wić tę sytu­ację [4].

Zanim Artur Bursz­ta zde­cy­du­je się na rezy­gna­cję z dobrej pań­stwo­wej posa­dy, by zary­zy­ko­wać i zacząć wyda­wać tomi­ki poetyc­kie sygno­wa­ne przez Biu­ro Lite­rac­kie, ter­mi­nu­je jako redak­tor serii „Fort Legni­ca”. W jej ramach w cią­gu dwóch lat (1998‒1999) publi­ku­je książ­ki poetów anglo­sa­skich tłu­ma­czo­ne przez coraz moc­niej zwią­za­nych z festi­wa­lem – a potem z Biu­rem Lite­rac­kim – twór­ców: Pio­tra Som­me­ra, Jerze­go Jar­nie­wi­cza i Boh­da­na Zadu­rę. Wycho­dzą książ­ki, któ­re będą mia­ły spo­ry wpływ na mło­dych pol­skich poetów, mię­dzy inny­mi: Kole­jo­we dzie­ci Seamu­sa Heaneya, Lodziarz z Lis­burn RoadMaicha­ela Lon­gleya, Wypro­wadz­ka z Ter­ry Stre­et Dougla­sa Dun­na, Wszyst­ko będzie dobrze Dere­ka Maho­na. Poza tym uka­zu­ją się w tej serii tomi­ki Ryszar­da Kry­nic­kie­go – G, Zadu­ry – Noc poetów (War­sza­wa pisa­rzy), Sosnow­skie­go i Pió­ry – Dom bez kan­tów, a przede wszyst­kim Som­me­ra – Pio­sen­ka paster­ska. Wyda­je się, że to wła­śnie Piotr Som­mer w tam­tym momen­cie naj­moc­niej wpły­nął na zacho­dzą­ce w kon­cep­cji impre­zy i wydaw­nic­twa zmia­ny, sta­jąc  się na jakiś czas nowym men­to­rem Bursz­ty. Zauważ­my, że więk­szość obco­ję­zycz­nych tomi­ków w tej serii zosta­ło przy­go­to­wa­nych i prze­tłu­ma­czo­nych przez Som­me­ra, wska­zu­ją­ce­go na poezję irlandz­ką jako poten­cjal­ny wzór dla szu­ka­ją­cych nowe­go języ­ka pol­skich poetów.

Artur Bursz­ta w oso­bie Som­me­ra dostrzegł kogoś, kto jako poeta, tłu­macz i kry­tyk wypra­co­wał sil­ny, wycho­dzą­cy naprze­ciw ocze­ki­wa­niom współ­cze­sno­ści, język poetyc­ki. Festi­wal i wydaw­nic­two mia­ły stać się w naj­bliż­szych latach prze­strze­nią upo­wszech­nia­nia owe­go języ­ka. Temu mia­ły słu­żyć tłu­ma­cze­nia i spo­tka­nia z zapra­sza­nym poeta­mi z Wysp Bry­tyj­skich, wła­sne wier­sze Som­me­ra i akcep­to­wa­nych przez nie­go innych twór­ców (głów­nie Zadu­ry, Sosnow­skie­go, Pió­ry, Jar­nie­wi­cza, Fok­sa) oraz przy­wo­ły­wa­na czę­sto histo­rycz­no­li­te­rac­ka pamięć ostat­nich dwu­dzie­stu lat, któ­rych prze­ło­mo­wy cha­rak­ter kre­owa­ny był tak­że przez kry­tycz­no­li­te­rac­kie wystą­pie­nia redak­to­ra „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie”. Choć­by przez książ­kę Smak deta­lu [5], któ­ra sku­pi­ła wokół sie­bie wszyst­kich mają­cych dość omni­po­ten­cji Cze­sła­wa Miło­sza i dyk­ta­tu­ry „potę­gi sma­ku” Zbi­gnie­wa Her­ber­ta. Som­mer był postrze­ga­ny jako odważ­ny i kom­pe­tent­ny ryzy­kant, bez­kom­pro­mi­so­wo mówią­cy to, co myśli i jed­no­cze­śnie odpo­wia­da­ją­cy za każ­de ostro wypo­wie­dzia­ne przez sie­bie sło­wo. Te wła­śnie cechy pro­gra­mu i posta­wy poety-kry­ty­ka pod­kre­śla­ła w swo­jej recen­zji Sma­ku deta­lu Lidia Bur­ska:

Poryw­czość i żywio­ło­wość, prze­kra­cza­ją­ce gra­ni­ce schlud­ne­go języ­ka oraz gra­ni­cę śro­do­wi­sko­we­go kodek­su postę­po­wa­nia (kodek­su stresz­cza­ją­ce­go się w napo­mnie­niu, że nie­ład­nie jest źle pisać o „swo­ich”), dystans i szy­der­stwo odnie­sio­ne do wszyst­kie­go, co w lite­ra­tu­rze współ­cze­snej jest upo­zo­wa­ne, arty­stycz­nie skła­ma­ne, przy­gnie­cio­ne zbęd­ną gesty­ku­la­cją – to cechy, z któ­rych dało­by się skom­po­no­wać por­tret Som­me­ra jako kry­ty­ka zbun­to­wa­ne­go, bez­kom­pro­mi­so­we­go, odważ­ne­go, kry­ty­ka nie zna­ją­ce­go stra­chu przed odrzu­ce­niem i osa­mot­nie­niem, co tym cen­niej­sze, że nie stoi za nim żad­na wpły­wo­wa gru­pa wspar­cia, żad­na buń­czucz­na frak­cja lite­rac­ka ani tym bar­dziej „poko­le­nie” [6].

Tym­cza­sem w życiu Artu­ra Bursz­ty, któ­rych chwi­lo­wo tra­ci grunt pod noga­mi i prze­ży­wa wie­le nie­do­god­no­ści, zacho­dzą fun­da­men­tal­ne zmia­ny. Gdy­by do nich nie doszło, być może poezja pol­ska stra­ci­ła­by na dłu­gi czas szan­sę odna­wia­nia swo­ich sił wital­nych. Myślę, że efek­ty dzia­ła­nia owych „sił” w więk­szo­ści pozo­sta­ły­by w autor­skich szu­fla­dach, bio­rąc pod uwa­gę ówcze­sny stan ryn­ku wydaw­ni­cze­go i fakt odrzu­ca­nia mło­do­po­etyc­kich pro­po­zy­cji przez sza­nu­ją­ce się ofi­cy­ny. Zresz­tą i star­si poeci już mie­li pro­ble­my z moż­li­wo­ścią wyda­wa­nia swo­ich dzieł. Nie­któ­rzy z nich, odrzu­ca­jąc zakło­po­ta­nie czy zaże­no­wa­nie, wkrót­ce zapu­ka­ją i do tych drzwi. Bursz­ta poja­wił się w porę, lecz to nie zna­czy, że przyj­mo­wał wszyst­kich. Spo­tka­nie z Som­me­rem i jego kon­se­kwen­cje wyraź­nie wska­zu­ją na moty­wy selek­cji, spo­so­by czy­ta­nia i warun­ki apro­ba­ty dla pew­nych poetyk z jed­no­cze­snym odrzu­ce­niem innych. Trze­ba jed­nak zauwa­żyć, że stwo­rzo­na zosta­ła insty­tu­cja umoż­li­wia­ją­ca publi­ko­wa­nie, pro­mo­wa­nie, a wręcz ryn­ko­wą wal­kę o inte­re­sy – choć­by i ści­śle wyse­lek­cjo­no­wa­nej – poezji, spy­cha­nej sta­le na kul­tu­ro­wy mar­gi­nes.

Porzu­ci­łem dobrą posa­dę, podzię­ko­wa­łem za inne pro­po­zy­cje i zde­cy­do­wa­łem się na uru­cho­mie­nie ofi­cy­ny. Pomógł wte­dy wice­pre­zy­dent Legni­cy, któ­ry dostrzegł poten­cjał w pomy­śle powo­ła­nia Biu­ra i roz­sze­rze­nia for­mu­ły festi­wa­lu. Moc­no odsta­ję od nor­my, w moje pomy­sły wie­rzą na począt­ku tyl­ko nie­licz­ni: kto wie, jak poto­czy­ła­by się dalej ta histo­ria, gdy­by wła­śnie nie świę­tej pamię­ci Roman Ogo­now­ski. Począt­ki były napraw­dę trud­ne. Uro­dzi­ła się moja dru­ga cór­ka. Z bra­ku środ­ków redak­cja musia­ła być ulo­ko­wa­na w domu. Wszę­dzie były książ­ki. Przez bli­sko dwa lata sam byłem redak­to­rem, korek­to­rem, gra­fi­kiem, pro­mo­to­rem, dys­try­bu­to­rem, admi­ni­stra­to­rem stron i wresz­cie orga­ni­za­to­rem festi­wa­lu i spo­tkań autor­skich. Marze­na na dobre zaczę­ła poma­gać w 2002 roku, kie­dy pod­ro­sły dziew­czyn­ki. Cie­szy­li­śmy się z nomi­na­cji do Nike dla Ani Pod­cza­szy w 2001 roku, ale nie rozu­mie­li­śmy, dla­cze­go naj­lep­szych (pew­nie do dzi­siaj) ksią­żek Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go (Prze­wod­nik dla bez­dom­nych nie­za­leż­nie od miej­sca zamiesz­ka­nia) i Mar­ty Pod­gór­nik (Para­di­so) nikt wów­czas nie zauwa­żył. Trze­ba było cięż­kiej pra­cy i upo­ru, aby dys­try­bu­cja nie odby­wa­ła się wyłącz­nie przez naszą księ­gar­nię inter­ne­to­wą i by pozy­skać naj­waż­niej­szych hur­tow­ni­ków. Jesz­cze trud­niej było z prze­ko­na­niem codzien­nej pra­sy do recen­zo­wa­nia ksią­żek z wier­sza­mi [7].

Pierw­sza seria zaty­tu­ło­wa­na „Port Legni­ca” jest więc już owo­cem pry­wat­nej ini­cja­ty­wy i deter­mi­na­cji. Tak, jak wcze­śniej wspo­mnia­łem, zapo­cząt­ko­wu­je ją anto­lo­gia 14. 44. Poeci For­tu 1996‒1999 zre­da­go­wa­na przez Boh­da­na Zadu­rę. Na jej okład­ce nie ma wzmian­ki o Cen­trum Sztu­ki – Teatrze Dra­ma­tycz­nym w Legni­cy jako wydaw­cy. Sta­je się nim Biu­ro Lite­rac­kie, mają­ce swo­ją sie­dzi­bę w miesz­ka­niu pań­stwa Bursz­tów przy uli­cy Księ­ży­co­wej 1/10. W ramach tej serii prócz wymie­nio­nych w wypo­wie­dzi Bursz­ty tomów Pod­gór­nik i Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go uka­zu­ją się: Sonet dro­gi Dar­ka Fok­sa, Listo­pad nad Narwią Julii Fie­dor­czuk, Nie­po­zna­ki Jerze­go Jar­nie­wi­cza, Kra­ina wiecz­nych zer Zbi­gnie­wa Mache­ja, wszyst­ko­wier­sze Kry­sty­ny Miło­będz­kiej, danc Anny Pod­cza­szy, Wola i Ocho­ta Tade­usza Pió­ry. Wszyst­kie z napi­sem „Biu­ro Lite­rac­kie Port Legni­ca” i rze­czy­wi­ście odpo­wia­da­ją­ce skła­do­wi oso­bo­we­mu twór­ców zapro­szo­nych na festi­wal w 2000 roku.

W tym skła­dzie zwra­ca uwa­gę nazwi­sko Kry­sty­ny Miło­będz­kiej, naj­star­szej jak do tej pory uczest­nicz­ki festi­wa­lu. Jest to zasta­na­wia­ją­cy wybór ze stro­ny orga­ni­za­to­rów. Prze­cież moż­na było zapro­sić Wisła­wę Szym­bor­ską czy Ada­ma Zaga­jew­skie­go. Posta­wio­no jed­nak na inne nur­ty współ­cze­snej poezji, nie­po­ko­ją­ce i nie­oczy­wi­ste, znaj­du­ją­ce się poza ofi­cjal­nym uzna­niem i pokla­skiem. Przez oso­bę Miło­będz­kiej i jej este­tycz­ne skłon­no­ści wydaw­ca wkrót­ce zain­te­re­su­je się tak­że Tymo­te­uszem Kar­po­wi­czem [8], a po jakimś cza­sie Tade­uszem Róże­wi­czem. Przy­po­mi­na­ją się wybo­ry Som­me­ra ujaw­nia­ne w jego publi­cy­sty­ce i kry­tycz­no­li­te­rac­kich książ­kach. Zamiast Miło­sza i Her­ber­ta raczej Bia­ło­szew­ski i Ficow­ski, w miej­sce Ada­ma Zaga­jew­skie­go jed­nak Julian Korn­hau­ser i jego języ­ko­we poszu­ki­wa­nia. Wyda­je się, że wpływ naj­pierw Sen­dec­kie­go, a potem Som­me­ra, Sosnow­skie­go i Zadu­ry wyar­ty­ku­ło­wał coś w rodza­ju pro­gra­mu dowar­to­ścio­wa­nia poezji zepchnię­tej na pobo­cze przez głów­ny dys­kurs kry­tycz­no- i ryn­ko­wo-lite­rac­ki. Tym wła­śnie – z dużym pożyt­kiem dla zrów­no­wa­że­nia krą­żą­cych w poezji sił, wpły­wów i poetyk – w pierw­szych latach zaj­mo­wa­ło się Biu­ro Lite­rac­kie. Szcze­gól­nie cen­ne prócz utrwa­le­nia i wzmoc­nie­nia pozy­cji takich poetów, jak Zadu­ra, Somm­mer, Sosnow­ski, Sen­dec­ki i Tka­czy­szyn-Dyc­ki, oka­za­ło się ponow­ne odkry­cie poezji Miło­będz­kiej i powrót do Kar­po­wi­cza. Na tej fali po jakimś cza­sie w „biu­ro­wych krę­gach” zaak­cep­to­wa­no poezję i ese­isty­kę Joan­ny Muel­ler oraz Joan­ny Roszak dosko­na­le miesz­czą­cych się w pro­gra­mie dowar­to­ścio­wy­wa­nia „innej poezji”, nie­pre­cy­zyj­nie okre­śla­nej mia­nem „lin­gwi­stycz­nej”.