Julian Przyboś, Gmachy

Julian Przy­boś
Gma­chy

Poeta, wykrzyk­nik uli­cy!

Masy wpół­za­trzy­ma­ne, z któ­rych budow­ni­czy
upro­wa­dził ruch: znie­ru­cho­mia­łe pię­tra.
Dachy
prze­rwa­ne w skło­nie.
Mury
wyni­kłe ści­śle.
Góry nała­do­wa­ne tru­dem czło­wie­czym:
gma­chy.

Pomy­śleć:
Każ­da cegła spo­czy­wa na wyję­tej dło­ni.

Poeta jako „wykrzyk­nik uli­cy”. Cóż ktoś taki robi? Spra­wa jest cał­kiem pro­sta: wykrzy­ku­je. Sko­ro pie­karz pie­cze, lekarz leczy, a malarz malu­je, to poeta, któ­ry jest wykrzyk­ni­kiem – wykrzy­ku­je. Przy­boś dookre­śla, że ten ktoś wykrzy­ku­je uli­cę.

Krzyk jest wyra­zem skraj­nych emo­cji. A więc w tej zwar­tej, zbi­tej, ście­śnio­nej meta­fo­rze czai się poetyc­ki postu­lat, taki mia­no­wi­cie, że poezja jest tak­że wyra­zem uczuć. To spo­re zasko­cze­nie dla tych, któ­rzy pamie­ta­ją ze szko­ły, że poezja awan­gar­do­wa jest powścią­gli­wa w oka­zy­wa­niu uczuć. Otóż nie­praw­da. Ona  te emo­cje kumu­lu­je w meta­fo­rze jak w aku­mu­la­to­rze, tak byśmy w każ­dej chwi­li mogli się do nie­go pod­łą­czyć i uczu­cia te odzy­skać. Ona sku­pia emo­cje w meta­fo­rze, któ­ra eks­plo­du­je nie na papie­rze, lecz dopie­ro w naszej wyobraź­ni.

Uli­ca to, oczy­wi­ście, nie tyl­ko szo­sa, chod­nik, przej­ście dla pie­szych. To tak­że sto­ją­ce przy niej domy i miesz­ka­ją­cy w nich ludzie. To set­ki, tysią­ce życio­ry­sów, nadziei, wiel­kich pla­nów na przy­szłość i spi­sa­nych na kar­tecz­kach list zaku­pów, mija­ją­cych się nie­ustan­nie i spo­ty­ka­ją­cych się w róż­nych oko­licz­no­ściach dnia i nocy. Uli­ca to nie tyl­ko ter­min urba­ni­stycz­ny, to tak­że codzien­ność we wszyst­kich jej prze­ja­wach.

„Wykrzyk­nik uli­cy” jest więc piew­cą – złe sło­wo, zbyt kla­sycz­ne, zbyt roman­tycz­ne – reje­stra­to­rem, sej­smo­gra­fem powsze­dnio­ści – znów za wąsko, bo reje­stra­tor jest bier­ny, a więc jesz­cze ina­czej: wykrzyk­nik uli­cy jest żywą, twór­czą komór­ką miej­skie­go orga­ni­zmu, uczest­ni­kiem ruchu. Tym, któ­ry w powsze­dnio­ści zauwa­ża odświęt­ność, albo raczej: wznio­słość bez odwo­ły­wa­nia się do filo­zo­fii, ide­olo­gii czy pustych poli­tycz­nych haseł.

Ale sko­ro poeta jest wykrzyk­ni­kiem uli­cy, tak­że w sen­sie dosłow­nym, to zna­czy, że stoi na koń­cu zda­nia. Uli­ca jest więc zda­niem, dłu­gim bądź krót­kim, pro­stym albo zawi­łym, pustym lub zatło­czo­nym zna­cze­nia­mi. Nie jest zada­niem poety zmia­na ukła­du ulic, two­rze­nie nowej mapy, rewo­lu­cja, roman­tycz­ne burze­nie i odbu­do­wy­wa­nie rze­czy­wi­sto­ści. Zada­niem poety, któ­ry stoi na koń­cu uli­cy, na skrzy­żo­wa­niu jak wykrzyk­nik, jak poli­cjant z gwizd­kiem w ustach, jest kie­ro­wa­nie ruchem zna­czeń, bo zmia­na orga­ni­za­cji ruchu jest w jakimś sen­sie zmia­ną, przy­naj­mniej na jakiś czas sen­su uli­cy, zda­nia, dziel­ni­cy nasze­go myśle­nia i odczu­wa­nia. Kolej­ne zasko­cze­nie: wbrew temu, co pamię­tam ze szko­ły poeta awan­gar­do­wy nie burzy zasta­ne­go świa­ta, gma­chu Rze­czy­wi­sto­ści, on go współ­two­rzy, prze­kształ­ca, mody­fi­ku­je.

Przy peł­nej świa­do­mo­ści, że język jest trans­for­ma­cją jakiejś obiek­tyw­nej rze­czy­wi­sto­ści – bo prze­cież mia­sto i uli­ca ist­nie­ją – a poeta tyl­ko je zamiesz­ku­je, ale zamiesz­ku­je świa­do­mie, a więc współ­two­rzy jego ruch – poeci Awan­gar­dy Kra­kow­skiej z całą sta­now­czo­ścią sta­wia­ją na język, na zda­nie, na meta­fo­rę. Nie po to jed­nak, by uciec na niej z codzien­ne­go świa­ta w pod­nieb­ną prze­strzeń idei i mitu, ponad chmu­ry, skąd ludz­ka krzą­ta­ni­na wyda­je się mało waż­na. Nie po to tak­że, by w języ­ku obwa­ro­wać się jak w twier­dzy, zamknąć jak w strze­żo­nym osie­dlu.

Po co zatem? Aby wykrzy­ki­wać odświęt­ność powsze­dnio­ści, kie­ro­wać ruchem zna­czeń w ‒ zda­wa­ło­by się ‒ oczy­wi­stej siat­ce ulic, by cie­szyć się z jasnej, czy­taj: twór­czej natu­ry czło­wie­ka, z niej czer­pać, współ­uczest­ni­czyć poetyc­ko zarów­no z archi­tek­tem, jak i z pro­stym mura­rzem. Czy to jest poetyc­ki socja­lizm? Tak, to jest poetyc­ki, a więc: apo­li­tycz­ny socja­lizm. To jest rado­sny kon­struk­ty­wizm, któ­ry zro­dził się w pol­skiej lite­ra­tu­rze w latach 20. XX w. i któ­re­go wiel­kim repre­zen­tan­tem jest Julian Przy­boś.

Poeta ‒ wykrzyk­nik uli­cy. Ktoś, kto żyje obok nas. Ale też ktoś, kto z gwizd­kiem meta­fo­ry w ustach poma­ga roz­ła­do­wać kor­ki w wiel­kich arte­riach i zapusz­czo­nych ulicz­kach nasze­go umy­słu.