Kartoteka 25: Wiersze (9)

Jacek Deh­nel
FOTO-FILM, A. Cech­now­ski,
ŁÓDŹ, Prze­jazd 24, tel. 457–23

Jest jesz­cze Żyd z weł­ni­stą bro­dą, pod koł­pa­kiem
przy­mo­co­wa­ną zmyśl­nie sznur­kiem, i jest Turoń
w futrze – reszt­ce parad­nej szu­by z Peters­bur­ga,
jest Ksiądz, zupeł­nie żywy, cho­ciaż już na czar­nym
tle tabli­cy; Kró­lo­wie, jak przez wszyst­kie wie­ki
szkol­nych przed­sta­wień: kar­ton z pozłot­ką i ber­ła
z toczo­nych nóg od krze­seł. Obok Pastusz­ko­wie
w wyszy­wa­nych kubra­kach, jeden z kape­lu­szem
zawa­diac­ko spusz­czo­nym na dzie­wię­cio­let­nie
oko. Jest góra bie­li i szy­chu i pie­rza:
krąż­ki twa­rzy w ogól­nym puchu aniel­sko­ści,
prze­pa­ski z pro­my­ka­mi na lśnią­cych, dokład­nie
wyszczot­ko­wa­nych wło­sach – a im wyżej w górę,
tym wię­cej Gwiazd, pod sufit ich gra­nia­ste gło­wy
(grać ogo­ny w Jaseł­kach – choć­by i kome­ty –
cóż, to może nazna­czyć raz na całe życie).

Tyl­ko ona, w zawo­ju, z pla­sti­ko­wą lal­ką,
patrzy dalej i głę­biej i moc­niej i strasz­niej
nad pudłem apa­ra­tu, gło­wą pre­cep­to­ra;
jest rok trzy­dzie­sty siód­my. Bra­ku­je w obsa­dzie
Dia­bła i Śmier­ci. Idą przez sku­te jezio­ra.

War­sza­wa, 2 IX 2005

[z tomu Brzy­twa oka­mgnie­nia, Wro­cław 2007]

Z tego, co kolek­cjo­nu­je poeta, nie­raz coś waż­ne­go wyni­ka dla upra­wia­nej prze­zeń sztu­ki. W moim ulu­bio­nym tomi­ku Deh­ne­la w kil­ku miej­scach natra­fia­my na inte­re­su­ją­ce efek­ty kolek­cjo­no­wa­nia sta­rych foto­gra­fii. Kolek­cjo­no­wa­nia i komen­to­wa­nia. Trud­no o lep­szy, bar­dziej poru­sza­ją­cy opis. Dzię­ki poecie ta foto­gra­fia oży­ła i już nigdy nie wró­ci do bez­ru­chu, będzie żyć zawsze, ile­kroć zaj­rzy­my do wier­sza. Ekfra­za musi być po coś, musi wstrzą­sać, ina­czej sta­je się tyl­ko ćwi­cze­niem sty­li­stycz­nym. Suge­styw­ny opis każ­dej posta­ci po kolei i wresz­cie całej gru­py w pierw­szej czę­ści zde­rza się nie­sły­cha­nie moc­no z opi­sem tej jed­nej, samot­nej, drob­nej posta­ci w dru­giej czę­ści utwo­ru. Bo co inne­go „grać ogo­ny w Jaseł­kach”, zaś coś zupeł­nie inne­go być choć raz Mat­ką Boską i „patrzeć dalej i głę­biej i moc­niej i strasz­niej”. Tak, jak patrzy Deh­nel w swo­ich naj­lep­szych wier­szach. Bo zawsze coś idzie przez „sku­te jezio­ra”, upo­mi­na­jąc się o miej­sce w obsa­dzie, a potem obra­zie. Poeta jest po to, by zauwa­żyć to wcze­śniej, by dzwo­nić na trwo­gę. Ale kto go teraz słu­cha?

Roman Honet
ta czerń nazy­wa się zie­mia

a jej trum­na –
łuna, nad któ­rą goi się nie­bo. chłop­cy
uno­szą zwę­glo­ne rowe­ry, soczy­stą uprząż
ostrę­żyn. to odda­la­nie się od pierw­szych
dokład­nie zazna­czo­nych miejsc na pla­nie
pew­ne­go odle­głe­go wie­czo­ru, rubin
mosz­czą­cy się w butlach, blask
cyny. wkrót­ce ktoś po nas przyj­dzie
i z żar­li­wo­ścią będzie odtwa­rzał prze­bieg sezo­nów,
wyja­śniał zawi­łe gry. na razie
war­to doty­kać wytar­tej skó­ry na łok­ciach,

trwać w tra­wie,
grze­bać w gro­bach

[z tomu moja, Wro­cław 2008]

Waż­ne są sepio­we foto­gra­fie – wspo­mnie­nia pew­ne­go lata. Cień śmier­ci dookre­śla poin­ty. Kolor czar­ny rywa­li­zu­je z czer­wo­nym. I jest wte­dy tak, jak­by nad czar­ną zie­mią uno­si­ła się czer­wo­na łuna, tutaj okre­śla­na jako trum­na. „Jej trum­na” to trum­na zie­mi czy kogoś, kto umarł tego pamięt­ne­go lata? Jak widać, zaczy­na­ją się kło­po­ty, ale to wła­śnie sta­no­wi o inte­re­su­ją­cej wie­lo­znacz­no­ści tej poezji. Lato sta­je się figu­rą dzie­ciń­stwa i tego wszyst­kie­go, co było kie­dyś soczy­ste i świe­że, zaś obec­nie jawi się jako zwę­glo­ne, spo­pie­lo­ne. Mowa jest o kimś, kto pod­su­mu­je i zbie­rze doświad­cze­nia dzie­ciń­stwa, czerń i czer­wień. Ta ostat­nia koja­rzy się nie tyl­ko z prze­la­ną krwią i dzie­cię­cym bli­zna­mi, ale rów­nież z winem „mosz­czą­cym się w butlach”. Wino doj­rze­wa, a boha­te­ro­wie dzie­cię­cych zabaw dora­sta­ją, uno­sząc w ser­cach „dokład­nie zazna­czo­ne miej­sca”. Cie­ka­wa będzie kon­fron­ta­cja naszych pry­wat­nych histo­rii z opi­sem kogoś, kto po latach z dystan­su „będzie to odtwa­rzał” i „będzie to wyja­śniał”. W grun­cie rze­czy pozo­sta­je tym­cza­so­wość – trwa­nie i grze­ba­nie pośród wspo­mnień i kolo­rów.

Krzysz­tof Jawor­ski
Miej­sce uro­dze­nia

Był tu Gins­berg, Jaru­zel­ski i papież.
Gins­berg jest peda­łem, Jaru­zel­ski gene­ra­łem a papież Pola­kiem.

Lite­ra­tu­ra też łaska­wa, parę nie­po­chleb­nych wier­szy
z nazwą w tytu­le: Wit­ka­cy, Lenar­tow­ski; kil­ka
pomni­ków, kil­ka ulic, któ­re jesz­cze
nie noszą moje­go nazwi­ska.

Dzień swo­je dło­nie pra­co­wi­cie zacie­ra. Natchnie­nie
trze­ba tu czer­pać z wybrzu­szeń tere­nu, zasa­dzić
dom, spło­dzić drze­wo, zbu­do­wać syna. Błą­kam się
jak tram­waj i myślę. Jakie to życie głu­pie –
Wit­ka­cy się otruł, Lenar­tow­ski mnie stra­szy
trzy­dziest­ką i Kar­czów­ką.

Osta­tecz­nie niech stra­cę, wdra­pu­ję się na pię­tro,
wysta­wiam łeb przez okno a tam pta­ki
jakieś takie chu­de, postrzę­pio­ne,
sie­dzą na ante­nach. Za gra­ni­cą w pew­nym
muzeum kul­tur wschod­nich też widzia­łem pta­ka.
Stał na jed­nej nodze na kamie­niu i ćwi­czył zen.

Spraw­dza­łem co pięć minut czy się nie rusza.
Poda­wa­no wschod­nie her­ba­ty. Nie ruszał się.
Ćwi­czył zen. Ale to było kłam­stwo, bo oka­za­ło się
kie­dy wycho­dzi­łem, że ptak był wypcha­ny.
No i tak. Andrzej chce wyje­chać
do Kudo­wy.

Czy tam wypy­cha­ją pta­ki?

[z tomu Draż­nią­ce przy­jem­no­ści, Wro­cław 2008]

Nie­dłu­go któ­raś z kie­lec­kich uli­czek będzie nosić nazwi­sko Krzysz­to­fa Jawor­skie­go. Świę­cie w to wie­rzę. Uwa­żał­bym jed­nak z tą świę­to­ścią. W lite­ra­tu­rze nie ma nic świę­te­go – to jed­no z pro­gra­mo­wych haseł poezji kie­lec­kie­go twór­cy. Ale fak­tem jest, że mało kto pamię­ta Andrze­ja Lenar­tow­skie­go czy Hen­ry­ka Jachi­mow­skie­go, a o Krzysz­to­fie Jawor­skim wciąż się mówi. Gdy­by zapy­tać prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka o kie­lec­ką lite­ra­tu­rę, to pobladł­by śmier­tel­nie. Został tyl­ko Jawor­ski. Co za iro­nia losu – naj­więk­szy sowi­zdrzał i prze­śmiew­ca tak­że mitu „małej ojczy­zny” zosta­je jej „czo­ło­wym przed­sta­wi­cie­lem”. I rze­czy­wi­ście zasłu­gu­je na swo­ją uli­cę, a może nawet już cały plac. Teraz to widać wyraź­nie. W tym wier­szu jest sto­no­wa­ny, spo­koj­ny, naj­mniej drwią­cy, reflek­syj­ny, wręcz melan­cho­lij­ny – choć to brzmi głu­pio, gdy czy­ta się inne wier­sze z tomu. Fra­za „oka­za­ło się (…), że ptak był wypcha­ny” dłu­go cho­dzi za czy­tel­ni­kiem. Mnie wciąż nie opu­ści­ła, mimo tylu lat od pierw­szej lek­tu­ry. To naj­lep­sza meta­fo­ra wszyst­kich naszych roz­cza­ro­wań.