Krawczyk światowej sławy

Pew­nie bez więk­szych kło­po­tów dało­by się obro­nić tezę, w myśl któ­rej twór­cą naj­ra­dy­kal­niej nie­kon­wen­cjo­nal­nych bio­gra­fii fil­mo­wych był Ken Rus­sell. Wystar­czy przy­wo­łać olśnie­wa­ją­ce­go Mah­le­ra z 1974 roku czy póź­niej­szą Lisz­to­ma­nię. W tym dru­gim obra­zie węgier­ski kom­po­zy­tor przed­sta­wio­ny został jak gwiaz­da roc­ka, zagrał go zresz­tą Roger Dal­trey z The Who, a w epi­zo­dzie z papie­żem w roli gło­wy kościo­ła wystą­pił Rin­go Starr. Oba­wiam się jed­nak, że Rus­sel­low­ska pal­ma pierw­szeń­stwa szyb­ko zosta­nie zacie­nio­na przez inną, nową rośli­nę z ekra­nu. Cho­dzi o film, któ­ry twór­czo nawią­zu­je do osią­gnięć bry­tyj­skie­go reży­se­ra, korzy­sta rów­nież – i też, rzecz jasna, w spo­sób galo­pu­ją­co twór­czy – z pod­ga­tun­ku kina bio­gra­ficz­ne­go nazwa­ne­go moku­men­tem. Są to dzie­ła uda­ją­ce doku­men­tal­ne rekon­struk­cje, trak­tu­ją­ce prze­cież o posta­ciach czy spra­wach wymy­ślo­nych. Tu war­to przy­po­mnieć Bierz for­sę i w nogi (1969) oraz Zeli­ga (1983) Woody’ego Alle­na, a tak­że Incy­dent w Loch Ness (2004) Zaka Pen­na z udzia­łem Wer­ne­ra Herzo­ga, gdzie pod koniec oglą­da­my prze­pły­wa­ją­ce ciel­sko nale­żą­ce naj­praw­do­po­dob­niej do słyn­nej Nes­sie ze szkoc­kie­go jezio­ra.

Ian Bon­ho­te i Peter Etted­gui śmia­ło i z roz­ma­chem prze­bi­li wła­śnie tę wca­le zło­żo­ną fil­mo­wą tra­dy­cję, krę­cąc McQu­eena, film o fik­cyj­nej posta­ci, sta­no­wią­cy dosko­na­łą i odważ­ną paro­dię bio­gra­ficz­ne­go doku­men­tu. Co praw­da nie znam się na histo­rii mody, w świe­cie któ­rej roz­gry­wa się akcja tego dzie­ła, trud­no jed­nak przy­pu­ścić, żeby w nor­mal­nym świe­cie jakiś kra­wiec, a póź­niej pro­jek­tant odzie­ży mógł wywo­łać tyle zamie­sza­nia i sku­pić tyle uwa­gi – nawet w obie­gu za prze­pro­sze­niem medial­nym, adre­so­wa­nym do odbior­ców wyjąt­ko­wo już mało wyma­ga­ją­cych. W swo­jej misty­fi­ka­cji Bon­ho­te i Etted­gui są kon­se­kwent­ni aż do ostat­nich kla­tek z napi­sa­mi: nie spo­sób się dowie­dzieć, kto tak bra­wu­ro­wo zagrał tytu­ło­we­go Lee Ale­xan­dra McQu­eena. Naj­praw­do­po­dob­niej jakiś natursz­czyk, ktoś wywo­dzą­cy się przy tym z nizin spo­łecz­nych; tyle przy­naj­mniej moż­na sądzić na pod­sta­wie wyglą­du, spo­so­bu mówie­nia i manier. Reży­ser­ska para wyko­rzy­sta­ła zresz­tą spo­ro auten­tycz­nych nagrań ama­tor­skich z pry­mi­tyw­ny­mi wygłu­pa­mi i odzyw­ka­mi, nakrę­co­nych przez mło­dzień­ców, któ­rzy wła­śnie kupi­li sobie nowy tele­fon i wyrwa­li się na balan­gę. Nie­któ­re z posta­ci wypo­wia­da­ją­ce się ist­nie­ją być może rów­nież w życiu real­nym (jak w innych moku­men­tach), więk­szość jed­nak zosta­ła zagra­na przez (zno­wu) ano­ni­mo­wych akto­rów. Owszem, wia­do­mo, że dzi­siej­sze sku­pie­nie na ego jest odwrot­nie pro­por­cjo­nal­ne do poje­dyn­czych war­to­ści tych­że eg (bo prze­cież nie egów), nie raz i nie dzie­sięć bowiem w praw­dzi­wych doku­men­tach ludzie, któ­rzy zna­li akto­ra, pisa­rza, muzy­ka, poli­ty­ka, spor­tow­ca, o któ­rym aku­rat film opo­wia­da – popi­su­ją się nie­mi­ło­sier­nie, eks­po­nu­jąc sie­bie tak, że ekran zaczy­na pękać lub się roz­dzie­rać, jeśli oglą­da­my to w kinie. Tak, nie­ste­ty, czę­sto się dzie­je, trud­no prze­cież przy­pusz­czać – nawet z mizan­tro­pij­ną wia­rą w ludzi – że mogły­by ist­nieć oso­by aż tak pre­ten­sjo­nal­ne i tak ogra­ni­czo­ne. Widzi­my na ekra­nie na przy­kład star­szą panią, któ­ra z wyżyn pozy­cji i doświad­cze­nia opo­wia­da o pro­wa­dzo­nej przez sie­bie w jed­nym z lon­dyń­skich colledge’ów kate­drze mody. Kate­dra mody – dobre, dow­cip Bonhote’a i Etted­gu­ie­go bywa napraw­dę ostry. Ta pani więc wspo­mi­na, jak to McQu­een chciał u niej stu­dio­wać, ale ona nie mogła ufun­do­wać mu sty­pen­dium, na szczę­ście zna­la­zła się ciot­ka z oszczęd­no­ścia­mi. Podzi­wiam aktor­kę wystę­pu­ją­cą w roli pani od colledge’u: umieć tak pano­wać nad mimi­ką, żeby ema­no­wa­ła głę­bi­no­wą pust­ką, to nie­wąt­pli­wie duża sztu­ka.

Reży­se­rzy nie oba­wia­ją się przy tym ryzy­ka; otóż głów­ny boha­ter jest gejem, wystę­pu­ją więc rów­nież jego part­ne­rzy. I nie­któ­re z tych mono­lo­gów ode­gra­ne zosta­ły zaczep­nie, z wyko­rzy­sta­niem homo­fo­bicz­nych ste­reo­ty­pów. Kre­acja zaś głów­ne­go boha­te­ra jawi się jako ory­gi­nal­ne, par excel­len­ce twór­cze połą­cze­nie dwóch zna­nych kul­tu­ro­wych moty­wów. Po pierw­sze zatem mamy nawią­za­nie do ame­ry­kań­skich histo­rii od pucy­bu­ta do milio­ne­ra, po dru­gie fil­mo­wy McQu­een jest arty­stą prze­klę­tym, któ­ry w rela­tyw­nie mło­dym wie­ku skoń­czył śmier­cią samo­bój­czą. Tytu­ło­wy boha­ter moku­men­tu nada­je poka­zom mody for­mę spek­ta­kli, któ­rych już tytu­ły są wyzy­wa­ją­ce: Kuba Roz­pru­wacz tro­pi swo­je ofia­ry czy Szkoc­ki gwałt. Sce­no­gra­fia inne­go mia­ła nato­miast nawią­zy­wać do szpi­ta­la psy­chia­trycz­ne­go i 2001: Ody­sei kosmicz­nej jed­no­cze­śnie.

Oczy­wi­ście, wia­do­mo powszech­nie, że wie­le awan­gar­do­wych odkryć zosta­ło stry­wia­li­zo­wa­nych w obie­gu maso­wym, wystar­czy wspo­mnieć malar­stwo z póź­ne­go XIX i z XX wie­ku, któ­rym inspi­ro­wa­ło się wzor­nic­two prze­my­sło­we. Tyle że twór­cy McQu­eena (i na tym też pole­ga potęż­na siła ich paro­dii) wymy­śli­li kogoś z tego rodza­ju pomy­sła­mi, kto został uzna­ny za nowa­tor­skie­go arty­stę. Ba! – choć w tej szar­ży reży­ser­ska para już prze­ho­lo­wa­ła – jed­na z posta­ci mówi w fil­mie, że ludzie zabi­ja­li się, żeby się dostać na poka­zy McQu­eena.

Co cie­ka­we, misty­fi­ka­cyj­ny cha­rak­ter tej fabu­ły (bo prze­cież, powtórz­my, nie doku­men­tu!) pod­trzy­my­wa­ny jest rów­nież poza samym dzie­łem. Etted­gui twier­dzi zatem w wywia­dzie, że wymy­ślo­ny prze­zeń i współ­re­ży­se­ra boha­ter „mógł­by być każ­dym – arty­stą, foto­gra­fem, rzeź­bia­rzem, a aku­rat został pro­jek­tan­tem mody”. Zauważ­my: mówio­ne to jest tak, jak­by McQu­een nie był posta­cią fik­cyj­ną. Do wiel­kie­go uda­wa­nia przy­łą­czy­li się rów­nież publi­cy­ści kul­tu­ral­ni. Paweł Mos­sa­kow­ski pisze na przy­kład: „Naj­więk­szym atu­tem fil­mu jest jego boha­ter, Ale­xan­der McQu­een – postać nie­zwy­kła”. Trud­no przy oka­zji nie zauwa­żyć auto­te­ma­tycz­ne­go pozio­mu tego zda­nia, gdzie mamy ukry­tą kry­ty­kę pod adre­sem jak­że czę­ste­go ste­reo­ty­pu publi­cy­sty­ki fil­mo­wej, że niby wystar­czy cie­ka­wy boha­ter lub histo­ria, i już mamy dobry film. I dalej Mos­sa­kow­ski drwi w żywe oczy czy­tel­ni­ków dodat­ku „Co Jest Gra­ne”: „Miał [McQu­een oczy­wi­ście] ogrom­ną inwen­cję, nie­sa­mo­wi­te, nie­kie­dy maka­brycz­ne pomy­sły i wiel­ką odwa­gę wyobraź­ni. Wła­ści­wie trud­no go nazwać pro­jek­tan­tem, raczej już per­for­me­rem: jego poka­zy przy­po­mi­na­ły awan­gar­do­we spek­ta­kle teatral­ne, ze sta­ran­nie dopra­co­wa­ną sce­no­gra­fią i muzy­ką”.

Dys­try­bu­cją McQu­eena w Pol­sce zaję­ła się fir­ma Gutek Film, któ­ra też nie omiesz­ka­ła przy­łą­czyć się do misty­fi­ka­cji. W zwia­stu­nie, w rekla­mie oraz w opi­sie fil­mu moc­no wypunk­to­wa­ne zosta­ły trzy okre­śle­nia odno­szą­ce się do fik­cyj­nej tytu­ło­wej posta­ci: „wizjo­ner”, „bun­tow­nik”, „geniusz”. I każ­de z nich brzmi jak szy­der­stwo.