Król rektor

W tym roku nowym rek­to­rem moje­go uni­wer­sy­te­tu został pro­fe­sor mikro­bio­lo­gii, któ­ry 34 lata temu wyemi­gro­wał do USA z Gha­ny. W ame­ry­kań­skim kon­tek­ście nie jest to niczym nie­zwy­kłym. Już osiem lat temu „New York Times”pisał, że wśród ame­ry­kań­skich władz uni­wer­sy­tec­kich rośnie licz­ba cudzo­ziem­ców: w 2011 roku spo­śród 61 uni­wer­sy­te­tów zrze­szo­nych w orga­ni­za­cji Asso­cia­tion of Ame­ri­can Uni­ver­si­ties 11 mia­ło rek­to­rów spo­za Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Od tego roku pra­wie wszy­scy moi prze­ło­że­ni, z wyjąt­kiem kie­row­nicz­ki wydzia­łu, są imi­gran­ta­mi: rek­tor uro­dził się w Gha­nie, pro­rek­tor w Indiach, pani dzie­kan na Łotwie.

A jed­nak nowe­go rek­to­ra coś w tym gro­nie wyróż­nia. Jego bio­gram w pro­gra­mie, wydru­ko­wa­nym spe­cjal­nie na dzień inau­gu­ra­cji jak­by od nie­chce­nia, wspo­mi­na, że dr Daniel Wubah „w życiu pry­wat­nym” jest kró­lem ple­mien­nym w okrę­gu Bre­man Asi­ku­ma, tra­dy­cyj­nym regio­nie ludu Aszan­ti w środ­ko­wej Gha­nie, a jego kró­lew­skie imię brzmi Nana Ofo­su Peko III. Ponad tą infor­ma­cją zamiesz­czo­no nie­wiel­kie zdję­cie rek­to­ra w bajecz­nie kolo­ro­wej afry­kań­skiej sza­cie, przy­stro­jo­ne­go wiel­ki­mi łań­cu­cha­mi, bran­so­le­ta­mi i pier­ście­nia­mi, wyko­na­ny­mi chy­ba z praw­dzi­we­go zło­ta, bo prze­cież z tego krusz­cu sły­nie region Gha­ny, nazy­wa­ny nie­gdyś jako Zło­te wybrze­że. Czy to na pew­no ten sam męż­czy­zna, któ­ry na poprzed­niej stro­nie sie­dzi przy uni­wer­sy­tec­kim biur­ku w dobrze skro­jo­nym euro­pej­skim gar­ni­tu­rze i pro­fe­sor­skich oku­la­rach na nosie?

Ale sło­wo „król” jest trans­la­tor­skim prze­kła­ma­niem. W ory­gi­na­le jego ple­mien­ny tytuł brzmi „Safo­he­ne”, co w języ­ku akan ozna­cza mniej wię­cej „przy­wód­ca wojen­ny” . To tytuł dzie­dzicz­ny, nada­ny jego przod­ko­wi pra­wie 400 lat temu za walecz­ność, spryt i odwa­gę. Dr Wubah otrzy­mał go dopie­ro w zeszłym roku, po śmier­ci wuja wybra­no go na następ­cę spo­śród kil­ku pre­ten­den­tów.  W ten spo­sób został przy­wód­cą rodzin­ne­go kla­nu liczą­ce­go oko­ło 20 000 osób; ma też obo­wią­zek zasia­dać w radzie innych tra­dy­cyj­nych przy­wód­ców, któ­rzy pod prze­wod­nic­twem głów­ne­go kró­la Bre­man Asi­ku­ma rzą­dzą całym okrę­giem o popu­la­cji pra­wie 140 tysię­cy ludzi. Dr Wubah twier­dzi, że w prak­ty­ce jego „kró­lo­wa­nie” przy­po­mi­na rolę bur­mi­strza; musi podej­mo­wać decy­zje w lokal­nych spra­wach: budo­wa­nia dróg, finan­sów dla szkół, roz­wią­zy­wa­nia sąsiedz­kich spo­rów. Codzien­nie o czwar­tej rano odby­wa tele­fo­nicz­ne nara­dy z pozo­sta­ły­mi przy­wód­ca­mi Bre­man Asi­ku­ma, żeby na bie­żą­co śle­dzić lokal­ne potrze­by. Podob­no nie jest jedy­nym gha­nej­skim „kró­lem”, któ­ry rzą­dzi na odle­głość. Gha­nej­czy­kom nie­ko­niecz­nie prze­szka­dza­ją przy­wód­cy, któ­rzy opu­ści­li rodzin­ne stro­ny pod warun­kiem, że napraw­dę dba­ją o swo­ich „pod­wład­nych”.

Dzię­ki gha­nej­skim akcen­tom cere­mo­nia zaprzy­się­że­nia nowe­go rek­to­ra – jak pamię­tam, zwy­kle sztyw­na i nud­na­wa – nabie­ra życia. Róż­ne kul­tu­ry spo­tka­ły się na naszym pro­win­cjo­nal­nym kam­pu­sie, żeby ze sobą poim­pre­zo­wać. Zachod­nio­afry­kań­skie bęb­ny gawę­dzą z bra­zy­lij­ską sam­bą, gospel wtó­ru­je pio­sen­kom Mama Afri­ca, ludo­we gha­nej­skie San­sa Kro­ma prze­cho­dzi płyn­nie w walc ze Śpią­cej kró­lew­ny Czaj­kow­skie­go. Na sto­łach ban­kie­to­wych sto­ją pate­ry, na któ­rych moż­na zna­leźć ame­ry­kań­skie san­dwi­che z indy­kiem, wło­skie tor­tel­li­ni i gha­nej­skie fufu.

Jed­nak naj­więk­sze wra­że­nie robi na mnie pro­ce­sja otwie­ra­ją­ca cere­mo­nię. Pośród pro­fe­so­rów w togach i bire­tach kro­czą dwaj spe­cjal­ni goście z Gha­ny, kró­lo­wie owi­nię­ci wspa­nia­ły­mi płót­na­mi Ken­te i obwie­sze­ni zło­tem. Każ­dy z nich ma przy sobie asy­sten­ta, któ­ry nie­sie nad nim wiel­ki, kolo­ro­wy, wzo­rzy­sty para­sol sło­necz­ny.

Za takie wido­ki lubię Ame­ry­kę. Tak łatwo tutaj o nie­ty­po­we kul­tu­ro­we zetknię­cia, dzię­ki któ­rym ujaw­nia­ją się nie­ocze­ki­wa­ne pokre­wień­stwa. Przy­po­mi­nam sobie, jak kil­ka­na­ście lat temu spa­ce­ro­wa­łam po raz pierw­szy po pol­skiej dziel­ni­cy w Chi­ca­go i jak zdzi­wi­łam się, gdy nie­po­strze­że­nie, bez żad­nej wyraź­nej gra­ni­cy dziel­ni­ca pol­ska zla­ła się jak dopływ rze­ki z dziel­ni­cą mek­sy­kań­ską. W skle­pi­kach  z pamiąt­ka­mi Mat­ka Boska Czę­sto­chow­ska z gra­cją przy­bra­ła postać Mat­ki Boskiej z Guada­lu­pe, a wiel­kie, jar­marcz­ne kili­my z Janem Paw­łem II pozo­sta­ły takie same przy obu Naj­święt­szych Pan­nach.

Teraz czu­ję podob­ne zdzi­wie­nie. Nigdy wcze­śniej nie zauwa­ży­łam, jak bli­sko jest pro­fe­sor­skim togom do rekwi­zy­tów wojow­ni­ków Aszan­ti! Tak, ten para­sol, któ­ry ma chro­nić przed ostrym afry­kań­skim słoń­cem oraz obna­żo­ne ramię przy­ci­ska­ją­ce barw­ny mate­riał wyglą­da­ją tro­chę absur­dal­nie na tle kapry­śne­go kwiet­nio­we­go nie­ba środ­ko­wej Pen­syl­wa­nii. Ale czy stro­je duchow­nych ze śre­dnio­wiecz­nej Euro­py nie wyglą­da­ją rów­nie nie­lo­gicz­nie w Nowym Świe­cie, w któ­rym wyż­sze szkol­nic­two już daw­no wyplą­ta­ło się spod kościel­nej wła­dzy? Całe szczę­ście, że nie prze­trwa­ły tutaj noszo­ne do dziś w Euro­pie koł­nie­rze z gro­no­sta­jów, a mate­riał, z któ­re­go uszy­te są ame­ry­kań­skie togi to już nie cięż­ki aksa­mit, ale lek­ki, choć przy­ziem­ny polie­ster.

Pod­czas same­go aktu zaprzy­się­że­nia łań­cuch od meda­lio­nu, któ­ry sym­bo­li­zu­je Urząd Rek­to­ra, nie chce się zapiąć, więc przed­sta­wi­ciel­ka rady uni­wer­sy­te­tów publicz­nych w Pen­syl­wa­nii musi stać i przy­trzy­my­wać go na szyi rek­to­ra, kie­dy ten skła­da przy­się­gę przed kanc­le­rzem. Po przy­się­dze łań­cuch wra­ca do drew­nia­nej szka­tu­ły, a rek­tor na chwi­lę dosta­je do potrzy­ma­nia ber­ło. Muszę przy­znać, że te insy­gnia wła­dzy aka­de­mic­kiej wyglą­da­ją mniej impo­mu­ją­co niż – sądząc po zdję­ciach ‒ rzeź­bio­ny tron z XVII wie­ku, na któ­rym dr Wubah zasia­dał pod­czas koro­na­cji w Gha­nie. Jed­nak widzę jasno, że wszyst­kie te przed­mio­ty – łań­cuch, ber­ło, tron – pocho­dzą z tej samej teatral­nej rekwi­zy­tor­ni, któ­ra ma zaspo­ka­jać potrze­bę magii i deko­rum, odczu­wa­ną naj­wy­raź­niej przez więk­szość ludzi, nie­za­leż­nie od tego, czy są miesz­kań­ca­mi afry­kań­skiej wio­ski, czy pro­fe­so­ra­mi ame­ry­kań­skie­go uni­wer­sy­te­tu.

Nasza tego­rocz­na wie­lo­kul­tu­ro­wa cere­mo­nia wzbu­dzi­ła bez­pre­ce­den­so­we zain­te­re­so­wa­nie mediów. Uni­wer­sy­tet, zwy­kle igno­ro­wa­ny przez kra­jo­we ser­wi­sy infor­ma­cyj­ne, nagle stał się tema­tem „new­sów” w aż sze­ściu ame­ry­kań­skich sta­cjach tele­wi­zyj­nych. Ludzie od PR‑u nali­czy­li też jede­na­ście arty­ku­łów pra­so­wych spo­za Pen­syl­wa­nii – głów­nie w gaze­tach ame­ry­kań­skich i gha­nej­skich, ale tak­że w pra­sie w Indiach i Nige­rii.

Scep­tycz­na część moje­go umy­słu zasta­na­wia się, o co wła­ści­wie tyle szu­mu. Król został rek­to­rem. A raczej nowo wybra­ny rek­tor oka­zał się kró­lem. Ame­ry­ka­nie mają sła­bość do wszel­kich kró­lów, ksią­żąt i arty­sto­kra­tów. Dowód w tym, że ame­ry­kań­skie media zafa­scy­no­wa­ne dele­ga­cją kró­lów mniej eks­cy­to­wa­ły się obec­no­ścią waż­niej­szej chy­ba dele­gat­ki ‒ amba­sa­dor Gha­ny przy ONZ, Mar­thy Pobee. I tyle.

Tyle? A może cho­dzi jesz­cze o coś inne­go: dla pro­win­cjo­nal­ne­go uni­wer­sy­te­tu ame­ry­kań­skie­go, poło­żo­ne­go wśród zasty­głych w cza­sie farm Ami­szów, gha­nej­ski król rek­tor pie­lę­gnu­ją­cy swój ple­mien­ny rodo­wód Aszan­ti jest sym­bo­lem otwar­cia na świat. Bo w cią­gu ostat­nich lat zmie­ni­ła się – przy­naj­mniej w Ame­ry­ce ‒ defi­ni­cja „świa­ta”. Na począt­ku tego seme­stru stu­den­ci z Honors Col­le­ge (czy­li ci z naj­lep­szą śred­nią ocen) zapro­te­sto­wa­li prze­ciw­ko moje­mu kole­dze z wydzia­łu, bo na zaję­ciach z lite­ra­tu­ry świa­to­wej uczył przede wszyst­kim lite­ra­tu­ry zachod­nio­eu­ro­pej­skiej i to ze znacz­ną prze­wa­gą lite­ra­tu­ry bry­tyj­skiej. „Chce­my praw­dzi­we­go świa­ta” – skar­ży­li się. „Chce­my też lite­ra­tu­ry z Afry­ki, Indii, Chin, Połu­dnio­wej Ame­ry­ki”. Przez dzie­się­cio­le­cia poko­le­nia stu­den­tów bez szem­ra­nia akcep­to­wa­ły euro­cen­trycz­ne pro­gra­my edu­ka­cji, ale przy­szło nowe poko­le­nie, któ­re wie lepiej, ma dobrą intu­icję – czu­je, że puls świa­ta tęt­ni gdzie indziej, nie w chłod­nych nad­garst­kach anglo­sa­skich dło­ni.

Mój ulu­bio­ny pisarz ame­ry­kań­ski James Bal­dwin napi­sał w ese­ju z 1953 roku: „Ten świat nie jest już bia­ły i już nigdy bia­ły nie będzie”. Kie­dy obse­ro­wa­łam peł­ną ener­gii inau­gu­ra­cję nasze­go afry­kań­skie­go rek­to­ra mia­łam ocho­tę spa­ra­fra­zo­wać to zda­nie: „Ten świat nie jest już euro­pej­ski i już nigdy euro­pej­ski nie będzie”. Wiem, że nie ja jed­na mam tego świa­do­mość. Wiem, że są ludzie, w któ­rych ta świa­do­mość budzi prze­ra­że­nie, pro­wo­ku­je do wzno­sze­nia flag i pochod­ni, wycią­ga­nia przed sie­bie rąk w sta­ro­rzym­skim pozdro­wie­niu lub wspie­ra­nia poli­ty­ków, któ­rzy obie­cu­ją przy­wró­cić wiel­kość bia­łym naro­dom. A prze­cież nie ma się cze­go bać.  Nie­eu­ro­pej­skość świa­ta nie musi ozna­czać dla Euro­pej­czy­ków wszech­obec­ne­go pano­wa­nia obco­ści. Ozna­cza raczej, że świat zaczy­na przy­po­mi­nać mój kam­pus z dnia inau­gu­ra­cji, gdzie każ­dy ma szan­se uło­żyć swo­je kul­tu­ro­we deko­ra­cje obok tych z pozo­ru obcych i pooglą­dać je uważ­nie w takim nowym zesta­wie­niu. Moż­na wte­dy dostrzec, że na fun­da­men­tal­nym pozio­mie to, co „nasze” i to, co „obce” ma ze sobą dużo wię­cej wspól­ne­go, niż nam się wyda­je.