Nadzieja po Pittsburghu

W nie­dzie­lę, 28 paź­dzier­ni­ka, dowia­du­ję się o strze­la­ni­nie w syna­go­dze w Pit­ts­bur­ghu, w moim sta­nie − Pen­n­syl­wa­nia. Po prze­bu­dze­niu dosta­ję taką por­cję wia­do­mo­ści: jede­na­ście osób zabi­tych, sześć ran­nych, napast­nik, któ­ry krzy­czał „Wszy­scy Żydzi muszą zgi­nąć”, a przed ata­kiem, na por­ta­lu spo­łecz­no­ścio­wym Gab, oskar­żył orga­ni­za­cje żydow­skie o spro­wa­dza­nie do Ame­ry­ki „najeźdź­ców”, któ­rzy „zabi­ja­ją naszych ludzi”. Jest to oczy­wi­sta alu­zja do zbli­ża­ją­cej się do gra­ni­cy USA kara­wa­ny uchodź­ców z Cen­tral­nej Ame­ry­ki.

Led­wo uda­je mi się stra­wić te wia­do­mo­ści, a już w śro­dę dosta­ję zbio­ro­we­go maila od poli­cji uni­wer­sy­tec­kiej, któ­ry infor­mu­je nas o anty­se­mic­kich napi­sach w męskich toa­le­tach w dwóch budyn­kach na kam­pu­sie. W biblio­te­ce swa­sty­ka, w budyn­ku kon­fe­ren­cyj­nym napis „Nie­na­wi­dzę Żydów”. Poli­cja zapew­nia, że bada spra­wę, bo − jak piszą w mailu − w kon­tek­ście ata­ku w Pit­ts­bur­ghu takie napi­sy mogą „budzić w naszej spo­łecz­no­ści zro­zu­mia­ły strach”.

Opo­wia­dam o tym mailu mężo­wi i kie­dy tłu­ma­czę na pol­ski sło­wa „anty­se­mic­kie napi­sy w toa­le­tach”, ude­rza mnie jak nor­mal­nie to brzmi w moim ojczy­stym języ­ku. Pra­wie, jak­by nie było powo­dów do stra­chu. Prze­cież wszy­scy wycho­wa­li­śmy się wśród takich napi­sów na róż­nych powierzch­niach – murach budyn­ków, szkol­nych ław­kach – i oczy­wi­ście na drzwiach publicz­nych toa­let.

Kie­dy w 2009 roku jeź­dzi­łam po Pol­sce z Yuse­fem Komu­ny­akaą, w ramach poetyc­kie­go tour­née zor­ga­ni­zo­wa­ne­go przez Depar­ta­ment Sta­nu, Yusef co rusz poka­zy­wał mi jakiś napis na murze i pytał wzbu­rzo­nym gło­sem: „Co to zna­czy?” „To nic takie­go” – mówi­łam zakło­po­ta­na, ale i tro­chę roz­draż­nio­na. „To tyl­ko spo­ry mię­dzy kibi­ca­mi”.

Póź­niej Yusef napi­sał o tym wiersz „Maki”, któ­ry zna­lazł się w zbio­rze The Cha­me­le­on Couch:

Weź­my tę kobie­tę, któ­ra sie­dzi obok mnie,

pocho­dzi z węgier­skich Cyga­nów,
uro­dzo­na, aby konie uczyć tań­ca & kar­mić je
cukrem z ręki, czy ona wie,
że pięk­no by jej nie oca­li­ło, że mak
wpię­ty we wło­sy nie obro­nił­by jej
przed tam­ty­mi nie­miec­ki­mi sztur­mow­ca­mi?

To budzi strach. Widzę oczy zer­ka­ją­ce
przez wąskie listwy w wago­nach bydlę­cych,
któ­re pędzą w wiecz­ność. Widzę Jude
& Gwiaz­dę Dawi­da naba­zgra­ne na dwor­cu,
ale ona mówi, To nazwa dru­ży­ny pił­kar­skiej,
Kocha­nie.

I dalej:

Jestem czar­no­skó­rym męż­czy­zną, poetą, eks­cen­try­kiem
& nie ma dróg, któ­ry­mi nie wędru­ją moje myśli.
Ja też mam swój tani bilet do Auschwitz
w jed­ną stro­nę & nie znam ulic ani ście­żek,
któ­ry­mi nie prze­szła­by śmierć. Maki śpie­szą dalej
aż do kar­dy­na­ła, któ­ry świer­go­ce pio­sen­ki na kol­cza­stym dru­cie [1].

Jako dziec­ko nie raz fan­ta­zjo­wa­łam, że chcia­ła­bym się zna­leźć we wnę­trzu moich ulu­bio­nych ksią­żek.  Teraz, kie­dy zna­la­złam się we wnę­trzu wier­sza jed­ne­go z poetów, któ­rych cenię, nie czu­ję się tam dobrze. Czy to napraw­dę ja? Ta kobie­ta, któ­ra baga­te­li­zu­je zapo­wiedź tego, co ma nadejść? Któ­ra nie chce przy­jąć do wia­do­mo­ści, że gra­fit­ti naba­zgra­ne w toa­le­cie łatwo może prze­obra­zić się w mar­sze i pochod­nie?

Nie­mniej jed­nej zabra­kło dale­ko­wzrocz­no­ści. Yusef Komu­ny­akaa chy­ba tak­że nie spo­dzie­wał się, że wystar­czy zmia­na pre­zy­den­ta, żeby i w USA obu­dził się uśpio­ny anty­se­mi­tyzm. Nie spo­dzie­wał się tego rów­nież Jona­than Weisman, roz­mów­ca w pod­ka­ście „New York Time­sa”, któ­re­go słu­cham w czwar­tek wie­czo­rem i autor książ­ki (((Semi­timsm))): Being Jewish in the Age of Trump. Weisman przy­zna­je, że jesz­cze nie tak daw­no uwa­żał anty­se­mi­tyzm za zja­wi­sko wyłącz­nie euro­pej­skie i to zja­wi­sko, któ­re nawet w Euro­pie nale­ży już do cza­su prze­szłe­go.

*

W pią­tek, 2 listo­pa­da, w całych Sta­nach trwa akcja #Sho­wUp­For­Shab­bat (Przyjdź na sza­bas). Dla uczcze­nia pamię­ci zabi­tych w Pit­ts­bur­ghu i na znak soli­dar­no­ści z Żyda­mi, Ame­ry­ka­nie wszyst­kich wyznań, rów­nież nie­wie­rzą­cy mają zja­wić się w lokal­nych syna­go­gach na roz­po­czę­cie sza­ba­su. Wiem, że nie­któ­rzy moi zna­jo­mi wybie­ra­ją się do lokal­nej refor­mo­wa­nej syna­go­gi Con­gre­ga­tion Sha­arai Sho­may­im. Czu­ję, że powin­nam pójść z nimi. Ale jest jed­na prze­szko­da. Na uczel­ni odby­wa się pierw­szy w naszej histo­rii festi­wal lite­rac­ki, poświę­co­ny lokal­nym auto­rom. Wie­czo­rem ma wystą­pić jego gwiaz­da, naj­bar­dziej zna­ny pisarz pocho­dzą­cy z nasze­go hrab­stwa, Micha­el Deibert, dzien­ni­karz i podróż­nik, autor ksią­żek o Haiti, Mek­sy­ku i Kon­go. Mój przy­ja­ciel Bill, któ­ry ostat­nie kil­ka mie­się­cy poświę­cił orga­ni­za­cji festi­wa­lu, mar­twi się, że zbyt sła­bo nagło­śnił wystą­pie­nie Deiber­ta, że przyj­dzie zbyt mało osób, a ja obie­ca­łam, że się zja­wię… Posta­na­wiam, że jed­nak nie zawio­dę Bil­la.

Nie żału­ję takiej decy­zji. Rze­czy­wi­ście jest nas garst­ka, trzy­na­ście osób, w tym tyl­ko pię­cio­ro stu­den­tów. Ci, któ­rzy nie poszli do syna­go­gi, zosta­li pew­nie w domu, bo leje deszcz i wiatr tak trzę­sie szy­ba­mi, że uru­cha­mia na chwi­lę alarm antyw­ła­ma­nio­wy. Mimo że nie jeste­śmy w syna­go­dze, też może­my wyra­zić swo­je wspar­cie dla ofiar tra­ge­dii. Tema­tu  strze­la­ni­ny w Pit­ts­bur­ghu nie da się w tym tygo­dniu omi­nąć i od nie­go wła­śnie Deibert zaczy­na swój wykład. Jed­nak, jak przy­sta­ło na mię­dzy­na­ro­do­we­go kore­spon­den­ta, wspo­mi­na o tym wyda­rze­niu w szer­szym kon­tek­ście glo­bal­no-poli­tycz­nych zja­wisk:

Ponie­waż odwie­dzi­łem oko­ło sześć­dzie­siąt kra­jów świa­ta, mam jed­no naj­waż­niej­sze prze­sła­nie dla ludzi w USA: Pomi­mo obec­ne­go dys­kur­su poli­tycz­ne­go, nie musi­cie bać się ludzi, któ­rzy nie wyglą­da­ją jak wy, któ­rzy nie mówią jak wy, nie wyzna­ją waszej reli­gii lub ubie­ra­ją się ina­czej. W każ­dym kra­ju i w każ­dej kul­tu­rze znaj­dzie­cie tych, któ­rzy żeru­ją na innych, ale, ogól­nie rzecz bio­rąc, pod­czas moich podró­ży odkry­łem, że w więk­szo­ści ludzie są w porząd­ku.

Jed­nak jed­ne­go powin­ni­ście się bać i o tym chcę wam dzi­siaj powie­dzieć.

Życie wie­lu Ame­ry­ka­nów toczy się w cie­płym koko­nie rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra jest ich udzia­łem od począt­ków tego pań­stwa (choć nie jest udzia­łem Indian czy Afro-Ame­ry­ka­nów, że wymie­nię tyl­ko dwie gru­py): ta kom­for­to­wa rze­czy­wi­stość to dzie­siąt­ki lat sta­bil­nych insty­tu­cji oraz fair play w naro­do­wej poli­ty­ce głów­ne­go nur­tu. Ame­ry­ka­nie nie potra­fią wyobra­zić sobie, jak szyb­ko i jak gwał­tow­nie wszyst­ko może się zmie­nić.

Ja potra­fię.

W cią­gu dwu­dzie­stu lat pra­cy dzien­ni­ka­rza zaj­mu­ją­ce­go się poli­ty­ką mię­dzy­na­ro­do­wą, zetkną­łem się już z wzor­cem poli­tycz­nych zacho­wań, któ­re­go obec­nie uży­wa się w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. (…)

Na Wybrze­żu Kości Sło­nio­wej widzia­łem, jak Lau­rent Gbag­bo pro­mu­jąc swój etnicz­nie supre­ma­cyj­ny kult Ivo­ri­té prze­jął jed­no z naj­bo­gat­szych państw w Afry­ce i popchnął je do woj­ny domo­wej. Na Haiti widzia­łem, jak Jean Ber­trand Ari­sti­de wyko­rzy­stał roz­go­ry­cze­nie mas i roz­pa­lił ich emo­cje, aby stwo­rzyć swe­go rodza­ju barw­ne pań­stwo feu­dal­ne  wzo­ro­wa­ne na Ugan­dzie Idi Ami­na i Repu­bli­ce Środ­ko­wo­afry­kań­skiej Jean-Béde­la Bokas­sy. W Gwa­te­ma­li byłem świad­kiem, jak były dyk­ta­tor Efra­ín Ríos Montt, odpo­wie­dzial­ny za naj­bar­dziej krwa­ry okres w histo­rii pań­stwa, swto­rzył par­tię poli­tycz­ną Fren­te Repu­bli­ca­no Guate­mal­te­co (FRG), któ­rej jedy­nym moto­rem był gniew wobec elit, a któ­ra oka­za­ła się póź­niej bar­dziej kry­mi­nal­nym przed­się­wzię­ciem, a nie poli­tycz­nym medium.

Ludzie o sil­nym eto­sie pra­cy czu­ją, że przez lata oplu­wa­no i lek­ce­wa­żo­no ich cięż­ką pra­cę – poprzez wol­no­ryn­ko­we ukła­dy pro­mo­wa­ne przez obie par­tie oraz sys­tem podat­ko­wy, któ­ry obsy­pu­je ulga­mi boga­tych i nakła­da kary na tych o skrom­niej­szych zaso­bach. (…) Jest w tym podej­ściu praw­dzi­wy ból i despe­ra­cja. Jed­nak jest w nim tak­że roz­czu­la­nie się nad sobą i odmo­wa przy­ję­cia do wia­do­mo­ści, że czy­jeś zma­ga­nia mogą być tak samo waż­ne, jak moje. Tkwi w nim rów­nież pra­wie zło­wró­żeb­ne poczu­cie żalu, w świe­tle któ­re­go poli­ty­ka nie jest sztu­ką odkry­wa­nia tego, co moż­li­we, ale apo­ka­lip­tycz­ną wal­ką mię­dzy prze­wa­ża­ją­co bia­łym świa­tem indu­strial­nym, któ­ry odszedł i już nie wró­ci a  skom­pli­ko­wa­nym kalej­do­sko­pem libe­ral­nych miej­skich elit, roz­kwi­ta­ją­cej nie-bia­łej popu­la­cji nasze­go kra­ju, imi­gran­tów, ludzi o innych orien­ta­cjach sek­su­al­nych i innych szo­ku­ją­cych ele­men­tów. Jeże­li człon­ko­wie elek­to­ra­tu Trum­pa  czę­sto mówią tak, jak­by świat się koń­czył, dzie­je się tak dla­te­go, że świat, któ­ry zna­ją fak­tycz­nie się koń­czy. Ale tych zmian demo­gra­ficz­nych nie da się już odwró­cić, a ten nowy świat nie jest niczym, cze­go moi bia­li ziom­ko­wie z kla­sy pra­cu­ją­cej powin­ni się bać. Nie­ste­ty, strach jest walu­tą prze­tar­go­wą nasze­go pre­zy­den­ta.

Kie­dy wykład Deiber­ta zbli­ża się do koń­ca, sły­szę w nim to samo prze­sła­nie, co w tam­tym wier­szu, w któ­rym Komu­ny­aka na zawsze utrwa­lił moją bez­tro­skę: Nie lek­ce­waż­cie oznak nie­bez­pie­czeń­stwa. Miej­cie oczy otwar­te. Reaguj­cie na groź­by wobec innych zanim zwró­cą się one prze­ciw­ko wam.

Deibert przy­po­mi­na to, co już wie­my, ale do cze­go nie­ustan­nie trze­ba wra­cać:

(…) być może pod ścia­ną znaj­dzie się naj­pierw par­tia opo­zy­cyj­na. Być może będą to żydow­scy dzien­ni­ka­rze, albo muzuł­ma­nie, Laty­no­si albo emi­gran­ci. Ale któ­re­goś dnia, być może nie­dłu­go, tłum zażą­da krwi i pod ścia­ną posta­wią kogoś, kogo kochasz, za jakieś praw­dzi­we lub wyima­gi­no­wa­ne prze­wi­nie­nie. Być może nawet posta­wią cie­bie [2].

W zakoń­cze­niu wykła­du Deibert wyzna­je, że wie­le ze swo­ich umie­jęt­no­ści  zro­zu­mie­nia i kry­tycz­nej oce­ny świa­ta zawdzię­cza lite­ra­tu­rze, pisa­rzom takim jak Reinal­do Are­nas, Mar­gu­eri­te Duras, Milan Kun­de­ra i Mario Var­gas Llo­sa. Suge­ru­je, że wła­śnie w lite­ra­tu­rze leży nadzie­ja. Wobec ogro­mu pro­ble­mów, któ­re poru­szył, taka kon­klu­zja wyda­je mi się jed­nak naiw­na i  nacią­ga­na. Jadąc do domu w szu­mie desz­czu i huku wia­tru, pra­wie nie czu­ję nadziei. Żałob­na pogo­da na zewnątrz dokład­nie odzwier­cie­dla mój wewnętrz­ny lament.

*

W domu, kie­dy już uda­je mi się uśpić dzie­ci, wytrą­co­ne z ryt­mu póź­nym poby­tem u sąsia­dów, sia­dam na kana­pie z kub­kiem gorą­ce­go cydru, żeby pocze­kać aż mąż wró­ci z wie­czor­nej zmia­ny. Wiem, że są Zadusz­ki, nie zapo­mnia­łam o nich. To świę­to jesz­cze potę­gu­je mój mrocz­ny nastrój. W tym roku stra­ci­łam dwo­je bli­skich mi ludzi – cio­cię i wuj­ka. Obo­je zmar­li na raka trzust­ki w odstę­pie zale­d­wie kil­ku mie­się­cy. Na raka trzust­ki zmarł też Tony Hoagland, poeta, któ­re­go wier­sze tłu­ma­czy­łam, z któ­rym kil­ka lat temu robi­łam wywiad w Kra­ko­wie i któ­re­go poety­ka – peł­na jed­no­cze­śnie iro­nii i czu­ło­ści – jest mi szcze­gól­nie bli­ska. Hoagland zmarł 23 paź­dzie­ni­ka, nie­ca­ły tydzień po moim wuj­ku, któ­re­go był rówie­śni­kiem. Ta zbież­ność fak­tów – ta sama cho­ro­ba, ten sam czas − spra­wi­ła, że w ostat­nim tygo­dniu się­gnę­łam po wier­sze Hoaglan­da jak po bal­sam. Szcze­gól­nie jego naj­now­sza książ­ka Priest Tur­ned The­ra­pist Tre­ats Fear of God – w któ­rej pisze o swo­jej cho­ro­bie na tle roz­pa­da­ją­ce­go się świa­ta − przy­nio­sła mi ulgę.

Teraz, w ten zadusz­ny wie­czór śmie­ję się i pła­czę, czy­ta­jąc Hoaglan­da, i pomi­mo wszyst­ko ucze­piam się idei, któ­rą pró­bo­wa­łam odrzu­cić w wykła­dzie Deiber­ta: Nadzie­ja, jaką daje lite­ra­tu­ra. Może to nie jest aż takie naiw­ne. Może fak­tycz­nie świat stał­by się lep­szy, gdy­by ludzie na obu bie­gu­nach moich dwóch okrut­nie spo­la­ry­zo­wa­nych spo­łe­czeństw – ame­ry­kań­skie­go i pol­skie­go – wypa­dli na chwi­lę z cało­do­bo­we­go cyklu wia­do­mo­ści i zamiast arty­ku­łów z gazet prze­czy­ta­li od cza­su do cza­su, na przy­kład taki wiersz:

Przy­czy­na śmier­ci: Fox News

Bli­sko koń­ca sie­dział na weran­dzie z tyłu domu
i wodził lor­net­ką w te i wewte
tam, gdzie suche zaro­śla i wyschnię­te poto­ki,

był pewien, że widzi, jak Mek­sy­ka­nie
prze­dzie­ra­ją się przez krza­ki kre­ozy­tów i szał­wii,
gdy tym­cza­sem w living roomie głos z tele­wi­zo­ra

pod­krę­co­ny tak bar­dzo, że głu­chy by usły­szał
dole­wał pali­wa do jego lęku i wście­kło­ści.

Na koniec wolał myśleć o nie­le­gal­nych uchodź­cach,
o mat­kach na zasił­ku i socja­li­stach od ubez­pie­czeń
zamiast o tym, że czu­je jak cho­ro­ba

peł­znie nocą przez jego wewnętrz­ne tune­le,
i prze­kra­cza rze­kę pomię­dzy wątro­bą a śle­dzio­ną.
Takie­go to już miał typo­we­go pecha,

że uro­dził się w okre­sie histo­rycz­nym,
któ­re­mu kie­dyś nada­dzą nazwę
zmierz­chu bia­łe­go męż­czy­zny-dino­zau­ra,

codzien­nie czuł się słab­szy i bar­dziej obrzę­kły,
a zie­mia z dnia na dzień bar­dziej przy­po­mi­na­ła pie­kło
i znad zle­wu uno­sił się dziw­ny odór.

A sil­ne męskie gło­sy w tle
nie prze­sta­wa­ły mówić, nakrę­ca­jąc sta­rą gad­kę
o cięż­kiej pra­cy i Bogu, macha­ły fla­gą,

ubi­ja­jąc strach na sztyw­ną pia­nę.
I pew­ne­go dnia ten star­szy męż­czy­zna zakoń­czył
swój patrol, a może patro­lo­wa­nie wykoń­czy­ło jego,

i facet od kablów­ki
poja­wił się w domu, wyja­śnia­jąc prze­pra­sza­ją­co,
że musi zabrać sprzęt;

skom­pli­ko­wa­ne czar­ne pudeł­ko ze zwi­sa­ją­cym sznu­rem
i pilo­ta – sza­ry pro­sto­kąt,
podob­ny do tru­mien­ki.

Przy­pi­sy:
[1] Wszyst­kie prze­kła­dy z języ­ka angiel­skie­go wyko­rzy­sta­ne w tym tek­ście są moje­go autor­stwa.
[2] Całe prze­mó­wie­nie Micha­ela Deiber­ta moż­na prze­czy­tać na jego blo­gu: http://michaeldeibert.blogspot.com/