Pęknięcia

W ostat­ni dzień mar­ca 2017 roku, prze­jeż­dża­jąc przez cen­trum Lan­ca­ster, zauwa­żam tabli­cę przy koście­le St. James Epi­sco­pal: „Sobo­ta, 2 kwiet­nia, godz. 17. Hal­le­lu­jah: Requ­iem za Leonar­da Cohe­na, poetę i pro­ro­ka”. Już wcze­śniej widzia­łam w tym miej­scu podob­ne ogło­sze­nia. Cze­ka­jąc na zie­lo­ne świa­tło na skrzy­żo­wa­niu albo wlo­kąc się w miej­skim kor­ku, mru­ży­łam oczy, żeby odczy­tać nazwi­ska pod zdję­cia­mi: Cat Ste­vens, Ste­vie Won­der, Duke Elling­ton. Potem na inter­ne­to­wej stro­nie kościo­ła prze­czy­ta­łam, że nabo­żeń­stwa ze „spe­cjal­ną muzy­ką” – gwiazd roc­ka i jaz­zu lub z muzy­ką kla­sycz­ną – odby­wa­ją się tam co sobo­tę.

Lubię odwie­dzać oko­li­ce St. James Epi­sco­pal. Kościół zbu­do­wa­no jesz­cze w XVIII wie­ku, więc nie przy­po­mi­na współ­cze­snych ame­ry­kań­skich kom­plek­sów  kościel­no- spor­to­wo-kul­tu­ral­nych. Ma euro­pej­ski wygląd: czer­wo­na cegła, witra­że, pod­cie­nie. Neo­ro­mań­ska wie­ża wyda­je się nie­mal egzo­tycz­na na tle suro­wych geo­r­giań­skich kamie­nic, któ­re prze­wa­ża­ją w tej czę­ści mia­sta. Chcia­łam wybrać się na któ­reś z roc­ko­wo-jaz­zo­wych nabo­żeństw, odkąd się o nich dowie­dzia­łam, ale zawsze inne zaję­cia bra­ły górę w sobot­nie wie­czo­ry: kosze­nie traw­ni­ka, zaku­py, basen, impre­zy uro­dzi­no­we przed­szko­la­ków, kole­gów moich dzie­ci. Jed­nak tym razem chcę iść na to nabo­żeń­stwo ponad wszyst­ko. Jak mogę odmó­wić modli­twy za Cohe­na? Jak mogę oprzeć się zapro­sze­niu, któ­re nazy­wa Cohe­na pro­ro­kiem? Takie zapro­sze­nie prze­ma­wia nawet do moje­go męża, zwy­kle nie­chęt­ne­go wobec wszel­kich kościo­łów. Mówię „Cohen” i już nie muszę nama­wiać go na wyj­ście. Tyl­ko nie mamy z kim zosta­wić dzie­ci. Posta­na­wia­my je zabrać. Dopie­ro w dro­dze przy­po­mi­nam sobie, że na wie­czor­ne nabo­żeń­stwa w ame­ry­kań­skich kościo­łach zabie­ra się zwy­kle dzie­ci star­sze, już dobrze uło­żo­ne. Młod­sze i sza­lo­ne, tak jak nasze, naj­czę­ściej przy­pro­wa­dza się w porach, kie­dy dzia­ła­ją kościel­ne poko­je zabaw, gdzie moż­na zosta­wić dzie­ci pod nad­zo­rem opie­ku­nek.

Ale to mnie nie powstrzy­mu­je. Nie wsty­dzę się też, że jeste­śmy spóź­nie­ni (pako­wa­nie dzie­ci do samo­cho­du znów trwa­ło dłu­żej niż zamie­rza­łam). Wcho­dzi­my do kościo­ła pro­sto w głos Cohe­na. Przez chwi­lę napraw­dę wyda­je mi się, że to Cohen. Zdez­o­rien­to­wa­na patrzę w stro­nę pre­zbi­te­rium, gdzie Cohen  – łysy jak po che­mio­te­ra­pii, ale za to odmło­dzo­ny o dwa­dzie­ścia lat – sie­dzi przy key­bo­ar­dzie i śpie­wa refren pie­śni „Anthem”:

Ring the bells that still can ring
For­get your per­fect offe­ring
The­re is a crack in eve­ry­thing
Tha­t’s how the light gets in

 Dzień po śmier­ci Cohe­na, czy­li dokład­nie w dzień ame­ry­kań­skich wybo­rów pre­zy­denc­kich ta pieśń raz po raz poja­wia­ła się w inter­ne­cie, jak­by ludzie pró­bo­wa­li zakli­nać nią przy­szłość.  Cohen podob­no tak wyja­śniał koń­co­wy dwu­wiersz: Wszyst­ko ma w sobie pęk­nię­cie. Przed­mio­ty fizycz­ne, przed­mio­ty men­tal­ne – wszel­kie kon­struk­cje. Ale wła­śnie poprzez to pęk­nię­cie wpa­da świa­tło. Tam jest  zmar­twych­wsta­nie, powrót, odku­pie­nie – w kon­fron­ta­cji z roz­pa­dal­no­ścią rze­czy.

 Ktoś wska­zu­je nam wol­ne miej­sce; paku­je­my się całą rodzi­ną do drew­nia­nej ław­ki, któ­ra zamy­ka się na zasuw­kę jak kojec i po naszym wej­ściu upo­dab­nia się do koj­ca jesz­cze bar­dziej, bo wycią­gam z tor­by kred­ki, malo­wan­ki, pla­sti­ko­we figur­ki pie­sków i samo­cho­dzi­ki – arse­nał mate­ria­łów prze­ciw nudzie.

Wresz­cie mogę sku­pić uwa­gę na nabo­żeń­stwie. Przez dzie­sięć lat miesz­ka­nia w hrab­stwie Lan­ca­ster, w sta­nie Pen­syl­wa­nia – chy­ba jed­nym z naj­bar­dziej reli­gij­nych hrabstw w Ame­ry­ce – odwie­dzi­łam już wie­le pro­te­stanc­kich kościo­łów. Ale nigdy wcze­śniej nie uczest­ni­czy­łam w nabo­żeń­stwie w koście­le epi­sko­pal­nym. Nie zda­wa­łam sobie spra­wy, jak bar­dzo litur­gia w tym koście­le zbli­żo­na jest do kato­lic­kiej. Jest pierw­sze czy­ta­nie, psalm, dru­gie czy­ta­nie, potem Ewan­ge­lia. Moje cia­ło auto­ma­tycz­nie pod­da­je się wpo­jo­ne­mu od dzie­ciń­stwa ryt­mo­wi naprze­mien­ne­go wsta­wa­nia i sia­da­nia. Słu­cha­jąc Ewan­ge­lii o wskrze­sze­niu Łaza­rza, zasta­na­wiam się znów nad „Cohe­nem” sie­dzą­cym przy key­bo­ar­dzie. Kto to jest? Ulot­ka z porząd­kiem nabo­żeń­stwa zamiast imie­nia poda­je jego ini­cja­ły, J.R. Tak wła­śnie mówi o nim pastor: „Dżej Ar”.  Dżej Ar  nie był w sta­nie zaśpie­wać tytu­ło­wej pie­śni z ostat­nie­go albu­mu Cohe­na „You Want It Dar­ker”, bo jest zbyt mrocz­na. To tak, jak w przy­pad­ku świę­te­go imie­nia JHW w języ­ku hebraj­skim. Siła tego utwo­ru spra­wia, że dzi­siaj nie będzie­my go śpie­wać. I ja nie wiem, czy potra­fię wygło­sić dziś o nim kaza­nie, ale spró­bu­ję. Zgod­nie z tą dekla­ra­cją, przez  więk­szość kaza­nia pastor ana­li­zu­je „You Want It Dar­ker”.

If you are the dealer, I’m out of the game
If you are the healer, it means I’m bro­ken and lame

 Pastor recy­tu­je łamią­cym się gło­sem sło­wa, z któ­ry­mi „Dżej Ar” nie potra­fił się zmie­rzyć. „Ty”, do któ­re­go zwra­ca się Cohen, piszą­cy tę pieśń, kie­dy w bólu umie­rał na raka – „ty” nie­do­sko­na­ły gracz i nie­sku­tecz­ny uzdro­wi­ciel – to bez wąt­pie­nia Bóg.

Chcia­ła­bym pome­dy­to­wać chwi­lę nad nie­do­sko­na­ło­ścią Boga, ale dzie­ci mi nie pozwa­la­ją, bo wła­śnie wal­czą z wrza­skiem o fio­le­to­wą kred­kę. „Jeśli nie potra­fi­cie się dzie­lić, zabie­ram kred­kę. Liczę do pię­ciu – raz, dwa…” – szep­cę suro­wym tonem i w cza­sie tej inter­wen­cji gubię wątek kaza­nia. Sło­wa pasto­ra docie­ra­ją do mnie ponow­nie dopie­ro, kie­dy pada nazwi­sko „Trump”, a potem pra­wie sto­pio­ne w jed­no nazwy „Bre­xit­Sy­ria­Su­dan”: Żyje­my w tak mrocz­nych cza­sach, że potrze­ba nam wiel­kiej żydow­skiej tra­dy­cji lamen­tu, żeby nie osza­leć. Leonard Cohen, czer­piąc z Pisma w „You Want It Dar­ker” przy­wra­ca nam lite­rac­ką i teo­lo­gicz­ną siłę ludz­kie­go lamen­tu. Pierw­sze sło­wa refre­nu „Magni­fied, sanc­ti­fied, be thy holy name” są bez­po­śred­nim cyta­tem z począt­ku Kady­szu.

Potrze­bu­ję Kady­szu. Przy­szłam tu, żeby opła­ki­wać śmierć Cohe­na, ale tak­że to, co ostat­nio dzie­je się na świe­cie: powrót tota­li­ta­ry­zmów i nacjo­na­li­zmów; bru­tal­ną woj­nę w Syrii, któ­rej nie powstrzy­ma­ły mię­dzy­na­ro­do­we poro­zu­mie­nia; wro­gość tak dużej czę­ści świa­ta wobec ludzi, któ­rzy pró­bu­ją przed tą woj­ną uciec. Chcę opła­ki­wać pla­gę raka – tę, któ­ra dotknę­ła zarów­no Cohe­na, jak i moją rodzi­nę w Pol­sce. I jesz­cze dystans tysię­cy kilo­me­trów, któ­ry prze­mie­nia w abs­trak­cję wszyst­kie cier­pie­nia – nie­za­leż­nie od tego, czy są to cier­pie­nia bli­skich czy obcych.

Mój dwu­let­ni syn, któ­ry pozor­nie zaak­cep­to­wał stra­tę fio­le­to­wej kred­ki i pocie­szył się zie­lo­ną, ponow­nie prze­ry­wa moje zamy­śle­nie. Łapie mnie za nogi i wycią­ga ręce, jak­by chciał, żebym go pod­nio­sła ale kie­dy to robię, wykrę­ca się z pła­czem. Pró­bu­jąc go uspo­ko­ić znów chwy­tam tyl­ko osob­ne frag­men­ty kaza­nia: Kie­dy Chrze­ści­ja­nie mówią o dobrej nowi­nie, brzmi to aż nazbyt słod­ko… W chwi­li, kie­dy to mówię, w Syrii giną ludzie. Na naszych oczach i pod naszą stra­żą…  Cohen kon­ty­nu­uje refren, śpie­wa­jąc „Hine­ni” razem z kan­to­rem ze swo­jej syna­go­gi. „Hine­ni” to rów­nież cytat z Pisma: „Oto jestem”. Tak mówi Abra­ham, goto­wy zabić Iza­aka tyl­ko dla­te­go, że Bóg tego zażą­dał. Cóż to za Bóg, któ­ry w tak per­wer­syj­ny spo­sób pod­da­je pró­bie ludz­ką miłość? 

Póź­niej, kie­dy oglą­dam w inter­ne­cie trans­mi­sję z nabo­żeń­stwa, ze zdzi­wie­niem zauwa­żam, że pastor zakoń­czył kaza­nie dekla­ra­cją wia­ry w Bożą łaskę.  Ale ja nie przy­po­mi­nam sobie takie­go zakoń­cze­nia. W pamię­ci pozo­sta­je mi zupeł­nie inna puen­ta: Bóg Abra­ha­ma, Jezu­sa i Maho­me­ta jest panem zarów­no świa­tła, jak i ciem­no­ści. He wants it dar­ker, we kill the fla­me. Gdy chce wię­cej mro­ku, zabi­ja­my pło­mień. Oto wiel­ki skan­dal mono­te­izmu.

Po kaza­niu, tak jak w koście­le kato­lic­kim, przy­cho­dzi pora na Cre­do. Czu­ję olbrzy­mią ulgę, kie­dy sły­szę wezwa­nie pasto­ra: Niech ci, k t ó r z y  c h c ą, wyzna­ją teraz swo­ją wia­rę. Ponad 20 lat temu, pod­czas stu­diów w Kra­ko­wie mój kato­li­cyzm roz­padł się z wiel­kim hukiem. Od tam­tej pory, przy oka­zji nie­re­gu­lar­nych wizyt na kato­lic­kich mszach, pod­czas wyzna­nia wia­ry  w j e d e n kościół, j e d n e g o Boga, a przede wszyst­kim w Boga o j c a, mil­czę i ner­wo­wo zer­kam na boki, żeby spraw­dzić, czy nikt nie zauwa­żył.

Pod­czas komu­nii, J.R. śpie­wa „Tre­aty”, jedy­ny utwór z ostat­nie­go albu­mu Cohe­na, z któ­re­go mrocz­ną tona­cją potra­fił się zmie­rzyć. Dzie­ci nie­spo­dzie­wa­nie wyci­sza­ją się i sie­dzą zasłu­cha­ne. Może dla­te­go, że to pieśń o zmę­cze­niu. A może dla­te­go, że teraz to wokół nas zro­bił się ruch, wsta­wa­nie, prze­cho­dze­nie do ołta­rza. W ulot­ce z porząd­kiem nabo­żeń­stwa, czy­tam: „Zapra­sza­my wszyst­kich Chrze­ści­jan do uczest­nic­twa w Komu­nii, z chle­bem i winem, lub tyl­ko z chle­bem. Tych, któ­rzy wolą nie przyj­mo­wać Komu­nii, zapra­sza­my do ołta­rza po bło­go­sła­wień­stwo”.

Bło­go­sła­wień­stwo? Patrzę na upo­rząd­ko­wa­ne rzę­dy ludzi, wędru­ją­cych do komu­nii. Jak we wszyst­kich ame­ry­kań­skich kościo­łach, wycho­dzą do głów­nej nawy dopie­ro, kie­dy da im znak kościel­ny pomoc­nik; idą do ołta­rza ław­ka za ław­ką i wra­ca­ją w takiej samej kolej­no­ści, ide­al­nie zor­ga­ni­zo­wa­ni. Zasta­na­wiam się, czy uda­ło­by mi się utrzy­mać dzie­ci w tych ide­al­nych rzę­dach. A jed­no­cze­śnie myślę: Jak Cohen i J.R. to robią, że pomi­mo mikro­fo­nów, gło­śni­ków i wzmac­nia­czy, ich głos brzmi jak intym­ny szept?

I wish the­re was a tre­aty
I wish the­re was a tre­aty
Betwe­en your love and mine

Pomoc­nik pod­cho­dzi do mnie i wska­zu­jąc ze współ­czu­ciem na dzie­ci, pyta, czy przy­nieść nam komu­nię do ław­ki. Mój mąż nie zro­zu­miał szep­ta­ne­go angiel­skie­go, ale wiem, co by odpo­wie­dział. Krę­cę prze­czą­co gło­wą.

Kie­dy do komu­nii pod­cho­dzą ostat­nie rzę­dy, J.R. zaczy­na śpie­wać „The Sto­ry of Isa­ac”:

The door it ope­ned slow­ly,
My father he came in,
I was nine years old.

 Zapo­mnia­łam, że Cohen ma tę pieśń w reper­tu­arze. W pani­ce patrzę na dzie­ci; mój dwu­la­tek na pew­no nie zro­zu­mie tej prze­ra­ża­ją­cej histo­rii, ale moja pię­cio­let­nia cór­ka … być może. Muszę odwró­cić ich uwa­gę. Sta­wiam samo­cho­dzik na ław­ce i popy­cham, żeby się roz­pę­dził. To zapro­sze­nie do zaba­wy dzia­ła aż nazbyt sku­tecz­nie. Przez minu­tę dzie­ci zadzi­wia­ją­co zgod­nie urzą­dza­ją wyści­gi na sie­dze­niu ław­ki, ale już za chwi­lę prze­no­szą się pod nią. Samo­cho­dy pędzą wier­nym pod noga­mi, obi­ja­jąc się o buty. Moje­mu syno­wi noga zaplą­tu­je się w klęcz­nik i znów wybu­cha roz­dzie­ra­ją­cym pła­czem. Mąż patrzy na mnie pona­gla­ją­co.  Przy­ta­ku­ję w odpo­wie­dzi. Tak, musi­my wyjść.  Nie odśpie­wa­my słyn­ne­go „Hal­le­lu­jah”, któ­re ma zakoń­czyć nabo­żeń­stwo. Sły­szę jesz­cze, jak w ogło­sze­niach pastor zapra­sza na dru­gą część kon­cer­tu do Tellus360, naj­mod­niej­sze­go pubu w mie­ście. Przez uła­mek sekun­dy zasta­na­wiam się, czy tam nie pójść. Ale wiem, że to zły pomysł. Robi się póź­no, dzie­ci muszą spać. Na szczę­ście w domu też może­my słu­chać Cohe­na.

*

Dwa mie­sią­ce póź­niej jestem w Pol­sce, w rodzin­nym mie­ście. Ile­kroć odwie­dzam Jasną Górę po przy­jeź­dzie ze Sta­nów, czu­ję zasko­cze­nie.  W moich wyobra­że­niach, z dystan­su tysię­cy kilo­me­trów, obraz jasno­gór­ski jest tyl­ko bizan­tyj­ską iko­ną oto­czo­ną legen­da­mi, któ­re fascy­no­wa­ły mnie w dzie­ciń­stwie. Klasz­tor jest budyn­kiem z cichy­mi, chłod­ny­mi kapli­ca­mi, gdzie moż­na usiąść i pomy­śleć o życiu. Zapo­mi­nam o fla­gach, zgro­ma­dze­niach i piel­grzym­kach. W tym roku w kapli­cy cudow­ne­go obra­zu trwa remont. Rusz­to­wa­nia skra­ca­ją i zwę­ża­ją prze­strzeń.  Zamiast wyso­kie­go skle­pie­nia i balu­stra­dy chó­ru, mam nad gło­wą niski drew­nia­ny strop, któ­ry w połą­cze­niu z tłu­mem dzia­ła na mnie klau­stro­fo­bicz­nie. Ale na zewnątrz nie jest lepiej. Wiel­kie bil­l­bo­ar­dy rekla­mu­ją­ce akcję „Sel­fie dla Maryi” nama­wia­ją wier­nych do skła­da­nia ducho­we­go daru w posta­ci sel­fie, któ­re mają stwo­rzyć w inter­ne­cie kopię koro­ny Mat­ki Boskiej kró­lo­wej Pol­ski. Myśl o sel­fie jako o ducho­wym darze koro­nu­ją­cym Mat­kę Boską przy­pra­wia mnie o zawrót gło­wy. Poza tym jest Boże Cia­ło. Trwa msza pod szczy­tem i kie­dy widzę ludzi zebra­nych w przy­le­ga­ją­cym do klasz­to­ru par­ku, przy­po­mi­na mi się, jak na widok takiej jasno­gór­skiej mszy zare­ago­wał kie­dyś jeden z moich ame­ry­kań­skich przy­ja­ciół: „O! Tutaj całe mia­sto jest kościo­łem”. Mło­dy kapłan gło­szą­cy kaza­nie z ambo­ny wałów jasno­gór­skich zwra­ca się w stro­nę czę­sto­chow­skich alei, któ­re z tej per­spek­ty­wy rze­czy­wi­ście wyglą­da­ją jak głów­na nawa kościo­ła: Reli­gia kato­lic­ka w tym kra­ju nie jest dodat­kiem do życia, ale koniecz­no­ścią, jeśli chce się być sobą.  

Moje dzie­ci bie­ga­ją po mur­ku oka­la­ją­cym klomb pełen poma­rań­czo­wych i żół­tych astrów. Obok nich bie­ga­ją też inne dzie­ci i sły­szę, jak blon­dy­nek w wie­ku mojej cór­ki pyta pil­nu­ją­ce­go go doro­słe­go: „Tato, wiesz, kto jest waż­niej­szy od papie­ża?” „Kto?” „Jezus!” Wiem, że nie­uchron­nie zbli­ża się moment recy­ta­cji Cre­do i naje­żam się już wewnętrz­nie w przy­go­to­wa­niu na samot­ne mil­cze­nie. Kie­dy po raz pierw­szy przy­je­cha­łam do Ame­ry­ki, myśla­łam, że praw­dzi­wie tęsk­nić moż­na tyl­ko za kra­jem rodzin­nym, ale w tej chwi­li ogrom­nie tęsk­nię za moim adop­to­wa­nym hrab­stwem Lan­ca­ster, któ­re na prze­strze­ni dwóch i pół tysią­ca kilo­me­trów kwa­dra­to­wych sku­pia 810 wspól­not reli­gij­nych, repre­zen­tu­ją­cych 78 róż­nych wyznań.

Pośrod­ku klom­bu leży duży kamień, praw­do­po­dob­nie frag­ment ska­ły z Jury Kra­kow­sko-Czę­sto­chow­skiej. Moja cór­ka zatrzy­mu­je się przy nim i wty­ka w skal­ną szcze­li­nę zna­le­zio­ne na tra­sie pro­ce­sji płat­ki kwia­tów i liście; ukła­da je jak­by two­rzy­ła arty­stycz­ną kom­po­zy­cję.

Ring the bells that still can ring.
For­get your per­fect offe­ring

Może jed­nak opusz­czę ten kościół przed koń­cem mszy. Poja­dę do domu posłu­chać pro­ro­ka Cohe­na.