Pierrot i Kolumbina

Obo­je uro­dzi­li się w pierw­szej poło­wie lat dwu­dzie­stych minio­ne­go wie­ku, wywo­dzą się więc z poko­le­nia wojen­ne­go. Nie­czę­sto prze­cież mówi się o nich jed­nym histo­rycz­no­li­te­rac­kim tchem, acz­kol­wiek spo­ty­ka­li się – dokład­niej: byli spo­ty­ka­ni – w istot­nych tek­stach. W spo­sób bodaj naj­bar­dziej intry­gu­ją­cy połą­czył ich Barań­czak, zamy­ka­jąc mono­gra­fię poezji Her­ber­ta przy­wo­ła­niem wier­sza Szym­bor­skiej, z któ­re­go poży­czo­ny został tytuł książ­ki: Ucie­ki­nier z Uto­pii. Zwróć­my uwa­gę: o źró­dle tytu­łu infor­mu­je czy­tel­ni­ka nie mot­to, lecz finał dzie­ła. Cał­kiem nie­wy­klu­czo­ne, że przed­się­wzię­cie takie zawie­ra w sobie choć odro­bi­nę iro­nii, któ­ra przy­naj­mniej tro­chę doty­ka Her­ber­ta. Dokład­niej­sza inter­pre­ta­cja póź­niej­szych wypo­wie­dzi Barań­cza­ka o poet­ce lub poecie, jak mnie­mam, wzmoc­ni­ła­by to przy­pusz­cze­nie, ale zosta­wiam kwe­stię na kie­dy indziej. W przed­ostat­nim aka­pi­cie Ucie­ki­nie­ra z Uto­pii okre­ślił badacz Szym­bor­ską jako „bli­ską Her­ber­to­wi pod wie­lo­ma wzglę­da­mi”.

Połą­czył obo­je rów­nież Jerzy Kwiat­kow­ski, uzna­jąc za wybit­nych „poetów zło­te­go środ­ka” i dostrze­ga­jąc „nie­ma­łą rolę”, jaką w ewo­lu­cji ich twór­czo­ści speł­nił Miłosz.

Były jed­nak i inne swa­ta­nia, któ­rych, jak moż­na przy­pusz­czać, obo­je raczej wole­li­by unik­nąć. San­dau­er suge­ro­wał, że Her­ber­tow­skie Kamyk i Drew­nia­na kost­ka są pla­gia­tem Roz­mo­wy z kamie­niem Szym­bor­skiej. Barań­czak uka­zał mani­pu­la­cyj­ny cha­rak­ter tego zarzu­tu, Kwiat­kow­ski zresz­tą – nota bene kry­tyk znacz­nie uważ­niej czy­ta­ją­cy poezję niż San­dau­er – od „śla­dów wpły­wu” Her­ber­ta uwal­niał Szym­bor­ską. Ale wybryk auto­ra Dla każ­de­go coś przy­kre­go to jesz­cze dro­biazg, sko­ro decy­zję Aka­de­mii Szwedz­kiej z roku 1996 histe­ria pra­wi­co­wa uzna­ła za, hmm, anty-Nobel Her­ber­ta. Jak odno­to­wu­je Michał Gło­wiń­ski w arty­ku­le trak­tu­ją­cym o pono­blow­skiej recep­cji poet­ki: „To nie ona [Szym­bor­ska] powin­na otrzy­mać tę nagro­dę, nale­ża­ła się ona Zbi­gnie­wo­wi Her­ber­to­wi. Ktoś nawet napi­sał, że Szym­bor­ska mu ją ukra­dła […] Przy­zna­nie nagro­dy Szym­bor­skiej spo­wo­do­wa­ło w pew­nych pismach, przede wszyst­kim w »Tygo­dni­ku Soli­dar­ność«, osten­ta­cyj­ny kult Her­ber­ta”. Trud­no, ale sama poszła do ciem­ne­go kre­su po zło­te runo nico­ści, swo­ją sztok­holm­ską nagro­dę.

W tam­tym zaś cza­sie poeta wysłał lau­re­at­ce tele­gram: „Ser­decz­ne gra­tu­la­cje / Zbi­gniew Her­bert”, na któ­ry odpo­wie­dzia­ła: „Zbysz­ku, Wiel­ki Poeto! / Gdy­by to ode mnie zale­ża­ło, to Ty byś teraz męczył się nad prze­mó­wie­niem…” / Wisła­wa / Dzię­ku­ję za słów­ko!”. No cóż, depe­sza auto­ra Napi­su była wybit­nie lako­nicz­na. Nie­mniej i Her­bert mógł się już nie pod­nieść po kom­ple­men­tach wysto­so­wa­nych doń przez autor­kę Stu pociech. Któ­ry pisarz – może poza Dyla­nem – nie chciał­by się pomę­czyć nad noblow­ską mową… A budżet Pocz­ty Pol­skiej powięk­szył się wte­dy o cenę jesz­cze jed­ne­go tele­gra­mu. Tą dro­gą bowiem zło­żył Her­bert Róże­wi­czo­wi „naj­głęb­sze wyra­zy współ­czu­cia z powo­du skan­da­licz­ne­go wer­dyk­tu szwedz­kiej Aka­de­mii” (cytat za pra­so­wym omó­wie­niem bio­gra­fii Her­ber­ta autor­stwa Andrze­ja Fra­nasz­ka, książ­ka w dro­dze, powin­na dotrzeć za dwa dni). Nie wyklu­czam jed­nak, że ofia­rą iro­nii była tu nie tyle Szym­bor­ska, ile autor Twa­rzy trze­ciej: Her­bert lubił wytwa­rzać zaska­ku­ją­ce iro­nie sytu­acji inter­per­so­nal­nych, za Róże­wi­czem zaś nie­ko­niecz­nie prze­pa­dał, więc przy oka­zji z nie­go zadrwił. W tym samym cza­sie może zresz­tą Róże­wicz współ­czu­ją­co tele­gra­fo­wał do, powiedz­my, Kapu­ściń­skie­go?

Domnie­ma­nie prze­sad­nej powścią­gli­wo­ści w gra­tu­la­cjach Her­ber­ta nie jest bez­pod­staw­ne, jeśli porów­nać tele­gram z kore­spon­den­cją oboj­ga poetów. Nie żeby pisa­li epic­kie epi­sto­ły: przy­go­to­wa­ny przez Ryszar­da Kry­nic­kie­go i pięk­nie wyda­ny – potę­ga ele­gan­cji edy­tor­skiej – zbiór listów Her­ber­ta i Szym­bor­skiej jest książ­ką liczą­cą zale­d­wie 168 stron; gdy­by ją zre­du­ko­wać wyłącz­nie do tek­stu, była­by spo­ro cień­sza. Nie ma porów­na­nia z opa­sły­mi toma­mi kore­spon­den­cji Mroż­ka, w któ­rych zna­la­zły się czę­sto wie­lo­stro­ni­co­we roz­wa­ża­nia pisa­rza i jego adre­sa­tów. Epi­sto­lar­ne doko­na­nia Her­ber­ta i Szym­bor­skiej są zatem krót­kie, nie­mniej i w tych ogra­ni­czo­nych prze­strze­niach obo­je lubi­li lite­rac­ko poha­sać, jak­by każ­de z nich chcia­ło się odbić od wła­snej poety­ki. „Dro­gi Panie Zbysz­ku, / Pawa­na jest zna­ko­mi­ta. Piszę to zie­le­nie­jąc z zawi­ści i mio­ta­jąc się w bez­sil­nej roz­pa­czy” – przy­zna­wa­ła Szym­bor­ska już w 1956 roku. „Pani kocha­na / Wiseł­ko / dzię­ku­je za liścik. Bar­dzo miły. I dla­te­go, że pisa­ny rącz­ką, a nie mecha­nicz­nie (nie zno­szę!). I dla­te­go, że na adres »Współ­cze­sno­ści« co mnie nie zaszczy­ca ale odmła­dza. I dla­te­go że Pani myśli jesz­cze o mnie jako o auto­rze wier­szy. A z tym to napraw­dę chu­da fara. / Z beczuł­ki – poto­czek, z potocz­ka – stru­my­czek ze stru­mycz­ka – struż­ka, ze struż­ki – kro­pel­ki. Małe i nie­zbyt czy­ste”. Tak nato­miast rela­cjo­no­wał swój stan Her­bert w roku 1960. W koń­cu: dla­cze­go nie kla­sy­cy?

Owszem, poezja i kore­spon­den­cja tych samych auto­rów bywa­ją rady­kal­nie odmien­ny­mi speł­nie­nia­mi sty­lu. Pro­szę na przy­kład porów­nać cudow­ną kali­gra­fię wier­szy Poświa­tow­skiej z rów­nie wspa­nia­łym roz­bu­cha­niem pro­zy jej listów. Dra­ma­ty, opo­wia­da­nia i inne gatun­ki pro­zy Mroż­ka (może poza dzien­ni­ko­wą) nie mia­ły aż tak epic­kie­go roz­ma­chu jak jego epi­sto­lo­gra­fia. Rów­nież Szym­bor­ska i Her­bert, jak widać, wybra­li (każ­de swo­ją) pisar­ską podwój­ność. Jak moż­na też wno­sić z dwóch dotych­cza­so­wych przy­to­czeń, dla oboj­ga kore­spon­den­cja była oka­zją do żar­tów. Szym­bor­ska w 1961 roku (naj­praw­do­po­dob­niej, dato­wa­nie nie­pew­ne) wysła­ła wido­ków­kę przed­sta­wia­ją­cą Tatry, a kon­kret­nie „widok z Prze­łę­czy Iwa­niac­kiej”. Być może na efekt koń­co­wy repro­duk­cji zdję­cia miał pewien wpływ stan ówcze­snej poli­gra­fii, w każ­dym razie tekst poet­ki był krót­ki: „Ale zie­lo­no, co? / Wisła­wa”. Mimo wszyst­ko, tak świet­na fra­za chy­ba nie wystar­czy­ła autor­ce, sko­ro uży­ła w adre­sie wyso­ce ory­gi­nal­nej for­my grzecz­no­ścio­wej: „Pan ład­ny / Zbi­gniew Her­bert / War­sza­wa / Świer­czew­skie­go 95/99 m. 108”. Szym­bor­ska mia­ła zresz­tą skłon­ność do afo­ry­zmów. Nama­wia­jąc Her­ber­ta (w 1958 roku) do pró­by publi­ka­cji wier­sza o cen­zo­rach i licząc na prze­pusz­cze­nie tek­stu, skon­sta­to­wa­ła: „Trze­ba zawsze mieć zaufa­nie do głu­po­ty ludz­kiej”. A co, jeśli tyl­ko tyle nam pozo­sta­ło w dzi­siej­szym życiu spo­łecz­nym?

W 1958 roku poeta wysłał pocz­tów­kę „Cały Naród budu­ję swo­ją Sto­li­cę / »Dar Pomo­rza«”. Awer­su tej aku­rat kart­ki Kry­nic­ki w książ­ce nie zre­pro­du­ko­wał. Były tam dwa obraz­ki? Czy hasło o odbu­do­wie i żaglo­wiec? Rok wcze­śniej uka­zał się albu­mik Mroż­ka Pol­ska w obra­zach, gdzie jeden z rysun­ków przed­sta­wiał „spusz­cze­nie kamie­ni­cy na wodę”. Ale, ale: pocz­tów­kę zaadre­so­wał Her­bert: „WPa­ni / Wisła­wa Szym­bor­ska / Kra­ków” – nie wię­cej, i kart­ka doszła.

O wykle­jan­kach poet­ki wia­do­mo powszech­nie (na tyle, na ile kul­tu­rę wypa­da dziś w Pol­sce okre­ślić mia­nem „powszech­nej”), może aż za bar­dzo, w każ­dym razie i Her­bert ozda­biał listy rysun­ka­mi, obo­je też uzu­peł­nia­li iko­no­gra­ficz­nie wysy­ła­ne sobie tomi­ki. Na stro­nie przed­ty­tu­ło­wej Wier­szy zebra­nych wpi­sał poeta: „Wisła­wie Szym­bor­skiej – / bo my z Niej wszy­scy / Zbi­gniew / War­sza­wa, listo­pad 1971”. Zwa­żyw­szy na źró­dło tej para­fra­zy, jest to dedy­ka­cja cokol­wiek nekro­lo­go­wa; jak­by tego było mało, na lewym skrzy­deł­ku obwo­lu­ty wkle­ił poeta foto­gra­fię kul­tu­ry­sty i pod­pi­sał: „JEDNO Z OSTATNICH ZDJĘĆ AUTORA”. Poet­ka na przed­ty­tu­ło­wej stro­nie Wszel­kie­go wypad­ku (1972) wkle­iła frag­ment pierw­sze­go roz­dzia­łu nowe­li Orzesz­ko­wej Ana­sta­zja, opa­tru­jąc ten druk wca­le dłu­gą dedy­ka­cją, stro­na zaś tytu­ło­wa uzu­peł­nio­na zosta­ła foto­gra­fią gło­wy kobie­cej w kape­lu­szu, jak traf­nie zauwa­ża Kry­nic­ki, „kore­spon­du­ją­cą z wyra­fi­no­wa­nym liter­nic­twem Andrze­ja Frie­dri­cha, pro­jek­tan­ta gra­ficz­ne­go książ­ki oraz mło­do­pol­skim sty­lem Ana­sta­zji”.

Pol­ska Ludo­wa była kra­jem szpie­go­ma­nii. Szym­bor­ska i Her­bert posta­no­wi­li z tego zakpić; obo­je wie­dzie­li nie­wąt­pli­wie, że tajem­ni­ca kore­spon­den­cji nie nale­ży do pod­sta­wo­wych zasad w tam­tych pań­stwie prze­strze­ga­nych. 13 mar­ca 1958 roku nader zawi­le Szym­bor­ska wyłusz­cza proś­bę. „Podob­no Pan już wyru­sza do Babi­lo­nu”. Cho­dzi o Paryż; w socre­ali­zmie Zachód postrze­ga­ny był wła­śnie jako owa kra­ina z nega­tyw­ny­mi kono­ta­cja­mi. I dalej w liście: „A tu zna­jo­mi Dan­ki przy­nie­śli do mnie jakieś foto­gra­fie i pla­ny ryn­ku kra­kow­skie­go (!?) o któ­re ich powyż­sza Dan­ka pro­si­ła, żeby jej to przy­go­to­wa­li i żeby pan jej to przy­wiózł. (Co za styl!)”. Czy auto­te­ma­tycz­na uwa­ga mia­ła zmy­lić ewen­tu­al­ne­go służ­bo­we­go czy­tel­ni­ka, czy prze­ciw­nie – wzmóc jego czuj­ność? Całość przy­po­mi­na nie­bez­piecz­nie ama­tor­ską kon­spi­ra­cję. Her­bert z mię­dzy­tek­sto­wą wylew­no­ścią godzi się na prze­wie­zie­nie tego cze­goś: „»Aja­jaj« – jak mówi Szek­spir, »trud­no uha­ha« – jak wtó­ru­je mu inny poeta. Kuzyn­ka czar, kuzyn­ka kwiat. I dopust Boży – jak doda­je Ekle­zja­sta. No więc cóż. Łubu­du. Pro­szę bar­dzo przy­słać te pla­ny. Nie­chta. Nie mam żalu do niko­go. Lubię kie­dy kobie­ta”. Pra­wie dwa mie­sią­ce póź­niej wyśle kart­kę – czy­li, przy­da się rusy­cyzm, odkryt­kę – tę z odbu­do­wy­wa­ną War­sza­wą i szkol­ną fre­ga­tą; począ­tek tek­stu: „Pani Wiseł­ko, dro­ga, roz­to­mi­ła, Ma, dzię­ku­ję ślicz­nie za mate­ria­ły szpieg.^*) dla Danu­si”. Gdy­by kto­kol­wiek miał skró­tu nie zro­zu­mieć, na dole kart­ki dokoń­cze­nie „^*) owskie”.

Są też w listach miej­sca, któ­rych nie zacy­tu­ję, żeby nie zgor­szyć histe­ry­ków ani histe­rycz­ki orien­ta­cji tym razem lewi­co­wej.

W 1975 roku Her­bert zaini­cjo­wał przy­zna­nie pry­wat­nej nagro­dy poetyc­kiej Kry­nic­kie­mu, w związ­ku z czym popro­sił Szym­bor­ską o pod­pis na dyplo­mie i doło­że­nie „paru duka­ci­ków”. War­to prze­pi­sać peł­ną listę juro­rów-fun­da­to­rów. Tak więc: Anto­ni Sło­nim­ski, Zbi­gniew Her­bert, Wik­tor Woro­szyl­ski, Jerzy Ficow­ski, Artur Mię­dzy­rzec­ki, Mie­czy­sław Jastrun, Mie­czy­sła­wa Bucz­ków­na, Adam Ważyk, Urszu­la Kozioł, Jacek Łuka­sie­wicz, Witold Dąbrow­ski, Wisła­wa Szym­bor­ska, Sta­ni­sław Barań­czak i Sewe­ryn Pol­lak. Lau­re­at Nie­za­leż­nej Nagro­dy Lite­rac­kiej miał wte­dy trzy­dzie­ści dwa lata, naj­star­szy spo­śród nagra­dza­ją­cych, Sło­nim­ski, liczył sobie lat osiem­dzie­siąt, naj­młod­szy Barań­czak dwa­dzie­ścia dzie­więć. No tak, ale to wszyst­ko się dzia­ło w roku, powtó­rzę, 1975.