Pieśni naiwności i dopieszczenia

Film Agniesz­ki Hol­land Pokot raczej nie osła­bił war­to­ści powie­ścio­we­go pier­wo­wzo­ru. Co by wte­dy zosta­ło? W każ­dym razie oko­licz­no­ści reali­za­cji i pre­mie­ry przy­po­mnia­ły mi pod­sta­wów­kę. W pią­tej otóż kla­sie, chy­ba w pią­tej, w pod­ręcz­ni­ku do pol­skie­go był pewien repor­taż. Ide­owo wywo­dził się jesz­cze z socre­ali­zmu, o czym zresz­tą nauczy­ciel­ka nie wspo­mi­na­ła. W tek­ście cała wieś przy­szła do remi­zy czy inne­go przy­byt­ku kul­tu­ry, bo mia­ło przy­je­chać kino. Ale aku­rat zima, dro­gi zasy­pa­ne, auta z kino­wy­mi jak nie ma, tak nie ma. Nic to, ludzie cze­ka­ją. Naresz­cie są! Są! Przy­je­cha­li! Prze­mar­z­nię­ci i utru­dze­ni, szyb­ko usta­wi­li pro­jek­tor i się zaczę­ło. Zgro­ma­dzo­nym poka­za­no doku­ment o Afry­ce, oglą­da­li bez sło­wa, nie­któ­rzy nawet wstrzy­ma­li oddech. Kie­dy film się skoń­czył, nale­ży­cie ugo­ści­li kino objaz­do­we. Odwdzię­czy­li się – pamię­tam koń­ców­kę – cie­płem her­ba­ty i serc ludz­kich za przy­wie­zio­ne cie­pło z ekra­nu.

Nie zapa­mię­ta­łem nato­miast nazwi­ska auto­ra, a kto wie, może był to któ­ryś z pecho­wych ini­cja­to­rów pol­skiej szko­ły repor­ta­żu? Pisał sobie bie­dak w bło­giej nie­świa­do­mo­ści, że będzie kie­dyś z tego szko­ła. A przy­po­mi­na mi się to wszyst­ko, bo w nader podob­nej poety­ce wro­cław­ska pra­sa pisa­ła ostat­nio obfi­cie o Poko­cie w Nowej Rudzie. A to, że zaan­ga­żo­wa­ła się lokal­na spo­łecz­ność, że dzie­ci stam­tąd wystą­pią w fil­mie, że na pre­mie­rę szyb­ko roze­szły się bile­ty, że tym razem nie trze­ba niko­go zachę­cać (no pew­nie: obej­rzeć wła­sne dzie­ci ludzie by poszli nawet wte­dy, gdy­by to był film Berg­ma­na lub Anto­nio­nie­go), że przy­ja­dą reży­ser­ka, pisar­ka, Agniesz­ka Man­dat i Robert Więc­kie­wicz, któ­ry wpraw­dzie w fil­mie nie wystą­pił, ale się w Nowej Rudzie uro­dził. Podob­no miał przy­być rów­nież sam Jan Paweł Bel­mon­do, tyl­ko obo­wiąz­ki nie pozwo­li­ły. Dla­cze­go też on? Ano sie­dział sobie kie­dyś z Delo­nem na ław­ce, do któ­rej zbli­ża­ła się pięk­na mło­da kobie­ta. Gdy Bel­mon­do ją zoba­czył, powie­dział:
– O, wła­śnie idzie moja nowa ruda.
O tej nie­do­szłej wizy­cie wiem skąd­inąd, nie­mniej gaze­ty pisa­ły o Poko­cie w Nowej Rudzie pro­tek­cjo­nal­nie, na zasa­dzie jedzie kul­tu­ra na pro­win­cję. Skąd w pra­sie tak wyso­ka per­spek­ty­wa? Prze­cież wystar­czy pójść do pierw­sze­go lep­sze­go mul­ti­pleb­su w dużym mie­ście, żeby stra­cić wia­rę w czło­wie­ka.

Na pre­mie­rze wro­cław­skiej reży­ser­ka uprze­dzi­ła, że jest to dziw­ny film; w Nowej Rudzie zaś pouczy­ła widzów, żeby nie trak­to­wa­li fil­mu tak dosłow­nie. Ale spo­koj­nie, nie jest to obraz cał­kiem nie­uda­ny. Po pierw­sze, zoba­czyć moż­na jeden z nie­licz­nych fil­mów, w któ­rych poja­wia się kwe­stia prze­kła­du poezji: para boha­te­rów tłu­ma­czy Blake’a, i dopraw­dy, nie potra­fię sobie w tej chwi­li przy­po­mnieć innej takiej trans­la­to­lo­gicz­nej sce­ny w całej kine­ma­to­gra­fii świa­to­wej. (Owszem, jest Lost in Trans­la­tion Sofii Cop­po­li ze słyn­nym, poży­czo­nym od Fro­sta, wyra­że­niem, ale tam nikt nie tłu­ma­czy poezji; zna­mien­ne zresz­tą dla bra­ku zain­te­re­so­wa­nia sztu­ką prze­kła­du, że w pol­skiej dys­try­bu­cji obraz ten zaty­tu­ło­wa­no Mię­dzy wier­sza­mi.) Po dru­gie zaś, i żeby nie skła­mać, będzie to dru­gie nie­peł­ne, film dba o wzglę­dy for­mal­ne. Poka­zy­wa­na jest wie­ża, i nagle poja­wia się poma­rań­czo­wy filtr, ale zaraz ktoś go zdej­mu­je, może barw­ne szkieł­ko samo spa­dło z obiek­ty­wu.

Powieść nato­miast jest wymow­nym świa­dec­twem fascy­na­cji Olgi Tokar­czuk reali­zmem magicz­nym. Oto Mato­ga gości Duszej­ko, któ­ra jest rów­nież nar­ra­tor­ką.
„Zanim zdą­ży­łam rozej­rzeć się woko­ło, mia­łam przed sobą szklan­kę her­ba­ty. Mie­ści­ła się w ślicz­nym meta­lo­wym koszycz­ku z uchem i sta­ła na pod­staw­ce. W cukier­ni­cy był cukier w kost­kach – ten widok przy­po­mniał mi słod­kie cza­sy dzie­ciń­stwa i napraw­dę popra­wił mi dość mar­ny humor”.

Nie da się tego same­go powie­dzieć o czy­tel­ni­ku. Sko­ja­rze­nie cukru ze „słod­ki­mi cza­sa­mi dzie­ciń­stwa” zemdli­ło­by nie tyl­ko Peipe­ra… Ale, ale: Duszej­ko pije her­ba­tę, wspo­mi­na, przed­sta­wia oko­li­cę. Kil­ka stron dalej „kości­ste pal­ce Mato­gi z roz­my­słem wybra­ły dwie łyżecz­ki, któ­re spo­czę­ły zaraz na sele­dy­no­wych ser­wet­kach tuż przy fili­żan­kach z her­ba­tą” (oba pod­kre­śle­nia moje). No pro­szę: czy tajem­ni­cza zamia­na naczyń to też magia Kotli­ny Kłodz­kiej?

Tytuł powie­ści pocho­dzi od Blake’a, podob­nie jak mot­ta wszyst­kich roz­dzia­łów. Autor­ka wymie­nia w nocie czwo­ro tłu­ma­czy i Dyz­ia, skąd­inąd boha­te­ra powie­ści. Hmm… Może więc nie­któ­re wier­sze prze­ło­żył nie Dyz­io, lecz swa­wol­na Olga? Na pew­no zaś Bla­ke prze­wra­ca się w gro­bie, widząc jak manie­rycz­nie sto­so­wa­ne są w pro­zie Tokar­czuk wiel­kie lite­ry. Ale czy winy nie nale­ża­ło­by tu przy­pi­sać nie autor­ce, lecz jej boha­ter­ce? Ano wła­śnie: naj­bar­dziej by mnie inte­re­so­wał dystans mię­dzy pisar­ką a wykre­owa­ną posta­cią. Duszej­ko kocha zwie­rzę­ta i na serio zaj­mu­je się astro­lo­gią, w ogó­le jest dość newage’owa, nie lubi swo­je­go imie­nia (to raczej dzie­cię­ca przy­pa­dłość), wygła­sza wie­le sądów na róż­ne tema­ty. Oba­wiam się, że Tokar­czuk podzie­la cał­kiem spo­ro mnie­mań swo­jej boha­ter­ki, ale nie jest tak rady­kal­na. Spo­koj­nie, nie nama­wiam Tokar­czuk do uka­tru­pia­nia myśli­wych, idzie mi wyłącz­nie o rady­kal­ność lite­rac­ką, czy­li moc­ne i odważ­ne pod wzglę­dem arty­stycz­nym pisa­nie, bez tema­tycz­nych i sty­li­stycz­nych ubez­pie­czeń.

I kwe­stia mode­lu powie­ści kry­mi­nal­nej. Raczej uła­twie­niem (fabu­lar­nym i pro­ble­mo­wym) jest tutaj to, że Duszej­ko nam o świe­cie opo­wia­da, i dopie­ro na koń­cu dowia­du­je­my się, że wła­śnie ona jest mor­der­czy­nią. Podob­nie w fil­mie. Obie panie, Tokar­czuk i Hol­land, mają moc­no roz­wi­nię­ty instynkt peda­go­gicz­ny. Ich współ­pra­ca gro­zi­ła godzi­ną wycho­waw­czą, tyle że film trwa ponad dwie godzi­ny.

Żeby nie było nie­po­ro­zu­mień: tak, zga­dzam się, polo­wa­nia to obrzy­dli­wy rytu­ał, mózgi zaś myśli­wych są nie­wąt­pli­wie mniej­sze od mózgów ustrze­lo­nej zwie­rzy­ny (zawsze prze­cież łatwiej tra­fić w więk­szy cel). Tyl­ko cze­mu tak panie walą ide­olo­gicz­nym śru­tem? Spodo­ba­ły się pukaw­ki?

W książ­ce i w fil­mie jest rze­czy­wi­ście przy­pra­wia­ją­ce o zawrót gło­wy sło­wo księ­dza o świę­tym Huber­cie i dobro­czyn­no­ści myśli­wych. Tyl­ko (pyta­nie do pisar­ki) co to za kato­lic­ki kościół, w któ­rym kaza­nie jest po komu­nii? Rzecz jasna, nie pytam z powo­dów orto­dok­syj­nych, cho­dzi jedy­nie o praw­do­po­do­bień­stwo świa­ta przed­sta­wio­ne­go.

Oba doko­na­nia mia­ły entu­zja­stycz­ne przy­ję­cie, nie bra­ko­wa­ło inter­pre­ta­cji posłu­gu­ją­cych się kate­go­ria­mi poli­to­lo­gicz­ny­mi. Pro­szę bar­dzo, mogę się doło­żyć. W fil­mie tedy zagi­nę­ły psy Duszej­ko, nazy­wa­ne przez nią dziew­czyn­ka­mi (szcze­gól­nie pre­ten­sjo­nal­ne jest to w powie­ści). Wła­ści­ciel­ka pil­nie więc szu­ka zwie­rząt, anga­żu­jąc do tego swo­ich uczniów. Ma to wyglą­dać na nie­kon­wen­cjo­nal­ną lek­cję angiel­skie­go: dzie­ci idą tyra­lie­rą po ciem­nym i nie­wąt­pli­wie chłod­nym lesie, i mogą roz­ma­wiać tyl­ko w języ­ku Szek­spi­ra, wyjąt­kiem są nazwy wła­sne, któ­ry­mi wabią się psy. Prze­cież to jest wyko­rzy­sta­nie służ­bo­wej zależ­no­ści w pry­wat­nym inte­re­sie, a do tego jesz­cze zmu­sza­nie do pra­cy nie­let­nich. A mało to pisał Marks o wyzy­sku dzie­ci w angiel­skich fabry­kach? Tym­cza­sem u Hol­land nie ma spra­wy: to Duszej­ko ma rację, a nie kry­ty­ku­ją­ca jej leśną wypra­wę dydak­tycz­ną dyrek­tor­ka.

Owszem, film nawią­zu­je do tra­dy­cji rodzi­mej kine­ma­to­gra­fii. Duszej­ko odpra­wia zatem rytu­ały solar­ne. A pamię­ta­cie sce­nę z Krzy­ża­ków, pora­nek przed bitwa? Zbysz­ko ze stry­jem się budzą, i Mać­ko rze­cze „Chodź, pokło­ni­my się słoń­cu”. Co też obaj czy­nią. Alek­san­der Ford poparł w ten spo­sób jed­ną ze stron spo­ru Gomuł­ka ver­sus Wyszyń­ski.

Chwa­li­łem za wpro­wa­dze­nie do fil­mu Hol­land moty­wu trans­la­to­lo­gicz­ne­go, ale nawet to zosta­ło popsu­te. Powia­da zatem Dyz­io, iż było w Pol­sce czte­rech tłu­ma­czy Blake’a, i trzech spo­śród nich wywo­dzi­ło się z Kotli­ny Kłodzkiej.Pierwsze sły­szę, że Miłosz czy Barań­czak pocho­dzą wła­śnie stam­tąd. Dro­gie panie, czyż­by­ście nie spraw­dzi­ły? Bo tych tłu­ma­czy było wię­cej. A zresz­tą w jed­nej z Epi­fa­nii Joyce’a zja­wia się nagle Bla­ke i mówi: „O, życie jest bez­na­dziej­ne”.