Po wojnie

Kil­ka lat temu, pisząc arty­kuł o prze­kła­dach poezji afro­ame­ry­kań­skiej Cze­sła­wa Miło­sza, prze­stu­dio­wa­łam Zaraz po woj­nie – zbiór jego ame­ry­kań­skiej kore­spon­den­cji z lat 1945–1950. Zapadł mi wów­czas w pamięć powra­ca­ją­cy czę­sto w tych listach wątek zde­rze­nia świa­tów: Miłosz świe­żo po prze­ży­ciach wojen­nych w Pol­sce znaj­du­je się nagle w samym środ­ku spo­łe­czeń­stwa ogar­nię­te­go obse­sją kon­sump­cji. „[M]asa, rojo­wi­sko ciał ludz­kich odda­nych swo­im cie­le­snym potrze­bom i ape­ty­tom, żyją­cych fizjo­lo­gicz­nie, co w Euro­pie jest już nie zna­ne” – tak opi­su­je Ame­ry­ka­nów w liście do Jerze­go Andrzejewskiego[1].  A w liście do Jaro­sła­wa Iwasz­kie­wi­cza wyzna­je: „[P]rzebudziłem się w jakieś nowej fazie”[2]. I prze­pra­sza za opóź­nie­nia w kore­spon­den­cji, tłu­ma­cząc się trud­no­ścia­mi z przy­swo­je­niem nowe­go świa­ta: „Ame­ry­ka po tylu latach woj­ny w kra­ju (…) wyma­ga jed­nak jakie­goś stra­wie­nia, nie mówiąc już o tym, że w ogó­le życie nasze po woj­nie wyma­ga jakie­goś strawienia”[3].

Te powo­jen­ne ame­ry­kań­skie wra­że­nia Miło­sza powra­ca­ją do mnie echem na zaję­ciach z lite­ra­tu­ry świa­to­wej, kie­dy na moje zapro­sze­nie odwie­dza nas Soma­lij­czyk, Omar Moha­med. Omar jest uchodź­cą. Opu­ścił Soma­lię jako dwu­la­tek po wybu­chu woj­ny domo­wej. Kolej­ne 15 lat prze­żył w naj­więk­szym na świe­cie obo­zie dla uchodź­ców w Dada­ab w Kenii, nazy­wa­nym powszech­nie „otwar­tym wię­zie­niem”. Tyl­ko jed­ne­mu pro­cen­to­wi miesz­kań­ców tego pra­wie pół­mi­lio­no­we­go obo­zu uda­je się zdo­być śred­nie wykształ­ce­nie. Spo­śród tej gru­py tyl­ko jed­ne­mu pro­cen­to­wi uda­je się opu­ścić Dada­ab. Omar miał szczę­ście: czę­ścio­wo dzię­ki wła­snej pra­cy, a czę­ścio­wo przez zbieg oko­licz­no­ści, zna­lazł się w tej wyjąt­ko­wej gru­pie. Po ukoń­cze­niu szko­ły zdo­był w obo­zie posa­dę tłu­ma­cza dla ONZ, a w 2009 roku prze­sie­dlo­no go do USA. Teraz pra­cu­je w moim mie­ście dla Church World Servi­ces, agen­cji zaj­mu­ją­cej się przyj­mo­wa­niem uchodź­ców.

Omar przy­szedł opo­wie­dzieć nam, jak to jest być uchodź­cą. Na zaję­ciach oma­wia­my wła­śnie lite­ra­tu­rę z Syrii: poezję Ado­ni­sa i dzien­ni­ki Samar Yazbek[4].  Stu­den­ci mówią mi, że w szcze­gól­no­ści lek­tu­ra Yazbek zmie­ni­ła ich podej­ście do kry­zy­su migra­cyj­ne­go, wzbu­dzi­ła zain­te­re­so­wa­nie histo­ria­mi ludzi z kra­jów, któ­rym pre­zy­dent Trump pró­bu­je zabro­nić wstę­pu do USA. Stąd pomysł zapro­sze­nia Oma­ra.

Omar opo­wia­da nam swo­ją histo­rię spo­koj­nym, opa­no­wa­nym gło­sem, sto­jąc przy pro­fe­sor­skim pul­pi­cie w świe­tle jarze­nió­wek. Od cza­su do cza­su wtrą­ca jakiś żart, na przy­kład o tym, że nie musi­my mu do koń­ca wie­rzyć, kie­dy mówi, że ma 28 lat. „Nam, uchodź­com, bar­dzo łatwo się odmło­dzić, bo nie ma żad­nych doku­men­tów na potwier­dze­nie naszych dat uro­dze­nia. Wszy­scy mamy w pasz­por­cie wbi­te 1 stycz­nia”. Śmie­je się też, wspo­mi­na­jąc stu­denc­kie cza­sy na Uni­ver­si­ty of Ari­zo­na, zaraz po przy­jeź­dzie do Ame­ry­ki: „Naj­gor­sza była pra­ca w gru­pach. Ame­ry­kań­scy stu­den­ci roz­ma­wia­li cią­gle na te same tema­ty: boy­friend, girl­friend, par­ty, alco­hol. A ja przez ostat­nie 15 lat codzien­nie mar­twi­łem się, czy będę miał, co jeść. Nie wie­dzia­łem, o czym oni mówią”.

Bra­ko­wa­ło mu rodzi­ny. Kie­dy woj­na dotar­ła do Jilib, jego rodzin­ne­go mia­sta, jego ojca zabi­to, a mat­ka była aku­rat na tar­gu. Omar i jego młod­szy brat ucie­ka­li do Kenii z sąsia­da­mi. Na 18 lat stra­ci­li kon­takt z mat­ką. W Dada­ab obca kobie­ta zaopie­ko­wa­ła się nimi jak wła­sny­mi dzieć­mi. Ją też Omar uwa­ża za mat­kę. Nie­ste­ty, ponie­waż tej adop­cji nigdy nie sfor­ma­li­zo­wa­no, nie mia­ła pra­wa ubie­gać się o prze­sie­dle­nie razem z nim. Nadal miesz­ka w Dada­ab.

„To jest tak” – Omar zamy­śla się i patrzy przez okno na przy­pró­szo­ne śnie­giem budyn­ki aka­de­mic­kie. „Kie­dy zaczy­na­ją strze­lać, zawsze ucie­ka się pro­sto z miej­sca, w któ­rym się jest. Nie ma cza­su szu­kać resz­ty rodzi­ny”. Wycią­ga rękę w sze­ro­kim geście, jak­by chciał dosię­gnąć mia­sta poza kam­pu­sem. „Gdy­by w Lan­ca­ster wybu­chła woj­na, ucie­ka­li­by­ście tak jak sto­icie”. Po tych sło­wach w kla­sie zapa­da gro­bo­wa cisza. Stu­den­ci wstrzy­ma­li oddech. Nie wiem, czy dla­te­go, że tak jak za cza­sów Miło­sza wizja woj­ny w kon­tek­ście ame­ry­kań­skie­go świa­ta wyda­je się absur­dal­na, czy wręcz prze­ciw­nie: dla­te­go, że jest moż­li­wa.

*

Po raz kolej­ny myślę o Miło­szo­wym „po woj­nie” kil­ka tygo­dni póź­niej, kie­dy w Pol­sce wybu­cha awan­tu­ra o usta­wę o IPN. Przy­po­mi­nam sobie wte­dy, czym przede wszyst­kim róż­nię się od więk­szo­ści moich ame­ry­kań­skich rówie­śni­ków i rówie­śni­czek. Oni nie wycho­wa­li się wśród rodzin­nych opo­wie­ści o bom­bach, łapan­kach i budyn­kach, w któ­rych stra­szą duchy zaka­to­wa­nych ludzi. Mat­ki nie śpie­wa­ły im żoł­nier­skich pie­śni w sytu­acjach, w któ­rych ame­ry­kań­skie mat­ki śpie­wa­ją „nur­se­ry rhy­mes”. Dla moje­go męża oraz dla mnie to ele­men­ty kra­jo­bra­zu dzie­ciń­stwa i pew­nie dla­te­go, śle­dząc wia­do­mo­ści z Pol­ski, tak łatwo wpa­da­my w cza­so­prze­strzen­ny tunel, któ­ry prze­no­si nas w wojen­ną prze­szłość. Woj­na sprzed ponad sie­dem­dzie­się­ciu lat sta­je się nagle bar­dziej żywa w naszym domu niż ame­ry­kań­ska rze­czy­wi­stość wokół nas. Przed cał­ko­wi­tym ode­rwa­niem od teraź­niej­szo­ści chro­nią nas chy­ba tyl­ko nasze „ame­ry­kań­skie” dzie­ci.

Dzień w dzień kłó­ci­my się o Zagła­dę. Na śnia­da­nie, obiad i kola­cję ser­wu­je­my sobie z mężem te same maka­brycz­ne przy­staw­ki: pogro­my, mor­dy, mia­sta śmier­ci, get­ta, likwi­da­cje, eks­ter­mi­na­cje, eks­hu­ma­cje. „Mów ciszej, żeby dzie­ci nie sły­sza­ły” – upo­mi­na­my się co jakiś czas. Ale dzie­ci pochło­nię­te są oglą­da­niem baj­ki o Shop­kin­sach, uczło­wie­czo­nych pro­duk­tach spo­żyw­czych i prze­my­sło­wych, któ­re prze­ży­wa­ją fascy­nu­ją­ce przy­go­dy wśród półek super­mar­ke­tu. Zagłu­sze­ni dźwię­ka­mi z kre­sków­ki, może­my do woli poje­dyn­ko­wać się na histo­rię: zabi­ja­li, nie zabi­ja­li; wyda­wa­li, poma­ga­li; kola­bo­ro­wa­li, zwal­cza­li. A potem natar­cie z innej stro­ny: czym jest współ­od­po­wie­dzial­ność; co to zna­czy „naród Pol­ski”; co to są „fak­ty”? Kła­dzie­my się spać pognie­wa­ni, nie odzy­wa­my się po prze­bu­dze­niu. Gdy­by sie­dem lat temu w dniu nasze­go ślu­bu ktoś powie­dział mi, że przy­czy­ną nasze­go pierw­sze­go zna­czą­ce­go kry­zy­su mał­żeń­skie­go będzie pamięć Holo­cau­stu, pomy­śla­ła­bym, że osza­lał. Ame­ry­kań­scy przy­ja­cie­le, któ­rych zapra­sza­my na kola­cję, widząc nasze roz­draż­nie­nie też chy­ba podej­rze­wa­ją nas o sza­leń­stwo. A ja z kolei nie nadą­żam już za ame­ry­kań­ski­mi obse­sja­mi. Stra­ci­łam wątek śledz­twa Muel­le­ra w spra­wie rosyj­skiej inge­ren­cji w wybo­ry, nie obcho­dzą mnie deba­ty nad budże­tem, zapo­mnia­łam nawet o dre­amer­sach. Jeśli zwra­cam jesz­cze uwa­gę na ame­ry­kań­skie new­sy, to tyl­ko te doty­czą­ce sto­sun­ków dyplo­ma­tycz­nych z Pol­ską.

W takiej atmos­fe­rze nasza rodzi­na dobi­ja do Walen­ty­nek, któ­re w tym roku są tak­że Popiel­cem. W publicz­nej szko­le, do któ­rej uczęsz­cza nasza sze­ścio­let­nia cór­ka, to dru­gie świę­to oczy­wi­ście nie jest obcho­dzo­ne, więc, jak wszyst­kie ame­ry­kań­skie dzie­ci, cór­ka wyru­sza rano do szko­ły z ple­ca­kiem peł­nym cukier­ków i kar­te­czek ozdo­bio­nych różo­wy­mi ser­dusz­ka­mi.  Ja sama kupu­ję w super­mar­ke­cie  pudeł­ko cze­ko­la­dek i obie­cu­ję sobie, że na ten jeden dzień posta­ram się zawie­sić kon­flikt w naszym domu. Kie­dy w samo­cho­dzie włą­czam ame­ry­kań­skie radio, donie­sie­nia o szkol­nej masa­krze w Par­kland, na Flo­ry­dzie, docie­ra­ją do mnie jak przez mgłę. Pod­świa­do­mie spy­cham je na mar­gi­nes uwa­gi. Maso­we strze­la­ni­ny zda­rza­ją się w USA już pra­wie codzien­nie (w tym roku do koń­ca lute­go było ich 34). O nie­któ­rych media już nawet nie infor­mu­ją. Ja też znie­czu­li­łam się na takie wia­do­mo­ści. I sko­ro nie chcę w tym dniu myśleć o umar­łych z rodzin­ne­go kra­ju, to tym bar­dziej nie chcę myśleć o umar­łych Ame­ry­ki.  Nad­spo­dzie­wa­nie łatwo mi to przy­cho­dzi. Sama się sobie dzi­wię.

Jed­nak następ­ne­go dnia pew­ne zda­rze­nie zmu­sza mnie do kon­fron­ta­cji z tra­ge­dią w Par­kland. Pod­czas godzin kon­sul­ta­cyj­nych odwie­dza mnie zna­jo­ma stu­dent­ka. Mam jej pod­pi­sać kil­ka papie­rów potrzeb­nych do ukoń­cze­nia stu­diów. Przy­cho­dzi do mnie pra­wie od czte­rech lat, jestem jej tzw. aca­de­mic advi­sor, więc robi nam się tro­chę nostal­gicz­nie, bo wie­my, że nie­dłu­go nasze dro­gi się rozej­dą. Kie­dy roz­ma­wia­my o jej pla­nach na przy­szłość, dziew­czy­na spo­glą­da mi przez ramię na naj­now­sze zdję­cia moich dzie­ci usta­wio­ne na biur­ku. „Ale one uro­sły!” – woła. „Pamię­tam, jak były malut­kie.” A potem bez żad­ne­go wstę­pu ani nawet pau­zy zaczy­na mówić o strze­la­ni­nie na Flo­ry­dzie. O tym, że ma dosyć tej „epi­de­mii masakr”, że trze­ba koniecz­nie wymu­sić na wła­dzy restryk­cje w dostę­pie do bro­ni, że będzie pro­te­sto­wać mimo że doro­śli w jej rodzi­nie uwa­ża­ją, że nic nie wie o życiu. Wła­ści­wie nie do koń­ca sły­szę, co mówi; w gło­wie pul­su­je mi jed­na myśl: „Jak ona mogła zro­bić taki prze­skok myślo­wy? Od moich dzie­ci pro­sto do masa­kry w Par­kland?” Patrzę na nią z prze­ra­że­niem i wście­kło­ścią. Chy­ba zauwa­ży­ła coś w moich oczach, bo na chwi­lę milk­nie i znów zer­ka na zdję­cia dzie­ci. A potem mówi łamią­cym się gło­sem: „Boję się mieć dzie­ci. Bała­bym się posy­łać je do szko­ły”.

Po tej roz­mo­wie, stop­nio­wo, z ocią­ga­niem, zaczy­nam znów śle­dzić ame­ry­kań­skie wia­do­mo­ści. Słu­cham, jak Trump prze­ko­nu­je publicz­ność na kon­fe­ren­cji pra­so­wej, że trze­ba uzbro­ić nauczy­cie­li, żeby szko­ły zaczę­ły bar­dziej przy­po­mi­nać „bazy woj­sko­we”. Zna­jo­mi z pra­cy żar­tu­ją gorz­ko na Face­bo­oku: „Jestem śle­pa i nie­obli­czal­na, lepiej nie dawaj­cie mi bro­ni”. „Jeśli ktoś cho­ciaż raz uczest­ni­czył w zebra­niu wydzia­łu, ten wie, że zbro­je­nie nauczy­cie­li to fatal­ny pomysł”. Zasta­na­wiam się, czy nadej­dzie taki dzień, kie­dy i mi ktoś zapro­po­nu­je nosze­nie bro­ni do pra­cy. O tym, czy będą zbro­ić nauczy­cie­li moich dzie­ci, na razie pró­bu­ję nie myśleć. Zamiast tego przy­po­mi­nam sobie wzbu­rze­nie mojej stu­dent­ki i ciszę, któ­ra zale­gła w kla­sie, kie­dy Omar roz­ta­czał przed stu­den­ta­mi wizję woj­ny. I jakąś małą pocie­chę przy­no­si mi reflek­sja, że tym mło­dym Ame­ry­ka­nom jest chy­ba bli­żej do zro­zu­mie­nia doświad­czeń resz­ty świa­ta niż to z pozo­ru mogło­by się wyda­wać. Bo Ame­ry­ka, w któ­rej miesz­ka­ją, nie jest tą samą „fizjo­lo­gicz­ną” Ame­ry­ką, któ­rą po woj­nie zoba­czył Miłosz. Cho­ciaż nie jestem prze­ko­na­na, czy on wte­dy zoba­czył tę Ame­ry­kę napraw­dę.