Próba kręgosłupa

 W 1993 roku – nie­ste­ty, na krót­ko – Barań­czak wzno­wił swo­ją zna­ko­mi­tą rubry­kę „ksią­żek naj­gor­szych”, publi­ku­jąc w „Gaze­cie Wybor­czej” kil­ka omó­wień, wśród któ­rych zna­lazł się tekst poświę­co­ny powie­ści Brat­ne­go Wie­leb­ny Romeo. Recen­zja (nie tyle jej aksjo­lo­gia, ile samo jej napi­sa­nie) wzbu­dzi­ła obiek­cje Jaku­ba Kop­cia. W liście do gaze­ty wyzna­czył on pisa­rzo­wi dol­ną gra­ni­cę zain­te­re­so­wań: „W dobo­rze kry­ty­ko­wa­nych pro­za­ików Barań­cza­ko­wi poni­żej Her­lin­ga-Gru­dziń­skie­go schy­lać się nie godzi”. Poznań­sko-bostoń­ski autor, jak moż­na przy­pusz­czać, nie przy­stał na takie ogra­ni­cze­nie. Wytłu­ma­czył, iż „zawsze przyj­mo­wał zdro­wą zasa­dę, że to, jak nisko »godzi mu się schy­lać«, to spra­wa wyłącz­nie mię­dzy nim samym a jego krę­go­słu­pem”.

Wat użył kie­dyś skró­tu t.p.g. Nie powiem, i ja rozu­miem deli­kat­ność sytu­acji, nie­mniej i mój krę­go­słup będzie dziś nara­żo­ny na szwank, sko­ro pla­nu­ję zająć się wypo­wie­dzia­mi Mag­da­le­ny Śro­dy, a i zaj­rzeć pobież­nie na pra­wi­co­we por­ta­le. A zaczę­ło się od tego, że wspo­mnia­na publi­cyst­ka posta­no­wi­ła zająć się sys­te­ma­ty­ką nauki, dokład­niej zaś: orzecz­nic­twem, co do nauki nale­ży, a co nie. Jasny gwint! Biu­ro­kra­cja na uczel­niach już daw­no wkro­czy­ła w stan ele­fan­tia­zy, a tu jesz­cze pew­nie przyj­dzie ubie­gać się u Śro­dy, pani pro­fe­sor skąd­inąd, o cer­ty­fi­kat.

Zaczy­na tedy Śro­da od krót­kie­go kur­su histo­rii prze­ko­nań nie­gdyś uwa­ża­nych za nauko­we i wyni­ka­ją­cych z nich prak­tyk. A to na przy­kład upusz­cza­no krew (bo sądzo­no, że zastój krwi jest powo­dem więk­szo­ści cho­rób, a to okrop­ny­mi napa­ra­mi prze­ga­nia­no maci­cę (bo ten rze­ko­mo wędru­ją­cy narząd miał odpo­wia­dać za licz­ne cho­ro­by kobiet).

„Histo­ria nauki peł­na jest pomy­łek, pychy i fał­szów. Nie wszyst­ko więc, co dziś »nauko­we«, oka­że się takim w przy­szło­ści”. Co do pierw­sze­go zda­nia: świę­te sło­wa, pani Śro­da. Co do dru­gie­go: na pew­no tak, pozo­sta­je tyl­ko – w imie­niu i dla ludz­ko­ści – mieć nadzie­ję, że dziś zasad­ni­czo (na przy­kład) nie upusz­cza­my krwi w celach lecz­ni­czych ani też nie uzdra­wia­my cho­rych psy­chicz­nie za pomo­cą elek­trow­strzą­sów lub zim­nych prysz­ni­ców. Ale cięż­kich pomy­łek nie da się wyklu­czyć. Tak że i tu w sumie zgo­da z publi­cyst­ką.

Śro­da jed­nak­że po takim wstę­pie prze­cho­dzi do jed­no­ele­men­to­wej egzem­pli­fi­ka­cji:

„Na przy­kład leśnic­two. Jestem głę­bo­ko prze­ko­na­na, że to śle­pa ulicz­ka nauki, któ­ra opie­ra­jąc się na rze­ko­mej wie­dzy, demo­lu­je przy­ro­dę”. To „głę­bo­kie prze­ko­na­nie” autor­ki zosta­ło w gaze­cie dodat­ko­wo wyróż­nio­ne gra­ficz­nie jako osob­ny frag­ment, nazy­wa­ny (zwłasz­cza w Kra­ko­wie) cho­rą­giew­ką. W tym wypad­ku bar­dziej by paso­wa­ła sztur­mów­ka, w każ­dym razie myśla­łem dotąd, że kry­te­ria nauko­wo­ści są impli­ka­cją zobiek­ty­wi­zo­wa­nych twier­dzeń, nie zaś „prze­ko­nań” – nawet, jak u Śro­dy, „głę­bo­kich”.

Jesz­cze jako dziec­ko w pod­sta­wów­ce dowie­dzia­łem się o zagro­że­niu śro­do­wi­ska natu­ral­ne­go i o tym, jak wiel­kim i nie­zbęd­nym przed­się­wzię­ciem jest jego ochro­na. Spryt­na jest Śro­da: napi­sze, że leśnic­two to dzie­dzi­na pomy­lo­na – i teraz co? Udo­wad­niać, że nie jestem wiel­błą­dem, choć to już pusty­nia, a nie las? Przy­po­mi­nać, ile poko­leń uczo­nych róż­nych spe­cjal­no­ści pra­co­wa­ło nad powsta­niem naszej dzi­siej­szej wie­dzy o lesie?

„Na stu­diach nie uczy się, jak kochać las, jak go rozu­mieć jako war­tość auto­te­licz­ną, nie­po­wta­rzal­ną, mają­cą wza­jem­ne związ­ki i swo­je pra­wa”. O mat­ko ludo­wa, a skąd Śro­da to wie!? Była na SGGW, ale tyl­ko dwa tygo­dnie, bo skró­ci­li jej pobyt za dobre spra­wo­wa­nie? Wiem z pew­ne­go źró­dła, że wie­lu stu­den­tów pro­wa­dzi na tego rodza­ju stu­dia wła­śnie miłość do lasu… Dla Śro­dy zaś leśnic­two to rabun­ko­wy wyrąb i ogól­ne szkod­nic­two. Jasne, nie cho­dzi jej o naukę. Nie wiem, czy powo­dem jej śmia­łej nauko­znaw­czej tezy było osła­wio­ne wyci­na­nie drzew (przy­po­mnę przy oka­zji, że wyci­nał nie tyl­ko rząd, bo jął rżnąć skwa­pli­wie rów­nież lud pol­ski), czy też, w ramach rów­nie osła­wio­nej usta­wy, dopi­sa­nie nauk leśnych do listy dys­cy­plin. Strach prze­cież pomy­śleć, co by się sta­ło, gdy­by PiS oświad­czył, że mate­ma­ty­ka jest waż­ną dzie­dzi­ną wie­dzy. Albo że Ulis­ses jest wiel­ką powie­ścią.

Po paru dniach oka­za­ło się, że Śro­da wpa­dła w ciąg. Zaję­ła się mia­no­wi­cie tak­że ana­li­zą porów­naw­czą fil­mu, pio­sen­ki i lite­ra­tu­ry. „Może film Sma­rzow­skie­go ode­gra taką rolę, jak Mury Kacz­mar­skie­go czy Miło­sza: Któ­ry skrzyw­dzi­łeś czło­wie­ka pro­ste­go? Kul­tu­ra zmie­nia świat, cza­sem rady­kal­niej niż poli­ty­ka”.

Owszem, całe życie cho­dzi mi o zmia­nę świa­ta przez kul­tu­rę. Przy­po­mnę tyl­ko, że wiersz Miło­sza nosi tytuł Któ­ry skrzyw­dzi­łeś, ale może dba­nie o dokład­ność tytu­łów to też śle­pa ulicz­ka nauki? Na por­ta­lach pra­wo­skręt­nych – z jed­ne­go z nich cytu­ję wypo­wiedź Śro­dy; nie mam dostę­pu do ory­gi­na­łu – eks­cy­tu­ją się kry­ty­ką kościo­ła, mnie oczy­wi­ście nie o to teraz idzie, sko­ro znacz­nie cie­kaw­sze jest samo porów­na­nie.

Wiel­ka pieśń Kacz­mar­skie­go sta­ła się hym­nem znie­wo­lo­nych przez stan wojen­ny. Iro­nia recep­cji – i nie jest to bynaj­mniej ezo­te­rycz­na wie­dza dla wybra­nych – pole­ga zaś na tym, że maso­wy odbiór utwo­ru wyni­kał z jego nie­zro­zu­mie­nia: Mury nie są prze­cież apo­lo­gią zbio­ro­wo­ści. Gdy­by więc Kler przy­ję­to tak, jak Mury, to film ten zro­zu­mia­no by jako hero­icz­ną wal­kę bisku­pa Mor­do­wi­cza z prze­ciw­ni­ka­mi kościo­ła. Może nawet w trak­cie napi­sów koń­co­wych publicz­ność by w kinach wsta­wa­ła, żeby odśpie­wać Boże, coś Pol­skę.

Z wier­szem Miło­sza też się Śro­dzie nie uda­ło. No bo co, film ma być jak napis na pomni­ku pod Stocz­nią Gdań­ską, wyko­na­ny zresz­tą z prze­sad­nie luź­nym związ­kiem z ory­gi­na­łem? Publi­cyst­ka nie mia­ła­by pew­nie nic prze­ciw­ko wmu­ro­wa­niu w jakiejś prze­strze­ni ekle­zjal­nej tabli­cy z dys­ty­chem:

Któ­ry skrzyw­dzi­łeś czło­wie­ka z para­fii,
Nie bądź bez­piecz­ny. Fil­mo­wiec potra­fi.

I mówi przy tym Śro­da, że kul­tu­ra cza­sem zmie­nia świat bar­dziej niż poli­ty­ka, sama zaś (Śro­da) redu­ku­je ją (kul­tu­rę) do pozio­mu publi­cy­stycz­nych sygna­łów.

W daw­nych cza­sach, kie­dy upra­wia­łem jesz­cze chrze­ści­jań­stwo, zetkną­łem się z nader intry­gu­ją­cą sztu­ką cyto­wa­nia. Pod koniec otóż mszy, przed bło­go­sła­wień­stwem, ksiądz powie­dział parę słów na temat modli­twy Anioł Pań­ski. Że w jej porze poboż­ni odry­wa­ją się od zajęć, by modli­twę odmó­wić. Że, jak pisał pol­ski poeta Kazi­mierz Prze­rwa-Tet­ma­jer:

Na Anioł Pań­ski biją dzwo­ny,
Niech będzie Maria pozdro­wio­na,
Niech będzie Chry­stus pozdro­wio­ny…

Owszem, tak jest u Tet­ma­je­ra, tyle że cytat ten peł­ni u poety funk­cję iro­nicz­ną, szy­der­czą, ba! blas­fe­micz­ną. Ale może obo­je, Śro­da i ksiądz, korzy­sta­li z tego same­go bry­ku.