Profesja afektowanej skromności

W daw­nych cza­sach tekst dzien­ni­kar­ski musiał odpo­wie­dzieć na pięć pytań: kto? co? gdzie? kie­dy? dla­cze­go? Pod­sta­wo­wym zada­niem w tym zawo­dzie była więc fak­to­gra­fia, dopie­ro po jej rekon­struk­cji piszą­cy dla gaze­ty autor zabie­rał się za inter­pre­ta­cję. Zasa­da pię­ciu pytań krą­ży rów­nież w posta­ci posze­rzo­nej, uzu­peł­nio­nej o kwe­stię: jak? Ale i tu odpo­wiedź nale­ży do usta­leń fak­to­gra­ficz­nych. Nie­za­leż­nie więc od tego, czy pyta pięć, czy sześć razy, pro­ble­mem dzien­ni­ka­rza jest zde­cy­do­wa­nie bar­dziej mime­sis niż eks­pre­sja.

Pozmie­nia­ło się jed­nak. Nie żeby żur­na­li­stów tam­te pyta­nia dziś nie obcho­dzi­ły, tyle że tro­chę ina­czej na nie odpo­wia­da­ją.

Kto? Ja!
Co? Cokol­wiek.
Gdzie? Wszę­dzie.
Kie­dy? Zawsze.
Dla­cze­go? No tu wła­śnie nie wia­do­mo.

Już na począt­ku lat dzie­więć­dzie­sią­tych ubie­głe­go wie­ku pew­na bar­dzo począt­ku­ją­ca radio­wa repor­ter­ka była moc­no roz­ża­lo­na tym, że nagra­nie jej rela­cji, na przy­kład z ulicz­ne­go pro­te­stu, musi się zmie­ścić w kil­ku­dzie­się­ciu sekun­dach. Jak moż­na się domy­ślać, to zbyt mało na waż­kie prze­sła­nie dla świa­ta, któ­re owa adept­ka musia­ła mieć w zana­drzu.

Takie zachwia­nie pro­por­cji dopa­da­ło nie tyl­ko począt­ku­ją­cych. Ryszard Kapu­ściń­ski był repor­te­rem, ale bar­dzo chciał zostać pisa­rzem. Gdy zaczął być uwa­ża­ny za pisa­rza, dla­cze­go nie miał­by ucho­dzić rów­nież za poetę? A sko­ro jął funk­cjo­no­wać tak­że jako poeta, zde­cy­do­wał, iż będzie rów­nież myśli­cie­lem.

„Już nie­dłu­go, myślę sobie,
będę chło­pak spo­ry –
co ja wte­dy będę robił,
jaki fach wybio­rę?”

Tak zaczy­na się książ­ka Maja­kow­skie­go Kim chciał­bym zostać, któ­rą dosta­łem jako nagro­dę na zakoń­cze­nie pierw­szej kla­sy pod­sta­wów­ki, w czerw­cu 1967 roku, wła­śnie się zaczę­ło lato miło­ści (prze­kład Bro­niew­skie­go cytu­ję z pamię­ci). Kim zatem jesz­cze zechciał­by zostać Kapu­ściń­ski, gdy­by dłu­żej pożył?

Owszem, nie­któ­rzy spo­śród dzi­siaj piszą­cych, mówią­cych, wystę­pu­ją­cych i poka­zu­ją­cych się okre­śla­ją się jako dzien­ni­ka­rze, ale to raczej szcze­gól­na postać kla­sycz­ne­go topo­su afek­to­wa­nej skrom­no­ści. W empi­ku zauwa­ży­łem kie­dyś okład­kę z por­tre­tem Moni­ki Olej­nik i tytu­łem Jak żyć? Wpraw­dzie „jak?” jest ewen­tu­al­nym, szó­stym pyta­niem w dzien­ni­kar­skim zesta­wie, ale dotąd nie było tu połą­cze­nia „jak żyć?”.

Nie­daw­no radio­wa Dwój­ka – jak sły­chać, nawet tam docie­ra­ją zmia­ny – nada­ła audy­cję teo­re­tycz­nie poświę­co­ną Tom­ma­so Lan­dol­fie­mu i Gior­gio Man­ga­nel­le­mu, któ­rych książ­ki nie­daw­no poja­wi­ły się w pol­skich prze­kła­dach. Nie powiem, o tych wło­skich pisa­rzach mówio­no rów­nież, nie­mniej zapro­sze­ni goście, Mag­da­le­na Miecz­nic­ka i Piotr Kofta nie szczę­dzi­li wysił­ków, by moc­niej zaak­cen­to­wać obec­ność na ante­nie. Pro­wa­dzą­ca Mał­go­rza­ta Szy­man­kie­wicz też nie chcia­ła zostać w tyle.

Miecz­nic­ka posta­wi­ła na lite­ra­tu­ro­znaw­stwo z per­spek­ty­wy odbio­ru. Lan­dol­fi i Man­ga­nel­li przy­po­mnie­li jej tedy: „cier­pie­nia okre­su stu­denc­kie­go, potwor­ne, któ­re prze­cho­dzi­łam na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim, a póź­niej jesz­cze w znacz­nie więk­szym wymia­rze na uni­wer­sy­te­cie, któ­ry się nazy­wa Sor­bon­ne Nouvel­le Paris III”.

W folk­lo­rze dzie­cię­cym mawia­ło się kie­dyś, że ktoś miał do szko­ły pod gór­kę.

Mał­go­rza­ta I. Niem­czyń­ska w dwa mie­sią­ce, tydzień i jeden dzień po śmier­ci Mroż­ka opu­bli­ko­wa­ła jego bio­gra­fię. Już sam tytuł świad­czy o rze­tel­nym lite­ra­tu­ro­znaw­czym i histo­rycz­nym warsz­ta­cie: Mro­żek. Strip­tiz neu­ro­ty­ka. Boha­te­ro­wi swo­ich docie­kań pozo­sta­ła Niem­czyń­ska wier­na. W bożo­na­ro­dze­nio­wej „Wybor­czej” opu­bli­ko­wa­ła mia­no­wi­cie tekst „Mro­żek i Her­de­gen – kum­ple na dachu”. To repor­taż z ambi­cja­mi par excel­len­ce lite­rac­ki­mi, napi­sa­ny w achro­no­lo­gicz­nej kom­po­zy­cji epi­zo­dów. Autor­ka chce nie tyle spraw­dzić dach ze zdję­cia przed­sta­wia­ją­ce­go roz­ne­gli­żo­wa­nych tytu­ło­wych boha­te­rów, ile prze­żyć to sama. Spo­koj­nie, swo­je­go deza­bi­lu nie zapo­wia­da, jed­nak­że docie­ka­nia fak­to­gra­ficz­ne wypar­te zosta­ją przez kwe­stię egzy­sten­cjal­ne­go powtó­rze­nia. Wydzwa­nia tedy Niem­czyń­ska domo­fo­nem, gdyż chce wejść na dach.
„– Widzi pani, tu kie­dyś nie była Stu­denc­ka, tyl­ko Świer­czew­skie­go. I tutaj, pod sie­dem­nast­ką, miesz­kał Sła­wo­mir Mro­żek. A raczej pomiesz­ki­wał u Lesz­ka Her­de­ge­na. U jego rodzi­ny, zna­czy się. Na stry­chu. I oni mają takie zdję­cia – ja mogę poka­zać – jak bie­ga­ją tu po dachu. W samych majt­kach, pro­szę pani”.
Wej­ście na dach nie jest jed­nak łatwe:
„Na widok dra­bin­ki budzi się we mnie anar­chist­ka. Nie mogę jej roz­ło­żyć, bo blo­ku­je ją kłód­ka, ale gdy­by tak spryt­nie się wspiąć, obe­szło­by się może bez admi­ni­stra­cji. Tyl­ko że mam metr sześć­dzie­siąt czte­ry. Nie się­gam”.
Nie­ste­ty, biu­ro­kra­cji nie da rady unik­nąć.
„– Halo? Chcia­ła­bym wejść na dach – czu­ję, że się powta­rzam.
Wybuch śmie­chu w admi­ni­stra­cji cią­gnie się bez koń­ca.
– Ale dla­cze­go?
– Bo mam metr sześć­dzie­siąt czte­ry. Yyy, zna­czy: Mro­żek, Her­de­gen, majt­ki… itd.
[…]
W tytu­le wia­do­mo­ści piszę: »Wnio­sek o wej­ście na dach«. Jak z Mroż­ka”.

Koniecz­nie trze­ba zwró­cić uwa­gę na odświe­że­nie fra­ze­olo­gi­zmu „jak z Mroż­ka”, sku­tecz­nie zresz­tą zapo­zna­ją­ce­go zło­żo­ność dzieł auto­ra Desz­czu. Otóż u Niem­czyń­skiej to wyra­że­nie powin­no rów­nież zna­czyć, a przy­naj­mniej suge­ro­wać, że sama repor­ter­ka pisze też tro­chę jak Mro­żek.

Dach zosta­je enfin ziden­ty­fi­ko­wa­ny jako ten ze zdję­cia obu panów. Tekst koń­czy się filo­zo­ficz­ną poin­tą: „Nie ma Her­de­ge­na i nie ma Mroż­ka”. Fina­ło­wa fra­za pozo­sta­je nie­obo­jęt­na rów­nież pod wzglę­dem fak­to­gra­ficz­nym. Podob­nie jak to, że Mał­go­rza­ta I. Niem­czyń­ska mie­rzy sto sześć­dzie­siąt czte­ry cen­ty­me­try.