Prolefilia

Pro­fe­sor Filip Fili­po­wicz, lekarz z Psie­go ser­ca, dłuż­sze­go opo­wia­da­nia Buł­ha­ko­wa, został oskar­żo­ny o nie­na­wiść do pro­le­ta­ria­tu. Za to, według kobie­ty z komi­te­tu domo­we­go, powi­nien zostać aresz­to­wa­ny. Rzecz dzie­je się w pierw­szych latach sowiec­kiej rewo­lu­cji.  Adre­sat tak cięż­kie­go zarzu­tu bynaj­mniej się nie wypie­ra: „Owszem, nie lubię pro­le­ta­ria­tu – ze smut­kiem zgo­dził się Filip Fili­po­wicz” (cytu­ję prze­kład Ire­ny Lewan­dow­skiej).

Tak jasną i bez­pre­ten­sjo­nal­ną dekla­ra­cję spo­ty­ka się dzi­siaj dopraw­dy rzad­ko, prze­waż­nie bowiem pro­le­ta­riat – w róż­nych swych prze­obra­że­niach – bywa obiek­tem unie­sień raczej zawi­kła­nych. Zazwy­czaj amo­ry takie dekla­ro­wa­ne są przez tych, któ­rym – a niech tam, raz zasto­su­ję ana­li­zę mark­si­stow­ską – pocho­dze­nie kla­so­we oszczę­dzi­ło codzien­nych kon­tak­tów z nizi­na­mi. Będzie to pew­nie pro­po­zy­cja prze­sad­nie zdro­wo­roz­sąd­ko­wa, miał­bym prze­cież dla dotknię­tych taki­mi zadu­rze­nia­mi tera­pię: pół dnia z pro­sty­mi ludź­mi. Spo­koj­nie, nie myślę zaraz o włą­cze­niu pacjen­ta do gru­py mło­dych męż­czyzn uda­ją­cych się pocią­giem na mecz pił­kar­ski; nie, to była­by prze­sa­da. Ale tak pół dnia w wie­lo­po­ko­le­nio­wej rodzi­nie bez­ro­bot­nych, parę godzin z nie­le­gal­nym gastar­be­ite­rem, krót­ka wyciecz­ka do małe­go mia­stecz­ka – o, zaraz by im prze­szło! Im, czy­li żywią­cym per­ma­nent­ny afekt do pro­le­ta­ria­tu.

Ależ skąd, nie mówię o prze­mo­cy fizycz­nej. Mniej mi nawet cho­dzi o zanu­dze­nie na śmierć, nie­chyb­nie gro­żą­ce lewi­tu­ją­cym kry­ty­kom, któ­rzy zgo­dzi­li­by się na kon­takt ze zwy­kły­mi ludź­mi. Szo­kiem było­by nato­miast to, że ktoś ich prze­my­śleń nie słu­cha! Tyle się napa­ne­lo­wa­li, napu­bli­ko­wa­li, a tu led­wie zdą­ży­li wypo­wie­dzieć pół okrą­głe­go zda­nia, któ­re mia­ło roz­po­cząć dłuż­szy bły­sko­tli­wy ciąg, nie­zwy­kle traf­nie ana­li­zu­ją­cy post­ka­pi­ta­li­stycz­ne struk­tu­ry, zmie­rza­ją­cy do pre­cy­zyj­ne­go wska­za­nia roz­wią­zań nawar­stwień prze­mian ustro­jo­wych i nie­wła­ści­wej dys­try­bu­cji ról spo­łecz­ne­go post­spek­ta­klu; led­wie więc zaczę­li, a tu publicz­ność nie podzi­wia, tyl­ko prze­ry­wa. Jak to?

– Są pań­stwo egzem­pla­rycz­ny­mi przed­sta­wi­cie­la­mi wik­ty­mi­za­cji reor­ga­ni­za­cji spo­łecz­nej nastę­pu­ją­cej…

– Przed demo­kra­cją, panie, jażem zara­biał dzie­sięć tysią­ca na rękę – i tu się zaczy­na stru­mień świa­do­mo­ści w wer­sji cięż­ko­prze­my­sło­wej. Spo­łecz­ny zaś entu­zja­sta wybie­ga z obłę­dem w oczach i prze­mie­rza bez­kre­sy pól, przed­mieść i blo­ko­wisk.

Nie­daw­no na obro­nie pew­ne­go dok­to­ra­tu głos zabrał jeden z człon­ków komi­sji. Badacz ów od cza­su do cza­su wkła­da koszul­kę z osła­wio­nym absol­wen­tem medy­cy­ny Uni­wer­sy­te­tu w Buenos Aires; wpraw­cie por­tret jest pod­bar­wio­ny kiczo­wa­ty­mi paste­la­mi, co daje jed­nak pewien cudzy­słów. W każ­dym razie badacz ów, tam­te­go dnia w kon­wen­cjo­nal­nym gar­ni­tu­rze, powie­dział mniej wię­cej tak:

– Jacek Łuka­sie­wicz pisał o Poema­cie dla doro­słych: „Zarzu­ca­no tym stro­fom pogar­dę. Nie bez racji”. Ale Łuka­sie­wicz pisał to w latach osiem­dzie­sią­tych, czy­tał Waży­ka przez Robot­ni­ków ’80. U Waży­ka nie ma pogar­dy, jest współ­czu­cie.

Pro­szę? Z przy­jem­no­ścią prze­pi­sał­bym wię­cej z czwar­tej czę­ści poema­tu, może by czy­tel­ni­cy pomo­gli w odna­le­zie­niu tego współ­czu­cia?

wiel­ka migra­cja, sku­dlo­na ambi­cja,
na szyi sznu­rek – krzy­żyk z Czę­sto­cho­wy,
trzy pię­tra wyzwisk, jasie­czek pucho­wy,
macio­ra wód­ki i ambit na dziew­ki,
dusza nie­uf­na, spod mie­dzy wyrwa­na,
wpół roz­bu­dzo­na i wpół obłą­ka­na,
mil­czą­ca w sło­wach, śpie­wa­ją­ca śpiew­ki,
wypchnię­ta nagle z mro­ków śre­dnio­wie­cza
masa wędrow­na, Pol­ska nie­czło­wie­cza

Widzą tu gdzieś pań­stwo jakąś dodat­niej­szą emo­cję? No nie, par­don, jest jesz­cze stro­fo­ida domy­ka­ją­ca:

Wiel­ka migra­cja prze­mysł budu­ją­ca,
nie zna­na Pol­sce, ale zna­na dzie­jom,
kar­mio­na pust­ką wiel­kich słów, żyją­ca
dzi­ko, z dnia na dzień i wbrew kazno­dzie­jom –
w węglo­wym cza­dzie, w powol­nej męczar­ni,
z niej się wyta­pia robot­ni­cza kla­sa.
Dużo odpad­ków. A na razie kasza.

Pro­szę bar­dzo, współ­czu­cie jak w pysk strze­lił: wiel­kie sło­wa są puste, robot­ni­cy się męczą; na razie wpraw­dzie, tak to ujmu­je Ważyk, kasza, ale wyto­pi się z tego kla­sa robot­ni­cza. W przy­szło­ści, jak to u lewi­cow­ców.

Kil­ka lat temu Sile­siu­sa za debiut otrzy­ma­ła pew­na poetes­sa, nazwij­my ją Księż­nicz­ką Cygań­ską; nie bez powo­dów, jak się za chwi­lę oka­że. Odbie­ra­jąc nagro­dę, roz­na­mięt­ni­ła się przed mikro­fo­nem:

– Pamię­taj­cie, że kul­tu­ra jest nie tyl­ko tutaj, ale jest tak­że w koczo­wi­skach rom­skich!

Echo tłu­kło się po ścia­nach teatru i nie wie­dzia­ło, co począć. Lau­re­at­ka mówi­ła do innych nomi­no­wa­nych i zwy­cięz­ców, poetów i poetek jak naj­bar­dziej pierw­szo­rzęd­nych. Nie powiem, na widow­ni nie bra­ko­wa­ło ban­kie­to­ja­dów, ale było też cał­kiem dużo osób, któ­re to i owo w kul­tu­rze zro­bi­ły. Byli rów­nież juro­rzy, też prze­cież nie od sro­ki. I wszy­scy ode­bra­li­śmy naukę o tym, gdzie jest kul­tu­ra. Zgo­da, wyko­rzy­sty­wa­ni przez mafię bied­ni rom­scy przy­by­sze są nie­bła­hym pro­ble­mem spo­łecz­nym, tyl­ko trze­ba wie­dzieć, co i kie­dy. Takie nato­miast, jak Księż­nicz­ka Cygań­ska, daw­niej okre­śla­ło się mia­nem panien z mokrą gło­wą, dziś zaś wspo­mnia­ny hap­pe­ning docze­kał się gdzie­nie­gdzie nawet poważ­ne­go trak­to­wa­nia.

W fil­mie Danie­la Bar­be­ra Har­ry Brown (2009) tytu­ło­wy boha­ter zaczy­na wymie­rzać spra­wie­dli­wość: przy jego pomo­cy kil­ku zakap­tu­rzo­nych i odzia­nych w ohyd­ne dre­sy mło­do­cia­nych prze­stęp­ców opusz­cza ten padół nie­spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej. Film zawie­ra w sobie coś w rodza­ju kathar­sis: moje – i nie sądzę, żebym był tu wyjąt­kiem – lęki (spo­łecz­ne, no bo jakie) zosta­ły choć na czas trwa­nia paru scen zaże­gna­ne. Wydaw­cy uzna­li spra­wę za jed­nak ryzy­kow­ną, defałd­ka zawie­ra więc spo­ro dodat­ków. Nie takich, jak zwy­kle (że z Rober­tem pra­co­wa­ło się świet­nie, Mathil­da jest pro­fe­sjo­nal­na w każ­dym calu, a wóz­karz John­ny to po pro­stu geniusz, i w ogó­le cie­szę się, że wzią­łem udział w tym pro­jek­cie). Tym razem dodat­ki instru­ują widzów, jak nale­ży ode­brać film, po czę­ści peł­nią też funk­cję spo­łecz­nej eks­pia­cji. Micha­el Caine, odtwór­ca głów­nej roli zapy­ta­ny więc został o to, kto jest odpo­wie­dzial­ny za prze­stęp­czość wśród mło­dzie­ży: „Każ­dy z nas pono­si odpo­wie­dzial­ność. Win­ne są temu: upa­dek rodzi­ny, szkol­nic­two, obo­jęt­ność władz, sys­tem kla­so­wy, opie­ka spo­łecz­na, a przede wszyst­kim nar­ko­ma­nia” (prze­kład napi­sów: Piotr Lic­ki).

Kla­sycz­na to i kli­nicz­na lita­nia. Jak powszech­nie wia­do­mo, (przy­szli) mło­dzi ban­dy­ci sza­no­wa­li życie rodzin­ne, do nauki wręcz się gar­nę­li, żywo inte­re­so­wa­li się poli­ty­ką, dzię­ki pra­cy chcie­li poko­nać barie­ry kla­so­we, oka­zy­wa­li wdzięcz­ność oso­bom z opie­ki spo­łecz­nej, do nar­ko­ma­nii zaś zosta­li po pro­stu przy­mu­sze­ni, nie wypa­da­ło odma­wiać.

W Roku 1984 wystę­pu­ją posta­cie w ory­gi­na­le nazy­wa­ne „pro­les”, co Juliusz Mie­ro­szew­ski prze­ło­żył na „pro­le­tów”, Tomasz Mir­ko­wicz zaś na „pro­li”. Orwell przed­sta­wił ich bez złu­dzeń.