Skupienie światów (czytając Ahdaf Soueif w Ameryce)

Przez dużą część mar­ca 2018 roku na zaję­ciach z tzw. nie-zachod­niej lite­ra­tu­ry świa­to­wej oma­wiam ze stu­den­ta­mi Mapę miło­ści Ahdaf Soueif, współ­cze­snej anglo­foń­skiej pisar­ki z Egip­tu. Odkry­łam tę powieść pod­czas stu­diów dok­to­ranc­kich, na semi­na­rium z lite­ra­tu­ry post­ko­lo­nial­nej. Teraz czy­tam ją już po raz czwar­ty – trze­ci rok z rzę­du ze stu­den­ta­mi.

Powieść Soueif nale­ży do tych, któ­re powin­no się czy­tać kil­ka­krot­nie: jest gęsta od deta­li, wie­lo­po­zio­mo­wa, napi­sa­na z ency­klo­pe­dycz­nym roz­ma­chem; fik­cyj­ne wyda­rze­nia spla­ta­ją się w niej z wyda­rze­nia­mi histo­rycz­ny­mi, a wymy­śle­ni boha­te­ro­wie spo­ty­ka­ją praw­dzi­we histo­rycz­ne posta­cie waż­ne dla świa­ta arab­skie­go w XIX i XX wie­ku. Przy każ­dej kolej­nej lek­tu­rze z pię­tro­wej fabu­ły na pierw­szy plan wyła­nia­ją się dla mnie inne ele­men­ty – zależ­nie od tego, co aku­rat dzie­je się w moim oto­cze­niu. Tym razem moją uwa­gę przy­cią­ga Amal – boha­ter­ka, któ­rej pier­wo­wzo­rem jest sama Soueif.

Amal miesz­ka w Kairze z koń­ca ubie­głe­go mil­le­nium. Dzię­ki swo­jej ame­ry­kań­skiej kuzyn­ce Isa­bel odna­la­zła sta­ry kufer z rodzin­ny­mi pamiąt­ka­mi, mię­dzy inny­mi z pamięt­ni­ka­mi i lista­mi swo­jej bab­ki Laj­li oraz ciot­ki Anny, Angiel­ki oże­nio­nej z Egip­cja­ni­nem. Cały­mi dnia­mi Amal stu­diu­je sta­re doku­men­ty, odtwa­rza­jąc histo­rię rodzin­ną z roz­sy­pa­nych frag­men­tów. Zanu­rza się cał­ko­wi­cie w daw­ny, kolo­nial­ny świat i w ten spo­sób odry­wa się od przy­gnę­bia­ją­cej teraź­niej­szo­ści – od bie­dy i narze­kań współ­cze­snych jej Egip­cjan, roz­cza­ro­wa­nych rzą­da­mi Muba­ra­ka i  jego słu­żal­czo­ścią wobec USA.

Mniej wię­cej w poło­wie powie­ści natra­fiam na taki opis roz­my­ślań, któ­re Amal snu­je pod­czas poran­ne­go spa­ce­ru po Kairze: „Gdy zbli­ża  się  do  koń­ca  Mostu  Uni­wer­sy­tec­kie­go,  wyra­sta  przed  nią  pomnik  Nahat Misr  –  pomnik,  pod  któ­rym  gro­ma­dzi­li  się  w  dniach  demon­stra­cji. Wte­dy, po woj­nie sześć­dzie­sią­te­go siód­me­go roku, całe jej poko­le­nie jak gdy­by prze­czu­ło, co ta klę­ska dla nich ozna­cza, jakim złym cie­niem legnie na całym ich życiu – i wyszli wszy­scy na uli­ce, chcąc zaże­gnać kata­stro­fę. Był rok sześć­dzie­sią­ty ósmy, zda­wa­ło się,  że  mło­dzi  zdo­bę­dą  świat  i  że  wśród  tych  zdo­byw­ców  będą  tak­że egip­scy  studenci”[1].

„Woj­na sześć­dzie­sią­te­go siód­me­go roku” to oczy­wi­ście woj­na sze­ścio­dnio­wa, a raczej „woj­na czerw­co­wa” − jak okre­śla się ją po arab­sku. To wte­dy, po miaż­dżą­cym zwy­cię­stwie Izra­ela, Egipt gwał­tow­nie stra­cił ran­gę w mię­dzy­na­ro­do­wych hie­rar­chiach, a tery­to­rium Izra­ela powięk­szy­ło się pra­wie czte­ro­krot­nie: o Gazę, Zachod­ni Brzeg Jor­da­nu i Wschod­nią Jero­zo­li­mę.

W ory­gi­nal­nej angiel­skiej wer­sji Mapy miło­ści lata napi­sa­ne są cyfra­mi: „war of ’67”, „In  ’68…” Pośród dzie­sią­tek liter cyfry przy­cią­ga­ją wzrok − wyglą­da­ją jak ktoś zna­jo­my, kogo dostrze­gło się w tłu­mie obcych. Pozna­ję tego gościa – ’68 – widu­ję go w histo­rii Pol­ski. W tym roku, przy obcho­dach pięć­dzie­sią­tej rocz­ni­cy tam­te­go mar­ca, pra­wie codzien­nie poka­zu­je mi swo­ją obrzy­dli­wą gębę. Tak przy­wy­kłam do nie­go w  rodzi­mej sce­ne­rii, że zaska­ku­je mnie jego widok w egip­skim kra­jo­bra­zie. Przez chwi­lę wpa­tru­ję się w cyfry, jak­bym kon­tem­plo­wa­ła zna­ki Kaba­ły. Szóst­ka i sió­dem­ka, szóst­ka i ósem­ka – czu­ję ich siłę, są punk­tem, któ­ry ogni­sku­je inte­re­su­ją­ce mnie świa­ty.

*

Przy­go­to­wu­jąc się do zajęć o kon­tek­stach histo­rycz­nych Mapy miło­ści, wpa­dam w inter­ne­to­we labi­ryn­ty. Na YouTu­bie natra­fiam na frag­ment doku­men­tu Ila­na Ziva Sześć czerw­co­wych dni. W czar­no-bia­łym kadrze widzę wnę­trze samo­cho­du  i sta­re samo­cho­do­we radio, w któ­rym męska ręka usta­wia pokrę­tło, żeby puścić Jeru­sza­la­im szel zahaw. Już przy pierw­szych dźwię­kach tej pie­śni wysy­pu­je się worek z moimi wspo­mnie­nia­mi.

Jeru­sza­la­im szel zahaw
we szel necho­szet we szel or
Halo lechol szi­ra­ich ani kinor

Po raz pierw­szy usły­sza­łam tę pieśń na począt­ku lat 90. w Insty­tu­cie Juda­isty­ki UJ, gdzie cho­dzi­łam na lek­to­rat z języ­ka hebraj­skie­go. Pamię­tam, jak dziw­nie brzmia­ły dla mnie ostat­nie sło­wa refre­nu: ani kinor – dosłow­nie „ja skrzyp­ce”, i jak dzię­ki nim zapa­mię­ty­wa­łam, że w hebraj­skim nie ma teraź­niej­szej for­my cza­sow­ni­ka „być”. Pamię­tam radość, kie­dy roz­po­zna­łam tę melo­dię w fina­le Listy Schin­dle­ra. Ale nie przy­po­mi­nam sobie, żebym uczy­ła się cze­go­kol­wiek o gene­zie tej pie­śni. Nie wie­dzia­łam, że mia­ła pre­mie­rę zale­d­wie trzy tygo­dnie przed woj­ną sze­ścio­dnio­wą i że po zwy­cię­stwie Izra­ela jej autor­ka Naomi Sze­mer dopi­sa­ła do niej nową zwrot­kę upa­mięt­nia­ją­cą zdo­by­cie Wschod­niej Jero­zo­li­my.

Wie­le wspo­mnień z tam­te­go lek­to­ra­tu dopie­ro po latach odsła­nia peł­ne zna­cze­nie – na przy­kład hebraj­skie czy­tan­ki, któ­re dosta­wa­li­śmy na luź­nych kart­kach kse­ro. Zapa­mię­ta­łam te, któ­re opo­wia­da­ły o ojcu współ­cze­sne­go hebraj­skie­go, Elie­ze­rze ben Jehu­dzie, wysła­wia­jąc cud wskrze­sze­nia mar­twe­go języ­ka. Inne czy­tan­ki podob­nie pod­nio­słym tonem opi­sy­wa­ły Teo­do­ra Herz­la. Inte­re­so­wa­ła mnie wów­czas skład­nia hebraj­skich zdań, nie ich treść, więc dopie­ro wie­le lat póź­niej dotar­ło do mnie, że były to kse­rów­ki stron z izra­el­skich pod­ręcz­ni­ków dla nowych imi­gran­tów.

Kie­dy skoń­czył się lek­to­rat w Insty­tu­cie Juda­isty­ki, kole­żan­ka namó­wi­ła mnie na kur­sy hebraj­skie­go orga­ni­zo­wa­ne przez Fun­da­cję Lau­de­ra w Syna­go­dze Iza­aka na Kazi­mie­rzu. Kazi­mierz nie przy­po­mi­nał jesz­cze tury­stycz­no-roz­ryw­ko­wej dziel­ni­cy, któ­rą jest teraz. Dopie­ro wydo­by­wał się z żało­by. Była już kawiar­nia Sin­ger na rogu Este­ry i Iza­aka, restau­ra­cja Ariel (obec­ny Kle­zmer Hois) przy Sze­ro­kiej, przy Mio­do­wej remon­to­wa­no Syna­go­gę Tem­pel. Ale uli­ca Ciem­na, któ­rą zwy­kle docho­dzi­łam do Iza­aka, jesz­cze stra­szy­ła odpa­da­ją­cym tyn­kiem i pęk­nię­ty­mi szy­ba­mi w kamie­ni­cy, w któ­rej dzi­siaj znaj­du­je się eks­klu­zyw­ny Hotel Eden. Kazi­mierz na pro­gu prze­mia­ny fascy­no­wał mnie, ale nie znaj­do­wa­łam w nim tego, cze­go chcia­łam – świa­ta z XIX-wiecz­nych foto­gra­fii, któ­re oglą­da­łam w albu­mie Kra­kow­ski Kazi­mierz. Dziel­ni­ca żydow­ska 1870−1988, autor­stwa kuzy­na moje­go ojca Sta­ni­sła­wa Mar­kow­skie­go. Wie­dzia­łam, że takich obra­zów codzien­ne­go  żydow­skie­go życia nie odnaj­dę już w Pol­sce. Kie­dy latem 1996 roku nada­rzy­ła się oka­zja, przy­kle­iłam się do ame­ry­kań­skiej gru­py, któ­rą pozna­łam na Festi­wa­lu  Kul­tu­ry Żydow­skiej i poje­cha­łam na trzy tygo­dnie do Izra­ela.

*

Do tej pory zadzi­wia mnie, że przez te trzy tygo­dnie poby­tu w Izra­elu pra­wie dosłow­nie nie zauwa­ży­łam Pale­styń­czy­ków. Z moimi ame­ry­kań­ski­mi towa­rzy­sza­mi odwie­dza­łam miej­sca waż­ne dla kul­tur żydow­skiej i chrze­ści­jań­skiej: Jero­zo­li­mę, Betle­jem, Masa­dę, Jezio­ro Gali­lej­skie. W mia­stecz­ku Safed, cen­trum Kaba­ły, odnio­słam cudow­ne wra­że­nie, że obser­wu­ję wskrze­sze­nie zgła­dzo­ne­go świa­ta. Przed­wo­jen­ne foto­gra­fie oży­ły. Ulicz­ki bru­ko­wa­ne koci­mi łba­mi znów peł­ne były cha­sy­dów w stro­jach jak sprzed wie­ku.  Pale­styń­czy­cy nie nale­że­li do tego świa­ta. O ile w ogó­le uda­ło im się tam dostać, prze­pły­wa­li dale­ko w tle: zama­za­ne posta­cie, zle­wa­ją­ce się w sza­rą masę.

Dla­te­go począt­ko­wo nie potra­fi­łam zro­zu­mieć nie­któ­rych doświad­czeń, któ­re spo­tka­ły mnie pod­czas tej podró­ży.  Kobie­ta, u któ­rej wyna­ję­łam pokój w chrze­ści­jań­skiej dziel­ni­cy Wschod­niej Jero­zo­li­my, kaza­ła mi się wypro­wa­dzić, kie­dy wró­ci­łam wie­czo­rem z obcho­dów Tisza be-Aw przy Ścia­nie Pła­czu, odpro­wa­dzo­na przez kole­gę w jar­muł­ce. Musia­ła widzieć, jak objął mnie i poca­ło­wał na poże­gna­nie, bo cze­ka­ła na mnie na pro­gu miesz­ka­nia, jesz­cze zanim zdą­ży­łam dojść do szczy­tu kamien­nych scho­dów, któ­re pro­wa­dzi­ły tam z podwó­rza. „Mnie samej to nie prze­szka­dza” – tłu­ma­czy­ła zmia­ta­jąc mio­tłą nie­wi­dzial­ny kurz z bru­ku. „Ale nie chcę, żeby sąsie­dzi powie­dzie­li, że jestem Jew-lover”. A potem odsta­wi­ła mio­tłę, spoj­rza­ła mi pro­sto w oczy i zapy­ta­ła zatro­ska­nym tonem, jak­by była moją bab­cią albo cio­cią: „A co na to twoi rodzi­ce?”

Kie­dy opo­wie­dzia­łam o tym zda­rze­niu tam­te­mu kole­dze – oby­wa­te­lo­wi Ame­ry­ki – obu­rzył się, że w pań­stwie żydow­skim może ist­nieć taki anty­se­mi­tyzm. Przy­tak­nę­łam mu wte­dy bez zasta­no­wie­nia. Dopie­ro wie­le lat póź­niej spoj­rza­łam na całe zda­rze­nie z per­spek­ty­wy tej kobie­ty. Była Arab­ką-chrze­ści­jan­ką. Na oko mia­ła 70−80 lat, więc praw­do­po­dob­nie miesz­ka­ła w tym samym miej­scu jesz­cze pod rzą­da­mi Jor­da­nii. Moż­li­we, że w czerw­cu ’67 prze­ży­ła prze­ję­cie Wschod­niej Jero­zo­li­my przez armię Izra­ela. Miesz­ka­ła samot­nie. Czy to dziw­ne, że bała się sąsiedz­kich szy­kan, na któ­re ją nara­zi­łam?

Na slaj­dach moich wspo­mnień z podró­ży do Izra­ela Pale­styń­czy­cy wyło­ni­li się z zama­za­nej masy dopie­ro po pię­ciu latach, dzię­ki moim stu­diom dok­to­ranc­kim na Illi­no­is Sta­te Uni­ver­si­ty. Na zaję­ciach z lite­ra­tu­ry post­ko­lo­nial­nej, pro­wa­dzo­nych przez egip­skie­go pro­fe­so­ra Waila Has­sa­na, czy­ta­li­śmy Mapę miło­ści razem z opo­wia­da­nia­mi Ghas­sa­na Kana­fa­nie­go ze zbio­ru Palestine’s Chil­dren. Te dwie książ­ki dobrze się uzu­peł­nia­ły. W Mapie miło­ści sytu­acja Pale­sty­ny poja­wia się przede wszyst­kim jako temat inte­lek­tu­al­nych debat arab­skich elit – tych z XIX i XX wie­ku oraz tych z koń­ca XX. Nie­któ­re frag­men­ty książ­ki czy­ta się jak zbe­le­try­zo­wa­ną wer­sję Orien­ta­li­zmu pale­styń­skie­go myśli­cie­la Edwar­da Saida. (Jeden z boha­te­rów współ­cze­sne­go wąt­ku powie­ści powstał zresz­tą z inspi­ra­cji oso­bą Saida). Za to opo­wia­da­nia Kana­fa­nie­go dzia­ła­ją przede wszyst­kim na emo­cje. Prze­no­szą czy­tel­ni­ka w śro­dek życia w oku­po­wa­nej Pale­sty­nie i szo­ku­ją bru­tal­ny­mi sce­na­mi, czę­sto przed­sta­wio­ny­mi z per­spek­ty­wy dzie­ci. Dzię­ki tym dwóm książ­kom, czy­ta­nym na rów­ni­nach środ­ko­wo-zachod­niej Ame­ry­ki, zda­łam sobie spra­wę z odwrot­nej stro­ny cudu, któ­ry obja­wił mi się w Izra­elu. W opo­wia­da­niu Kana­fa­nie­go Retur­ning to Haifa para Pale­styń­czy­ków wra­ca do Haj­fy w 1967 roku, żeby zoba­czyć dom, z któ­re­go wygna­no ich dwa­dzie­ścia lat wcze­śniej. Na widok zna­jo­me­go kra­jo­bra­zu żona mówi do męża: „Nie wie­rzy­łam, że jesz­cze kie­dy­kol­wiek zoba­czę Haj­fę”. Ale mąż ją popra­wia: „Nie widzisz Haj­fy. Oni ci ją pokazują”[2]. W tym samym opo­wia­da­niu Kana­fa­ni opi­su­je żydow­skie­go osad­ni­ka, emi­gran­ta z Pol­ski z 1947 roku, któ­ry za wszel­ką cenę pra­gnął wie­rzyć w odzy­ska­ny raj, nawet kosz­tem wła­snej śle­po­ty: „Zda­wa­ło mu się, że wal­ki, o któ­rych sły­szy i czy­ta każ­de­go ran­ka w «Pale­sti­ne Post», roz­gry­wa­ją się mię­dzy ludź­mi a ducha­mi, nikim więcej”[3]. Do pew­ne­go stop­nia roz­po­zna­łam w tych dwóch opi­sach moje wła­sne pro­ble­my z per­cep­cją; pod­czas podró­ży do Izra­ela zoba­czy­łam w tym kra­ju tyl­ko to, co poka­zy­wa­ły mi kse­rów­ki moich hebraj­skich pod­ręcz­ni­ków. Takie wybiór­cze patrze­nie jeden z boha­te­rów Mapy miło­ści tłu­ma­czy euro­cen­try­zmem: „Euro­pa  po  pro­stu  nie  dostrze­ga  ludzi  w kra­jach,  któ­re  zamie­rza  anek­to­wać  –  a  jeśli  nawet  ich  dostrze­ga,  to  wedle wła­snych  utar­tych  sche­ma­tów:  jako  ludy  zaco­fa­ne,  pozba­wio­ne  zdol­no­ści racjo­nal­ne­go myśle­nia i owład­nię­te fana­ty­zmem reli­gij­nym. Jako ludy, któ­re nie zasłu­gu­ją na wła­sne kra­je – na świę­te i malow­ni­cze zie­mie Wschodu”[4].

*

Dla więk­szo­ści moich stu­den­tów Mapa miło­ści jest trud­ną lek­tu­rą. Gubią się w gma­twa­ni­nie jej wąt­ków, onie­śmie­la ich jej roz­miar, nie wszyst­kim chce się śle­dzić histo­rycz­no-poli­tycz­ne kon­tek­sty. Przy­cho­dzi mi do gło­wy naj­lep­szy spo­sób na zain­te­re­so­wa­nie ich tą książ­ką: „A może zapro­sić autor­kę na zaję­cia?” Oczy­wi­ście dzie­li nas ponad dzie­sięć tysię­cy kilo­me­trów – Ahdaf Soueif miesz­ka w Egip­cie. Jed­nak dzię­ki inter­ne­to­wi takie cuda są teraz moż­li­we. Od pomy­słu do reali­za­cji dzie­li mnie tyl­ko kil­ka maili i klik­nięć. Soueif się zga­dza (za pośred­nic­twem sekre­tar­ki), a moi prze­ło­że­ni na uczel­ni dają mi bło­go­sła­wień­stwo i fun­du­sze.

„Ale czy to na pew­no się uda?” – pyta Soueif poprzez sekre­tar­kę. „Ostat­nio w Egip­cie Sky­pe bywa zaka­za­ny − z dnia na dzień, bez zapo­wie­dzi”. Uspo­ka­jam ją, że my uży­wa­my Zoom, now­szy i znacz­nie prost­szy pro­gram, któ­re­go rzą­dzą­cy tego świa­ta być może jesz­cze nie mają pod kon­tro­lą. Kil­ka godzin przed zaję­cia­mi uma­wia­my się z Soueif na prób­ne spo­tka­nie; widzi­my się przez chwi­lę – na tyle, żeby się przed­sta­wić i poma­chać sobie nawza­jem ręką jak przez okno. Wszyst­ko dzia­ła.

Kie­dy póź­niej okno na Egipt otwie­ra się na dużym ekra­nie w sali wykła­do­wej, stu­den­ci są pod­eks­cy­to­wa­ni. Na pierw­szym pla­nie Soueif uśmie­cha się do nas cie­pło; za nią widać wnę­trze jej miesz­ka­nia w Kairze – sto­lik zawa­lo­ny książ­ka­mi, obra­zy i foto­gra­fie na ścia­nach, włą­czo­ną lamp­kę przy fote­lu, któ­ra uświa­da­mia nam, że jest wie­czór. „Któ­ra jest tam godzi­na?” – pyta­ją stu­den­ci. Nie­któ­rzy chy­ba dopie­ro teraz zda­li sobie spra­wę, że Soueif patrzy na nas nie tyl­ko z inne­go kra­ju, ale też z innej stre­fy cza­so­wej.

Potem zada­ją pyta­nia o książ­kę. „Jak dłu­go ją pisa­ła?” 4 lata – 2 lata rese­ar­chu i 2 lata pisa­nia. „Co sym­bo­li­zu­je ta dzi­wacz­na sce­na w poło­wie książ­ki, kie­dy Ame­ry­kan­ka doświad­cza w Egip­cie nad­przy­ro­dzo­nej wizji?” Soueif nie wie. Aku­rat ta sce­na dosłow­nie przy­śni­ła się jej pew­nej nocy w hote­lu, pod­czas kil­ku­dnio­we­go mara­to­nu pisa­nia. „Czy pisa­ła tę książ­kę dla Wscho­du czy dla Zacho­du?” Dla jed­ne­go i dru­gie­go. Dobra lite­ra­tu­ra jest dla wszyst­kich. Sztu­ka powin­na prze­ska­ki­wać gra­ni­ce, któ­re są tyl­ko wyni­kiem przy­pad­ko­wo­ści nasze­go miej­sca uro­dze­nia. „Co czy­tel­ni­cy powin­ni z tej książ­ki wynieść?” Może przede wszyst­kim wła­ści­wy obraz arab­skich kobiet. Że to nie­praw­da, że kobie­ty-Muzuł­man­ki są tyl­ko uci­ska­ne i znie­wo­lo­ne. To nigdy nie było praw­dą.

Wresz­cie w naszej roz­mo­wie poja­wia się kwe­stia Pale­sty­ny. Ktoś chce wie­dzieć, czy Soueif żału­je decy­zji, żeby po publi­ka­cji Mapy miło­ści zre­zy­gno­wać z pisa­nia fik­cji i zająć się wyłącz­nie dzien­ni­kar­stwem oraz lite­ra­tu­rą fak­tu. Oka­zu­je się, że ta decy­zja wią­że się ści­śle z Pale­sty­ną. W roku 2000, kie­dy Mapa miło­ści zna­la­zła się w fina­le Booke­ra, wybu­chła też dru­ga pale­styń­ska inti­fa­da. Redak­cja „The Guar­dian” wysła­ła Soueif do Pale­sty­ny, aby napi­sa­ła o tym repor­taż. To, co zoba­czy­ła, wywar­ło na niej takie wra­że­nie, że posta­no­wi­ła poświę­cić się cał­ko­wi­cie spra­wie Pale­sty­ny. Po napi­sa­niu cyklu ese­jów zało­ży­ła Pal­fest, festi­wal arty­stycz­ny, któ­ry wycho­dzi naprze­ciw pra­gnie­niom Pale­styń­czy­ków, aby żyć peł­nym życiem – takim, w któ­rym obok cier­pie­nia jest miej­sce na lite­ra­tu­rę, muzy­kę i sztu­ki wizu­al­ne. Festi­wal to tak­że spo­sób, aby co roku ścią­gnąć do Pale­sty­ny pisa­rzy i arty­stów z całe­go świa­ta, żeby na wła­sne oczy zoba­czy­li, jak wyglą­da życie na oku­po­wa­nych tery­to­riach.

„Kie­dy miesz­ka­łam w Anglii [razem z mężem, bry­tyj­skim poetą Ianem Hamil­to­nem – przyp. K.J.] uświa­do­mi­łam sobie, że kon­flikt pale­styń­sko-izra­el­ski i spo­sób jego przed­sta­wie­nia w mediach są źró­dłem wszel­kiej tru­ci­zny w sto­sun­kach mię­dzy moimi dwo­ma świa­ta­mi – tym na połu­dniu i tym na pół­no­cy” – opo­wia­da Soueif. Dla­te­go tak waż­ne było dla niej nawią­za­nie kon­tak­tów z ludź­mi kul­tu­ry, któ­rzy sta­li­by się świad­ka­mi pale­styń­skie­go życia.

Stu­den­ci pyta­ją, czy kie­dyś jesz­cze wró­ci do pisa­nia fik­cji. Chcia­ła­by, cho­ciaż to trud­ne. W 2007 roku zaczę­ła pisać nową powieść, ale mniej wię­cej w tym samym cza­sie pogor­szy­ła się sytu­acja poli­tycz­na w samym Egip­cie i to tak­że wyma­ga­ło opi­sa­nia. Potem była egip­ska rewo­lu­cja 2011 roku, o któ­rej napi­sa­ła książ­kę-repor­taż Cairo: Memo­ir of a City Trans­for­med. Minio­ne 18 lat poświę­ci­ła spra­wom swo­je­go regio­nu. Po tak dłu­giej prze­rwie tro­chę boi się ponow­nie zmie­rzyć z mate­rią powie­ści.

Słu­cha­jąc Soueif, utoż­sa­miam się tro­chę z jej dyle­ma­ta­mi. Znam to uczu­cie, kie­dy poli­tycz­na sytu­acja wokół odcią­ga piszą­ce­go od fik­cyj­nych świa­tów i zmu­sza do opi­sy­wa­nia fak­tów. W duchu życzę jej jed­nak, żeby dokoń­czy­ła tę roz­po­czę­tą przed jede­na­stu laty powieść. Podob­no mia­ła w niej szu­kać odpo­wie­dzi na pyta­nie, któ­re zasta­na­wia tak­że i mnie: „Jakie zna­cze­nie ma inte­res jed­ne­go naro­du wobec inte­re­sów naro­dów świa­ta?”

*

Po spo­tka­niu z Soueif, wycho­dząc z sali wykła­do­wej, pod­słu­chu­ję roz­mo­wę dwóch stu­den­tek: „Faj­ne mia­ła to siwe pasem­ko we wło­sach, no nie? Też chcę mieć takie, kie­dy będę w jej wie­ku”. Przez chwi­lę widzę sie­bie. Wycho­dzi­my z kole­żan­ką z lek­to­ra­tu na Bato­re­go i całą dro­gę do Kar­me­lic­kiej chi­cho­cze­my pod­śpie­wu­jąc Ani kinor. Ale obra­zek gaśnie i znów jestem w Ame­ry­ce w mar­cu 2018 roku. Pół­to­ra mie­sią­ca póź­niej w Gazie pod­czas demon­stra­cji prze­ciw­ko prze­nie­sie­niu amba­sa­dy USA do Jero­zo­li­my zosta­nie zastrze­lo­nych sześć­dzie­się­cio­ro Pale­styń­czy­ków. Nie wiem, jak wie­le z Mapy miło­ści będą do tego cza­su pamię­tać moi stu­den­ci. Nie wiem, czy te new­sy w ogó­le do nich dotrą. Jeśli dotrą, być może przy­naj­mniej będą świa­do­mi, że w Pale­sty­nie zgi­nę­li ludzie, a nie sześć­dzie­się­cio­ro duchów.