Subiektywna kronika wyborów amerykańskich

Pro­log: Pol­ska, 1990

Do ukoń­cze­nia osiem­na­stu lat bra­ku­je mi roku. Z powo­du tych dwu­na­stu mie­się­cy, któ­re dzie­lą mnie od peł­no­let­no­ści, nie mogę gło­so­wać w pierw­szych wol­nych wybo­rach pre­zy­denc­kich. Mam o to żal do losu. W koń­cu prze­ży­wam poli­tycz­ne zmia­ny w kra­ju bar­dziej niż moja star­sza kuzyn­ka, z któ­rą już dwa lata wcze­śniej śpie­wa­łam „Pol­ska, miesz­kam w Pol­sce” na kon­cer­cie Kul­tu w czę­sto­chow­skim „Poli­tech­ni­ku”. Kazik, paro­diu­jąc par­tyj­ne prze­mó­wie­nia, stał przy mów­ni­cy przy­kry­tej bia­ło-czer­wo­ną fla­gą i krzy­czał „Tu, tu, tu, tu”, wyma­chu­jąc ręką tak, jak­by chciał roz­wa­lić pod­ło­gę i ścia­ny. Za jego ple­ca­mi prze­su­wa­ły się slaj­dy ze sce­na­mi straj­ków robot­ni­czych. Czu­łam pod­nie­ce­nie, wie­dząc, że uczest­ni­czę w czymś pod­nio­słym i nie­bez­piecz­nym – czymś, co jesz­cze nie­daw­no było­by zaka­za­ne. Teraz też dzie­je się coś, co nie­mal przed chwi­lą było nie­wy­obra­żal­ne i ja też chcę w tym uczest­ni­czyć. Chcę oddać głos na Tade­usza Mazo­wiec­kie­go, nie tyl­ko dla­te­go, że jego zale­ty wychwa­la na lek­cjach moja ulu­bio­na polo­nist­ka, z któ­rą zaczy­na­my już oma­wiać lite­ra­tu­rę anty-tota­li­tar­ną. Porów­nu­jąc w tele­wi­zji wystą­pie­nia Mazo­wiec­kie­go i zabaw­ne poga­dan­ki Wałę­sy, sama widzę, kto bar­dziej nada­je się na urząd pre­zy­den­ta. Jestem pra­wie pew­na, że więk­szość ludzi w Pol­sce myśli tak jak ja. Sta­ni­sła­wa Tymiń­skie­go w ogó­le nie trak­tu­ję poważ­nie. Ten milio­ner zni­kąd jest dla mnie tyl­ko jed­nym z ele­men­tów nowej poli­tycz­nej egzo­ty­ki, tak jak pan Sta­siu z rynecz­ku, któ­ry też zbie­rał pod­pi­sy, żeby kan­dy­do­wać na pre­zy­den­ta. Dla­te­go nawet nie otwie­ram egzem­pla­rza „Świę­tych psów”, któ­ry pew­ne­go dnia poja­wia się w moim domu i nie wiem, że w tej książ­ce Tymiń­ski prze­strze­ga Pola­ków, żeby nie sta­li się „bia­ły­mi murzy­na­mi Euro­py”.

Mniej wię­cej dwa tygo­dnie przed pierw­szą turą wybo­rów moje wyobra­że­nia o świe­cie zaczy­na­ją się zała­my­wać. W skle­pach, na przy­stan­kach, na rodzin­nych impre­zach, sły­szę ści­szo­ne gło­sy doro­słych i sen­sa­cyj­ną wia­do­mość poda­wa­ną kon­spi­ra­cyj­nym tonem, że Mazo­wiec­ki praw­do­po­dob­nie „jest Żydem.” Od dzie­ciń­stwa przy­zwy­cza­jo­na jestem do takich kon­spi­ra­cyj­nych szep­tów na temat tej czy tam­tej oso­by publicz­nej. Do tej pory nie widzia­łam w tych szep­tach nicze­go szcze­gól­nie groź­ne­go – ot takie sobie lek­ko draż­nią­ce plot­kar­stwo. Teraz powo­li docie­ra do mnie, ile napraw­dę ważą takie plot­ki. Jed­na z naj­bli­żych mi osób w rodzi­nie, ktoś z kim dzie­lę świat wyobraź­ni – a więc myśla­łam, że tak­że war­to­ści – na pyta­nie o swój wybór, odpo­wia­da nie­mra­wo: „Na …Tymiń­skie­go. Bo co jeśli te plot­ki o Mazo­wiec­kim są praw­dą? ” Kie­dy Tymiń­ski uzbro­jo­ny w czar­ną tecz­kę przy­stę­pu­je do wal­ki z Wałę­są w dru­giej turze, nie jestem wca­le pew­na, w jaki spo­sób myśli więk­szość ludzi w Pol­sce.

USA, 2016

Przed

Któ­re­goś dnia budzę się z poczu­ciem pomie­sza­nia cza­sów i prze­strze­ni. Déjà vu z wid­mem Tymiń­skie­go w tle. Zbli­ża­ją się wybo­ry pre­zy­denc­kie w kra­ju, w któ­rym teraz miesz­kam. Miesz­kam tu już pra­wie osiem­na­ście lat, ale z róż­nych biu­ro­kra­tycz­nych powo­dów nie mam jesz­cze oby­wa­tel­stwa, więc nie mogę gło­so­wać. Jed­nym z kan­dy­da­tów jest miliar­der bez doświad­cze­nia poli­tycz­ne­go, któ­re­go na począt­ku w ogó­le nie trak­tu­ję serio. O jego kan­dy­da­tu­rze dowia­du­ję się w szpi­ta­lu, dzień po naro­dzi­nach moje­go syna. Zaję­ta nowo­rod­kiem myślę w prze­lo­cie „To chy­ba żart” i do gło­wy mi nie przyj­dzie, że zanim mój syn nauczy się cho­dzić, ten wła­śnie kan­dy­dat otrzy­ma nomi­na­cję Par­tii Repu­bli­kań­skiej. Ale nawet po tej nomi­na­cji obser­wu­ję jego wybor­czy show ze spo­ko­jem. Zno­wu wie­rzę, że więk­szość wybor­ców poprze bar­dziej wykwa­li­fi­ko­wa­ne­go kan­dy­da­ta i że nie będzie powszech­ne­go przy­zwo­le­nia na kse­no­fo­bicz­ną, rasi­stow­ską i sek­si­stow­ską reto­ry­kę miliar­de­ra. Atmos­fe­ra w pra­cy wzmac­nia mój opty­mizm. Wykła­dam na uni­wer­sy­te­cie i więk­szość z moich współ­wy­kła­dow­ców twier­dzi, że insty­tu­cje demo­kra­tycz­ne USA są zbyt sil­ne, aby pozwo­lić na zwy­cię­stwo popu­li­stów, jak to się sta­ło w Pol­sce i w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Pro­wa­dzę zaję­cia z lite­ra­tu­ry afro-ame­ry­kań­skiej i post­ko­lo­nial­nej i pocie­szam się, że cho­ciaż nie mogę gło­so­wać, mam jakiś wpływ na mło­dych wybor­ców, bo roz­ma­wiam z nimi oprzy­czy­nach i skut­kach rasi­zmu i uprze­dzeń.
Jed­nak kie­dy opusz­czam uni­wer­sy­tec­ki kam­pus, zaczy­nam czuć się nie­swo­jo. Im bli­żej ter­mi­nu wybo­rów, tym wię­cej gra­na­to­wych tabli­czek z napi­sem „Trump/Pence” poja­wia się na traw­ni­kach przed doma­mi w moim nie­speł­na ośmio­ty­sięcz­nym mia­stecz­ku. Pod koniec paź­dzier­ni­ka, w dorocz­nej para­dzie, któ­ra ma feto­wać i jed­no­czyć lokal­ną spo­łecz­ność, masze­ru­je gru­pa ludzi o bojo­wych spoj­rze­niach, opa­sa­na wiel­kim bane­rem z tym samym duetem nazwisk. Przed jed­nym z domów, któ­ry mijam codzien­nie w dro­dze do pra­cy, obok tablicz­ki „Trump/Pence” stoi bia­ły trans­pa­rent z ręcz­nie wykle­jo­nym hasłem: „Isa­ac 45 for the 45th Pre­si­dent”. Zaglą­dam do 45-tego roz­dzia­łu księ­gi Iza­ja­sza: „Tak mówi Pan, Świę­ty Izra­ela i jego Twór­ca: ‘Czyż wy Mnie będzie­cie pytać o moje dzie­ci i dawać Mi roz­ka­zy co do dzie­ła rąk moich?” Gło­wię się, o co cho­dzi, póki nie prze­czy­tam w The Nation, jak wiel­kie zna­cze­nie dla ame­ry­kań­skich ewan­ge­li­ków – a w mojej oko­li­cy miesz­ka ich mnó­stwo – ma sta­no­wi­sko Trum­pa wobec abor­cji. Nie wiem, dla­cze­go nie zra­ża ich fakt, że jesz­cze nie­daw­no Trump repre­zen­to­wał w tej spra­wie zupeł­nie prze­ciw­ne sta­no­wi­sko.

8 listo­pa­da

W dniu wybo­rów od rana mam poczu­cie wyklu­cze­nia, jak­by naj­lep­sza przy­ja­ciół­ka nie zapro­si­ła mnie na przy­ję­cie uro­dzi­no­we. Na fejs­bu­ku wszy­scy wsta­wia­ją sobie w pro­fil znacz­ki „I voted”. Kobie­ty cho­dzą po kam­pu­sie ubra­ne w gar­ni­tu­ry na znak popar­cia dla Hil­la­ry albo w bia­łe bluz­ki dla upa­mięt­nie­nia ame­ry­kań­skich sufra­ży­setk (taką wybor­czą modę pole­ca fejs­bu­ko­wa gru­pa „Pant­su­it Nation”). Ja nie mogę nawet dołą­czyć do tej odzie­żo­wej mani­fe­sta­cji, bo po dru­gim dziec­ku nie miesz­czę się już ani w mój sta­ry gar­ni­tu­re, ani w bia­łą bluz­kę, a nowych nie mia­łam cza­su kupić. W samo połu­dnie dość duża gru­pa wykła­dow­czyń robi sobie zbio­ro­we zdję­cie przed biblio­te­ką. Natych­miast zamiesz­cza­ją je na fejs­bu­ku, w kil­ku wer­sjach. Więk­szość z nich ma na sobie gar­ni­tu­ry, wie­le ma bia­łe gar­ni­tu­ry i wszyst­kie trzy­ma­ją w górze zaci­śnię­te pię­ści. Jest wśród nich kil­ka kole­ża­nek z moje­go wydzia­łu i kie­dy je widzę, robi mi się przy­kro, że żad­na nie powie­dzia­ła mi o tej „akcji”. Zaraz zasta­na­wiam się jed­nak, czy dołą­czy­ła­bym do nich, nawet gdy­bym wie­dzia­ła. Fejs­buk budzi we mnie sprzecz­ne uczu­cia, nie­po­ko­ją mnie jego woj­ny na obraz­ki. Czy te unie­sio­ne pię­ści na zdję­ciu moich kole­ża­nek mają być gestem trium­fu? Wyra­zem soli­dar­no­ści z myślą­cy­mi tak samo? A może jed­nak pogróż­ką dla prze­ciw­ni­ków?

Wie­czo­rem uda­je mi się dotrwać przed ekra­nem kom­pu­te­ra tyl­ko do chwi­li, kie­dy mój stan, bar­dzo dłu­go zazna­czo­ny na nie­bie­sko na map­ce New York Time­sa, zmie­nia gwał­tow­nie kolor na czer­wo­ny. Wiem już, jaki kolor prze­wa­ży na tej mapie jutro rano.

Po

Kil­ka dni po wybo­rach rek­tor moje­go uni­wer­sy­te­tu wysy­ła do stu­den­tów mej­la o takim mniej wię­cej prze­sła­niu: „Przez ostat­nie kil­ka mie­się­cy byli­śmy świad­kiem bez­pre­ce­den­so­wej kam­pa­nii wybor­czej, w któ­rej obie par­tie bom­bar­do­wa­ły nas reto­ry­ką pogłę­bia­ją­cą poli­tycz­ne podzia­ły. Jeste­śmy dum­ni, że mimo to nasza kadra i stu­den­ci potra­fi­li pozo­stać wzo­rem publicz­nej deba­ty i cywi­li­zo­wa­ne­go dys­kur­su. Jeśli jed­nak odczu­wa­cie nie­po­kój, pamię­taj­cie teraz, żeby dobrze się odży­wiać, wysy­piać i zacho­wać aktyw­ność fizycz­ną. Ogra­nicz­cie używ­ki i dys­ku­sje na temat poli­ty­ki. Spę­dzaj­cie czas z rodzi­ną i przy­ja­ciół­mi. Pamię­taj­cie, że usłu­gi psy­cho­te­ra­peu­tów dostęp­ne są na kam­pu­sie od ponie­dział­ku do piąt­ku w godzi­nach od 8‑ej do 16-tej”. Mejl krót­ko wspo­mi­na o bój­ce, któ­ra wywią­za­ła się mię­dzy zwo­len­ni­ka­mi i prze­ciw­ni­ka­mi Trum­pa na jed­nym z wie­ców powy­bor­czych. Ale nie mówi nic o oso­bie ubra­nej w strój Ku Klux Kla­nu, któ­rą widzia­no w wie­czór wybor­czy przed lokal­ną gale­rią han­dlo­wą. Nie ma nic o swa­sty­ce, któ­rą naza­jutrz po wybo­rach ktoś nary­so­wał na tabli­cy w sali wydzia­łu filo­zo­fii w sąsied­nim college’u.

Kie­dy po raz pierw­szy po ósmym listo­pa­da widzę się ze stu­den­ta­mi na zaję­ciach z lite­ra­tu­ry afro-ame­ry­kań­skiej, boję się roz­ma­wiać z nimi o wyni­kach wybo­rów. Mam dość zróż­ni­co­wa­ną gru­pę, zło­żo­ną przede wszyst­kim z bia­łych i czar­nych stu­den­tów (mniej wię­cej po poło­wie), jest też jeden Arab i kil­ku Laty­no­sów. Nie­wy­god­ne tema­ty są u nas na porząd­ku dzien­nym, ale zwy­kle roz­ma­wia­my o nich, bio­rąc za punkt wyj­ścia prze­szłość. Tego nie­wy­god­ne­go tema­tu z teraź­niej­sze­go kon­tek­stu, jako cudzo­ziem­ka bez oby­wa­tel­stwa, nie mam odwa­gi pod­jąć wprost. Cie­szę się więc, że na ten dzień przy­pa­dło nam aku­rat oma­wiać ostat­ni roz­dział książ­ki W.E.B. DuBo­is „The Souls of Black Folk” (z 1903-ego roku), poświę­co­ny „negro spi­ri­tu­als”. Pusz­czam nagra­nie pie­śni „You May Bury Me in De East” w wyko­na­niu Fisk Jubi­lee Sin­gers. Sie­dzi­my w mil­cze­niu na krze­słach usta­wio­nych w krąg i słu­cha­my żałob­nych tonów muzy­ki, któ­rą DuBo­is okre­ślił mia­nem „the Sor­row Songs” – Pie­śni Żalu. Fisk Jubi­lee Sin­gers roz­po­czy­na­ją pieśń solo­wym kontr­al­tem, do któ­re­go po chwi­li dołą­cza chó­ral­ny bas:

„Możesz pocho­wać mnie na zacho­dzie,
Możesz pocho­wać mnie na wscho­dzie,
Ale dźwięk trą­by ja usły­szę
Tego poran­ka.”

Cze­sław Miłosz

Baso­wy chór sprzy­ja zamy­śle­niu, któ­re­go potrze­bu­ję teraz bar­dziej niż dys­ku­sji. Nie wiem o czym w tym samym cza­sie myślą stu­den­ci, ale mi krą­ży po gło­wie jed­na obser­wa­cja: w tym seme­strze stu­den­ci prze­sta­li uży­wać sfor­mu­ło­wa­nia „back then”. „Back then” – okre­śle­nie, któ­re­go nie­pre­cy­zyj­ność dopro­wa­dza ame­ry­kań­skich pro­fe­so­rów do bia­łej gorącz­ki – w języ­ku mło­dych Ame­ry­ka­nów ozna­cza całą mgli­stą, odle­głą i pra­wie już zapo­mnia­ną prze­szłość, w któ­rej dzia­ło się wszyst­ko, co złe. „Back then” ist­niał rasizm, sek­sizm, dys­kry­mi­na­cja i uprze­dze­nia, ale teraz jest już ina­czej, nastą­pił postęp, miesz­ka­my w naj­wspa­nial­szym kra­ju na zie­mi i jeśli jesz­cze cza­sem zda­rza­ją się pro­ble­my, to w przy­szło­ści na pew­no je poko­na­my. Tak więk­szość stu­den­tów na moich zaję­ciach mówi­ła jesz­cze do nie­daw­na. Ale nie w tym seme­strze. W tym seme­strze czy­ta­my dzie­więt­na­sto­wiecz­ne argu­men­ty prze­ciw hie­rar­chiom raso­wym, jak­by były napi­sa­ne dzi­siaj.

Nagra­nie dobie­ga koń­ca, otwie­ra­my książ­ki. Pro­szę stu­den­tów, żeby w oma­wia­nym roz­dzia­le wska­za­li mi frag­ment, w któ­rym, według nich, DuBo­is stresz­cza prze­sła­nie książ­ki. Więk­szość wybie­ra ten sam frag­ment: „W Pie­śniach Żalu poprzez smu­tek tchnie nadzie­ja – wia­ra w osta­tecz­ne zwy­cię­stwo spra­wie­dli­wo­ści. Mino­ro­we tony roz­pa­czy czę­sto zmie­nia­ją się w głos trium­fu i spo­koj­nej pew­no­ści sie­bie. Cza­sem jest to ufność wobec życia, cza­sem ufność wobec śmier­ci, cza­sem zapew­nie­nie o bez­gra­nicz­nej spra­wie­dli­wo­ści w jakimś pięk­nym, odle­głym świe­cie. Jed­nak cokol­wiek by to nie było, zawsze gło­si jasno: że kie­dyś, gdzieś, ludzie nauczą się osą­dzać innych według dusz, nie według kolo­ru skó­ry”. Nie­któ­rzy stu­den­ci prze­ry­wa­ją cytat w tym miej­scu, twier­dząc, że takie wła­śnie jest prze­sła­nie DuBo­is. Inni uwa­ża­ją, że trze­ba ten aka­pit doczy­tać do koń­ca: „Czy ta nadzie­ja ma rację bytu? Czy w Pie­śniach Żalu brzmi praw­da?”

Epi­log

Po zaję­ciach wsia­dam do nasze­go nowe­go rodzin­ne­go mini­va­na. W gło­wie roz­brzmie­wa mi jesz­cze baso­wy lament „negro spi­ri­tu­als”, więc pra­wie pod­ska­ku­ję na sie­dze­niu, kie­dy po odpa­le­niu sil­ni­ka wnę­trze samo­cho­du wypeł­nia ener­gicz­ny głos Kazi­ka Sta­szew­skie­go. Mój mąż, chciał chy­ba wypró­bo­wać odtwa­rzacz CD w nowym samo­cho­dzie, więc zła­pał z pół­ki pierw­szą z brze­gu pły­tę i padło aku­rat na Kult. Odtwa­rzacz dzia­ła bez zarzu­tu, wszyst­kie sześć gło­śni­ków roz­brzmie­wa czy­stym dźwię­kiem, więc sie­dzę cał­ko­wi­cie zanu­rzo­na w tę muzy­kę z innej epo­ki moje­go życia. To prze­dziw­ne uczu­cie tak sie­dzieć w tej muzy­ce, mając za okna­mi hop­pe­row­ski kra­jo­braz moje­go ame­ry­kań­skie­go mia­stecz­ka. Sze­ro­ka przed­nia szy­ba daje mi roz­le­głe pole widze­nia, ale ponie­waż wnę­trze samo­cho­du też jest prze­stron­ne – pra­wie jak mały pokój w blo­kach – i może też dla­te­go, że wła­śnie zapa­da zmierzch, czu­ję się oddzie­lo­na od kra­jo­bra­zu na zewnątrz. Prze­szklo­ne tanie restau­ra­cje, sta­cje ben­zy­no­we z pop-artow­ski­mi neo­na­mi i wik­to­riań­skie dom­ki z pozo­sta­ło­ścia­mi wybor­czych slo­ga­nów na traw­ni­kach prze­su­wa­ją się po dru­giej stro­nie nie­re­al­nie, jak­bym włą­czy­ła wir­tu­al­ną rze­czy­wi­stość albo pokaz slaj­dów. Głos Kazi­ka jest bliż­szy, bar­dziej nama­cal­ny, czu­ję jego rytm na skó­rze, sak­so­fon świ­dru­je mi w uszach. Date­go daję się mu ponieść i jadąc do domu śpie­wam na głos, wście­kle kle­piąc w kie­row­ni­cę: „Miesz­kam tu, tu, tu,tu”.