Syn niemarnotrawny

W Teatrzy­ku „Zie­lo­na Gęś” wystę­po­wał Osio­łek Por­fi­rion, a wydaw­nic­two Pró­szyń­ski i S‑ka zapro­po­no­wa­ło napi­sa­nie wstę­pu Jaro­sła­wo­wi Miko­ła­jew­skie­mu. Wstę­pu do Notat­ni­ka z Alten­gra­bow Gał­czyń­skie­go. Chy­ba że sam się zgło­sił, Miko­ła­jew­ski oczy­wi­ście.

W roku 2014 wspo­mnia­na ofi­cy­na roz­po­czę­ła zatem edy­cję dzieł zebra­nych wła­śnie Gał­czyń­skie­go. Raczej wpraw­dzie nie sły­chać świę­to­wa­nia ani więk­szej naro­do­wej deba­ty, choć oka­zja rado­sna i istot­na. Zdą­ży­ły się już uka­zać dwa obszer­ne tomisz­cza wier­szy, w któ­rych pozo­sta­wio­no rów­nież utwo­ry przed- i powo­jen­ne, takie bar­dziej zaan­ga­żo­wa­ne. I dobrze, co piszę jako histo­ryk lite­ra­tu­ry, kolek­cjo­ner zamie­rza­ją­cy się na całość (i nara­żo­ny z tego powo­du na kło­po­ty z prze­strze­nią) oraz entu­zja­sta Gał­czyń­skie­go. Jasne, nie pla­nu­ję bro­nić jego anty­se­mic­kich ani socre­ali­stycz­nych doko­nań, trud­no prze­cież uda­wać, że ich nie było. Tak­że chwa­ła wydaw­cy, zwłasz­cza w dzi­siej­szych cza­sach, któ­re zresz­tą, jak zawsze, zale­żą od ludzi, dzi­siej­szych.

Pią­ty tom pisa­rza to, jako się rze­kło, Notat­nik z Alten­gra­bow. A jak wyda­ny! Sam tekst obo­zo­wych zapi­sków Gał­czyń­skie­go zaj­mu­je nie­ca­łe sie­dem­dzie­siąt stron, potem ponad dzie­sięć stron poży­tecz­nych prze­cież przy­pi­sów – szko­da więc, że ich auto­rem jest Rze­tel­ny Ano­nim: wydaw­nic­two nigdzie nie infor­mu­je, kto te przy­pi­sy przy­go­to­wał. Może będzie erra­ta w tomie następ­nym? Więk­szość obję­to­ści tomu wypeł­nia repro­duk­cja całe­go notat­ni­ka zapi­sa­ne­go ręką Gał­czyń­skie­go, ostat­nia foto­ko­pia przed­sta­wia tyl­ną okład­kę ory­gi­nal­ne­go zeszy­tu.

Może przy­pi­sy są dzie­łem redak­to­ra serii, Micha­ła Nalew­skie­go? W każ­dym razie, powtó­rzę, wstęp został odważ­nie pod­pi­sa­ny przez Jaro­sła­wa Miko­ła­jew­skie­go. Nie wyklu­czam, że roz­mi­ło­wa­ny w Gał­czyń­skim wydaw­ca posta­no­wił nawią­zać do jedy­ne­go w swo­im rodza­ju lirycz­ne­go humo­ru poety, odpo­wia­da­jąc jedy­nym w swo­im rodza­ju edy­tor­skim poczu­ciem humo­ru. Tak tedy rusza Miko­ła­jew­ski zacza­ro­wa­ną dre­zy­ną. Cytu­je jed­no zda­nie z Notat­ni­ka z Alten­gra­bow i – chwi­lecz­kę jed­nak: pod tek­stem przed­mo­wy zamiesz­czo­no infor­ma­cję o źró­dle przy­to­czeń, któ­re pocho­dzą z poprzed­niej edy­cji Notat­ni­ka w trze­cim tomie Dzieł wybra­nych Gał­czyń­skie­go z 2002 roku. Zwy­kle w takich wypad­kach cyta­ty z przed­mo­wy czy posło­wia uzgad­nia się z przed­sta­wia­nym wła­śnie wyda­niem tek­stu, pew­nie jed­nak u Pró­szyń­skie­go nie było komu spraw­dzić, Miko­ła­jew­ski zaś, niczym św. Sta­ni­sław Kost­ka, do wyż­szych rze­czy jest stwo­rzo­ny i dla nich winien żyć. No to żyje, wyda­je wes­tchnie­nia, pyta i od razu sobie odpo­wia­da:

„Ile bym dał, żeby prze­czy­tać zapis takiej chwi­li z życia moje­go ojca z cza­su i miej­sca, w któ­rym fizycz­nie w jego życiu nie byłem.

Skąd mój ojciec w tek­ście, któ­ry towa­rzy­szy temu wyda­niu Notat­ni­ka z Alten­gra­bow Kon­stan­te­go Ilde­fon­sa Gał­czyń­skie­go? Jedy­nym powo­dem jest nie­wiel­ka i bar­dzo złud­na zbież­ność losu i pró­ba wytłu­ma­cze­nia się z wyjąt­ko­wo oso­bi­ste­go sto­sun­ku do nie­zwy­kłe­go tek­stu wiel­kie­go poety. A zbież­ność losu jest taka, że zarów­no Gał­czyń­ski, jak i mój tata pod­czas II woj­ny świa­to­wej byli w hitle­row­skim obo­zie pra­cy. I na tej kon­sta­ta­cji koń­czą się podo­bień­stwa. A prze­cież publi­ka­cja Notat­ni­ka w 2002 roku oka­za­ła się dla mnie waż­na nie tyl­ko jako dla czy­tel­ni­ka, lecz rów­nież jako syna”.

No cóż, jako czy­tel­nik (bo nie jako syn) wolał­bym mniej­szą zbież­ność losu i wstęp napi­sa­ny przez porząd­ne­go lite­ra­tu­ro­znaw­cę, nie­ko­niecz­nie z obo­zo­wo-rodzin­ny­mi koli­ga­cja­mi. Ale może się cze­piam? Bo wła­ści­wie dla­cze­go by następ­ne­go wyda­nia Wście­kło­ści i wrza­sku nie poprze­dzić przed­mo­wą napi­sa­ną wspól­nym wysił­kiem przez jed­ną z grup AA? W koń­cu Faulk­ner też nie wyle­wał za koł­nierz: zbież­ność losu.

Wra­cam do Miko­ła­jew­skie­go, któ­ry obfi­cie prze­le­wa na papier synow­skie reflek­sje. Nie powiem, o Gał­czyń­skim też wspo­mi­na, dzi­wię się jed­nak, cze­mu zaty­tu­ło­wał swój wstęp Dobra­noc, Cesa­rzo­wo… zamiast po pro­stu napi­sać na począt­ku Tata, Gał­czyń­ski i ja. Było­by jaśniej. Ale zno­wu prze­sa­dzam: suge­ru­ję trój­kąt, gdy Miko­ła­jew­ski tyl­ko snu­je para­le­lę, dba­jąc przy tym o nie­zbęd­ną dozę kry­ty­cy­zmu. Od począt­ku zresz­tą nie for­so­wał prze­ko­na­nia, w myśl któ­re­go jego ter­tium com­pa­ra­tio­nis jest wyjąt­ko­wo moc­ne. I oddaj­my poecie, waty­ka­ni­ście, dzien­ni­ka­rzo­wi i przy­ja­cie­lo­wi nie­bosz­czy­ka Kapu­ściń­skie­go spra­wie­dli­wość, nie usta­je bowiem Miko­ła­jew­ski w dekon­stru­owa­niu swo­je­go porów­na­nia:

„Siłę suge­stii wzma­ga­ły argu­men­ty, śmiesz­ne na pozio­mie rozu­mu nawet jako ilu­zje. Choć­by łaciń­skie cyta­ty, któ­re są tak natu­ral­ne u Gał­czyń­skie­go, a któ­rych peł­ną gło­wę tata wyniósł ze służ­by mini­stranc­kiej i ze wspól­nych lek­tur z podzi­wia­nym nauczy­cie­lem”.

Para­le­la nie para­liż, bie­ży więc Miko­ła­jew­ski dalej:

„Mocą pra­gnie­nia, żeby zoba­czyć ojca, w cza­sie, kie­dy nie mogłem być w jego życiu, szcze­gó­ły zaczę­ły mi się skła­dać w złud­ny wize­ru­nek Gał­czyń­skie­go, pod­pa­try­wa­ne­go przez tatę w chwi­li, gdy ten [tata czy Gał­czyń­ski? – A. P.] czy­tał Fau­sta Goethe­go lub Biblię – bo te dwie książ­ki, jak zapew­nia w Krót­kiej histo­rii „Notat­ni­ka” cór­ka poety, spa­ko­wał do ple­ca­ka w sierp­niu 1939 roku po otrzy­ma­niu kar­ty mobi­li­za­cyj­nej”.

Czy­tel­nik wstę­pu nie powi­nien się zała­mać, albo­wiem autor cały czas przy­go­to­wy­wał go na trau­mę momen­tu kul­mi­na­cyj­ne­go. Co wię­cej, Miko­ła­jew­ski zaraz pod­no­si zmar­twio­ne­go ujaw­nie­niem praw­dy odbior­cę:

„Wystar­czy­ło kil­ka roz­mów z mamą i szkol­ny­mi kole­ga­mi taty, by stwier­dzić, że nie zga­dza­ją się ani czas, ani miej­sca, w któ­rych Gał­czyń­ski i mój tata prze­by­wa­li w obo­zie, a prze­cież naj­waż­niej­sze już zdą­ży­ło się stać – we mnie. Dzię­ki zapi­skom cudow­ne­go poety uru­cho­mi­łem wyobraź­nię o życiu obo­zo­wym moje­go ojca”.

Co wraż­liw­si czy­tel­ni­cy się­ga­ją w tym miej­scu po chu­s­tecz­ki. Więk­szość nie mia­ła wpraw­dzie ojców w Alten­gra­bow, ale prze­cież Miko­ła­jew­ski dał im dostęp do naj­waż­niej­sze­go – do wnę­trza Miko­ła­jew­skie­go. Trud­no, prze­by­wa­jąc kie­dy indziej w obo­zie jeniec­kim, tata nie mógł wes­przeć Gał­czyń­skie­go w twór­czo­ści, ale nie spo­sób nie dostrzec jak­że wymow­nych podo­bieństw:

„Mogę sobie tyl­ko wyobra­żać uczu­cia i wra­że­nia, z jaki­mi Kira Gał­czyń­ska prze­dzie­ra­ła się przez kar­cze liter do zna­czeń. Sam, po śmier­ci taty, mia­łem do ponow­ne­go odczy­ta­nia tyl­ko jeden jego list, jed­ną pocz­tów­kę i kil­ka kwi­tów PZU, jakie dla mnie wypeł­nił”.

Żeby nie skła­mać: karcz to pniak z korze­nia­mi, któ­ry pozo­sta­je po ścię­ciu drze­wa, tro­chę się więc Miko­ła­jew­ski o tę meta­fo­rę potknął (może jakiś korzo­nek wysta­wał z zie­mi?) – Gał­czyń­ska zaś dys­po­no­wa­ła ręko­pi­sem, nie zaś jego pozo­sta­ło­ścia­mi. Oddal­my jed­nak taką małost­ko­wość, sko­ro jeden tata pisze, dru­gi tata pisze, a cór­ka i syn pil­nie odcy­fro­wu­ją.

Po tym wszyst­kim nie spo­sób Miko­ła­jew­skie­mu zarzu­cić, że nie przy­go­to­wał czy­tel­ni­ka na poważ­ną pró­bę inte­lek­tu­al­nej samo­dziel­no­ści w fina­le. Niby pisze o Notat­ni­ku Gał­czyń­skie­go:

„Rze­czy­wi­ście, nie­któ­re dia­lo­gi, jak pewien dia­log z mni­chem-kapu­cy­nem [par­don, ale zbęd­ny łącz­nik – A. P.], wyglą­da­ją dopie­ro na zalą­żek roz­mo­wy, któ­ra mogła­by toczyć się na Cza­ro­dziej­skiej Górze. Lecz w swo­jej frag­men­ta­rycz­no­ści one są już peł­ną roz­mo­wą. Jest w nich tyle co trze­ba, by zro­zu­mieć racje i oka­le­czo­ne moż­li­wo­ści dwu­dzie­sto­wiecz­nej roz­mo­wy”.

Wraż­li­wy, rozum­ny czy­tel­nik dobrze już wie, że tak napraw­dę cho­dzi tu o nie­do­koń­czo­ną roz­mo­wę Jaro­sła­wa Miko­ła­jew­skie­go z tatą o obo­zie, któ­ra – dzię­ki Gał­czyń­skie­mu – sta­ła się para­dok­sal­nym węzłem poro­zu­mie­nia.