Tomasz Różycki, Druga elegia na koniec zimy (dla J.B.)

Tomasz Różyc­ki
Dru­ga ele­gia na koniec zimy (dla J.B.)

Co zosta­nie z tej zimy? Wypa­lo­ny czaj­nik
śpie­wa­ją­cy ele­gię ‒ mały wilk żela­zny
w kuch­ni, ponad zaspa­mi, któ­re przy­sy­pa­ły
popio­ła­mi sie­dzą­ce nad szklan­ka­mi cia­ła?

Noc się zakoń­czy szyb­ciej, niż zdą­żysz odna­leźć
dro­gę do swe­go łóż­ka. Trze­ba będzie ście­lić
sobie na cudzych stro­nach i mię­dzy lite­ry
kłaść się jako prze­ci­nek, zanim całe zda­nie

wypo­wie o nas ciem­ność. Na wal­kach z ekra­nem
upły­nął cały mie­siąc ‒ zakład był, by dotąd
wpa­try­wać się bez stra­chu w roz­ża­rzo­ne oko,
aż któ­ryś pierw­szy mru­gnie. Podob­nie prze­gra­ne

two­je słyn­ne wie­czor­ne poje­dyn­ki z cie­niem.
Kula, pew­nej czar­nej nie­dzie­li wystrze­lo­na
w jego kie­run­ku, wresz­cie okrą­żyw­szy zie­mię
wła­śnie teraz tra­fi­ła cię w sam śro­dek czo­ła.

„Dru­ga ele­gia na koniec zimy…” Toma­sza Różyc­kie­go rzu­ca nam ‒ jak wie­le wier­szy tego auto­ra ‒ przy­ćmio­ne świa­tło na nie­co klau­stro­fo­bicz­ny świat domo­wych pie­le­szy i gra­tów, któ­ry jest jed­no­cze­śnie meta­fo­rą porząd­ku lub bała­ga­nu w duszy oraz umy­śle boha­te­ra lirycz­ne­go. A ten ‒ jak na poetę przy­sta­ło ‒ wal­czy z ciem­no­ścią, tą dosłow­ną, bo pali świa­tło w ciem­ną zimo­wą noc, i tą sym­bo­licz­ną, czy­li z demo­na­mi, któ­re go zamiesz­ku­ją.

Zwy­cię­stwo prze­chy­la się raz na stro­nę ciem­no­ści, raz na stro­nę świa­tła, a dyna­mi­kę tych zma­gań świet­nie odda­ją sło­wa: „(…) ponad zaspa­mi, któ­re przy­sy­pa­ły / popio­ła­mi sie­dzą­ce nad szklan­ka­mi cia­ła”.

Fra­za ta może ozna­czać, że zaspy jak popiół zasy­pu­ją domow­ni­ków, ale rów­nie dobrze, że posta­ci sie­dzą­ce przy sto­le przy­sy­pu­ją popio­łem, grze­bią w popio­łach (zapew­ne z papie­ro­sów) nacie­ra­ją­ce zaspy ‒ szwa­dro­ny zimy.

Boha­te­ro­wie wal­czą z ciem­no­ścią, sie­dząc przy sto­le. Nie wie­my, czy pro­wa­dzą teo­lo­gicz­ne dys­pu­ty, czy­ta­ją sobie wier­sze, czy pro­wa­dzą miło­sną grę. Być może to ostat­nie, sko­ro zosta­li okre­śle­ni w tek­ście jako „sie­dzą­ce nad szklan­ka­mi cia­ła”. Szklan­ki nie są tu bez zna­cze­nia, podej­rze­wam, że jest w nich coś moc­niej­sze­go niż her­ba­ta, bo jak dalej czy­ta­my: „Noc skoń­czy się szyb­ciej, niż zdą­żysz odna­leźć / dro­gę do swe­go łóż­ka”.

Naj­bar­dziej inte­re­su­je mnie w wier­szu Toma­sza Różyc­kie­go prze­ci­nek. Do prze­cin­ka wła­śnie porów­nu­je poeta swo­je­go boha­te­ra, któ­ry po zarwa­nej nocy szu­ka dla sie­bie miej­sca w zda­niu:

(…) Trze­ba będzie ście­lić
sobie na cudzych stro­nach i mię­dzy lite­ry
kłaść się jako prze­ci­nek, zanim całe zda­nie

wypo­wie o nas ciem­ność.

Czło­wiek jako prze­ci­nek to odważ­na i dale­ko­sięż­na meta­fo­ra, musi­my tyl­ko dać jej szan­sę. Prze­ci­nek wyda­je się czymś bła­hym, zwłasz­cza w cza­sach pogar­dy wobec inter­punk­cji, ale war­to pamię­tać, że poje­dyn­czy prze­ci­nek potra­fi zmie­nić sens całej wypo­wie­dzi.

Jeże­li boha­ter wier­sza, szu­ka­ją­cy dla sie­bie miej­sca do spa­nia, jest prze­cin­kiem, to zda­nie nale­ża­ło­by utoż­sa­mić z kon­tek­stem towa­rzy­skim, sce­na­riu­szem tam­tej nocy, a może cał­kiem ogól­nie: z prze­zna­cze­niem, losem, czymś, co jest komuś pisa­ne? Jestem prze­cin­kiem ‒ tyl­ko i aż ‒ prze­cin­kiem w zda­niu, któ­re jest mi pisa­ne… Mnie to prze­ko­nu­je.

Spró­buj­my ponow­nie zre­kon­stru­ować zda­rze­nia: pod­miot wier­sza z co naj­mniej jed­ną jesz­cze oso­bą sie­dzą w nocy przy sto­le i toczą bój z ciem­no­ścią, roz­grze­wa­jąc się tym, co mają w szklan­kach. Zasta­je ich świt i nasz boha­ter szu­ka sobie miej­sca do spa­nia. Być może jest w nie­swo­im domu, więc szu­ka nie­śmia­ło i nie­po­rad­nie. Kto wie, czy w noc­nym spo­tka­niu nie uczest­ni­czy­ło wię­cej osób, rodzi się zatem dyle­mat, bli­żej kogo albo mię­dzy kim się poło­żyć. To wszyst­ko spra­wia, że czu­je się jak prze­ci­nek w zda­niu, któ­re­go nie wypo­wie­dział.

Oczy­wi­ście, naj­bar­dziej kom­for­to­wo jest być prze­cin­kiem we wła­snym zda­niu. Ale świat to nie tyl­ko my i nasza nar­ra­cja. Moż­na mieć ponie­kąd wpływ na to, w jakich oko­licz­no­ściach i mię­dzy jaki­mi ludź­mi czy sło­wa­mi się kła­dzie­my. Wresz­cie: jeże­li zda­nie z jakichś powo­dów nam nie odpo­wia­da, może­my ‒ będąc prze­cin­kiem ‒ zmie­nić jego sens.

Zda­nie w wier­szu Toma­sza Różyc­kie­go wycho­dzi z ust ciem­no­ści. Prze­ci­nek ‒ nawet znu­żo­ny i odu­rzo­ny ‒ może tutaj wie­le. Zna­cie popu­lar­ne zaba­wy czy zada­nia inter­punk­cyj­ne, wska­zu­ją­ce na sen­so­twór­czą rolę prze­cin­ka? Wyko­naj­my je na pro­stym zda­niu, kła­dąc się w nim albo nie: „Nie nale­żę do świa­tła”.