Upragniona odsiecz

1.

Histo­ria ma swój począ­tek na pol­sko-cze­skim pogra­ni­czu, w Sude­tach Wschod­nich, w mia­stecz­ku Stro­nie Ślą­skie, nie­da­le­ko Masy­wu Śnież­ni­ka. Artur Bursz­ta ma 19 lat i jest kie­row­ni­kiem miej­sco­we­go domu kul­tu­ry. Zakła­da jed­ną z pierw­szych w wol­nej Pol­sce fun­da­cji kul­tu­ral­nych. Publi­ku­je w regio­nal­nej pra­sie. Jego głos miesz­kań­cy mia­sta i oko­lic zna­ją z lokal­ne­go radia, któ­re sam stwo­rzył. Zosta­je rad­nym [1]. Zwra­ca na sie­bie uwa­gę pro­fe­so­ra Jac­ka Ryb­czyń­skie­go, two­rzą­ce­go w pobli­skiej Sta­rej Mora­wie coś w rodza­ju arty­stycz­ne­go krę­gu przy­ja­ciół sku­pio­nych wokół imprez muzycz­no-pla­stycz­no-lite­rac­kich orga­ni­zo­wa­nych przez nie­go w wyre­mon­to­wa­nym olbrzy­mim wapien­ni­czym pie­cu, Wapien­ni­ku.

Jacek Ryb­czyń­ski jest wte­dy gra­fi­kiem spe­cja­li­zu­ją­cym się w gra­fi­ce książ­ko­wej i pla­ka­to­wej. Wykła­da naj­pierw w Pań­stwo­wej Wyż­szej Szko­le Sztuk Pla­stycz­nych w Pozna­niu, a następ­nie na Uni­wer­sy­te­cie Guten­ber­ga w Mogun­cji i w Aka­de­mii Polo­na Artium w Mona­chium. To on na począt­ku lat 90. wymy­śla Nie­miec­ko-Pol­skie Spo­tka­nia Mło­dych Pisa­rzy i anga­żu­je do współ­pra­cy ener­gicz­ne­go lokal­ne­go dzia­ła­cza, Artu­ra Bursz­tę. Pierw­sze spo­tka­nia odby­wa­ją się w Mogun­cji i w Stro­niu Ślą­skim, ale od dru­giej edy­cji w 1994 roku do współ­pra­cy włą­cza się Ber­li­ner Fest­spie­le i ta ini­cja­ty­wa nabie­ra roz­ma­chu.

Mło­dzi twór­cy z obu kra­jów spo­tka­li się jede­na­sto­krot­nie. Wła­sną twór­czość pre­zen­to­wa­li w Stro­niu Ślą­skim, w Kłodz­ku, Wro­cła­wiu, Wał­brzy­chu, Oppen­he­im,  Enden­ko­ben, Nie­der-Olm, Ingel­he­im, Ber­li­nie i Bonn. Pod­czas spo­tkań pozna­wa­no warun­ki życia part­ne­ra z sąsied­nie­go kra­ju, zawią­zy­wa­ły się kon­tak­ty oso­bi­ste, co pro­wa­dzi­ło do wza­jem­ne­go zro­zu­mie­nia twór­czo­ści. Stąd bli­ska była dro­ga do wspól­ne­go tłu­ma­cze­nia tek­stów, eks­pe­ry­men­tu nie­zwy­kłe­go, któ­ry zaowo­co­wał dwu­ję­zycz­ną anto­lo­gią Na skra­ju nie­ba. (…) Zaska­ku­ją­ca była zbież­ność tema­tów i podo­bień­stwo spo­so­bów widze­nia świa­ta. W anto­lo­gii zosta­ły umiesz­czo­ne m.in. tek­sty Mar­cu­sa Brau­na, Andre­asa Lau­der­ta, Regi­ne Bie­le­feldt, Antje Stru­bel, Manu­eli Gret­kow­skiej, Toma­sza Maje­ra­na, Mar­ci­na Sen­dec­kie­go, Ewy Son­nen­berg [2].

Na jed­nym z pierw­szych spo­tkań w Wapien­ni­ku Artur Bursz­ta pozna­je Mar­ci­na Sen­dec­kie­go (któ­ry udział w impre­zie zawdzię­czał Kry­sty­nie Miło­będz­kiej) i dowia­du­je się o ist­nie­niu nowej poezji pol­skiej. Szyb­ko nad­ra­bia lek­tu­ro­we zale­gło­ści i wpa­da na pierw­sze pomy­sły doty­czą­ce dzia­łań pro­mu­ją­cych mło­dą lite­ra­tu­rę. Wpro­wa­dzi je w życie w Legni­cy, gdzie prze­nie­sie się na począt­ku 1996 roku i zosta­nie zatrud­nio­ny jako mene­dżer kul­tu­ry. Wymy­ślo­ne przez Ryb­czyń­skie­go Nie­miec­ko-Pol­skie Spo­tka­nia Mło­dych Pisa­rzy szyb­ko prze­kształ­ci w Euro­pej­skie Spo­tka­nia Mło­dych Pisa­rzy. Pod­czas dłu­giej noc­nej roz­mo­wy z Mar­ci­nem Sen­dec­kim wpad­nie na pomysł nowej for­mu­ły festi­wa­lu i cyklu spo­tkań autor­skich pod nazwą „Bar­ba­rzyń­cy i nie”.

Nie było­by For­tu Legni­ca, a potem Por­tu Wro­cław, gdy­by nie Mar­cin Sen­dec­ki. Zanim w Legni­cy w 1996 roku doszło do reali­za­cji pierw­szych Euro­pej­skich Spo­tkań Pisa­rzy, przez kil­ka lat w Ber­li­nie, Mogun­cji i Stro­niu Ślą­skim odby­wa­ły się Nie­miec­ko-Pol­skie Spo­tka­nia Mło­dych Pisa­rzy. To wła­śnie wte­dy pozna­li się zało­ży­cie­le For­tu Legni­ca [3].

Od tego momen­tu oso­bi­sta (i „arty­stycz­na”) rela­cja mię­dzy Artu­rem Bursz­tą i Mar­ci­nem Sen­dec­kim okre­śli­ła na następ­ne lata cha­rak­ter impre­zy orga­ni­zo­wa­nej w Legni­cy, a potem we Wro­cła­wiu. Szcze­gól­nie doty­czy­ło to wybo­ru auto­rów zapra­sza­nych na spo­tka­nia. Sen­dec­ki wyła­py­wał naj­cie­kaw­sze zja­wi­ska poetyc­kie i sta­rał się nimi zain­te­re­so­wać Bursz­tę.

Pierw­szy festi­wal w Legni­cy odbył się w roku 1996. Na dużej sce­nie Teatru Dra­ma­tycz­ne­go wysta­wio­ne zosta­ło wido­wi­sko teatral­ne W tym domu nie ma niko­go na pod­sta­wie tek­stów Mar­cu­sa Brau­na, Frayi Fröm­ming, Tobia­sa Rau­scha, Tomáša Kaf­ki, Jachy­ma Topo­la, Toma­sza Maje­ra­na, Roma­na Pra­szyń­skie­go, Mar­ci­na Sen­dec­kie­go. Bursz­ta, któ­ry wybrał i uło­żył tek­sty, został obsa­dzo­ny przez cze­skie­go reży­se­ra, Micha­ła Lan­ga, w głów­nej roli. Prócz tego wyda­rze­nia odbył się jesz­cze pol­sko-cze­sko-nie­miec­ki wie­czór autor­ski w Jawo­rze. Przy oka­zji następ­ne­go festi­wa­lu poja­wia się po raz pierw­szy nazwa Fort Legni­ca [4], łącząc się jed­no­cze­śnie z nazwą Euro­pej­skie Spo­tka­nia Pisa­rzy. Impre­za mia­ła miej­sce we wrze­śniu 1997 roku i odby­ła się ze zde­cy­do­wa­nie więk­szym roz­ma­chem. Do Mar­ci­na Sen­dec­kie­go dołą­czy­li inni kole­dzy z „Bru­lio­nu” [5] oraz star­si auto­rzy, bar­dzo sza­no­wa­ni przez ten krąg. Tak więc w Legni­cy obok Sen­dec­kie­go poja­wi­li się: Krzysz­tof Jawor­ski, Grze­gorz Wró­blew­ski, Darek Foks, Mar­cin Baran, Mar­cin Świe­tlic­ki, Miłosz Bie­drzyc­ki, Tade­usz Pió­ro, Andrzej Sosnow­ski, Piotr Som­mer, Adam Wie­de­mann, Woj­ciech Wil­czyk i Boh­dan Zadu­ra. Nie­ba­nal­ne pomy­sły Bursz­ty doty­czą­ce form pre­zen­ta­cji poezji zna­la­zły swój wyraz w zaska­ku­ją­cej for­mu­le spo­tka­nia autor­skie­go w zakła­dzie fry­zjer­skim. Krzysz­to­fa Jawor­skie­go (na żywo) i Grze­go­rza Wró­blew­skie­go (poprzez media) obsłu­gi­wał „fry­zjer” Darek Foks. Nato­miast idea popu­la­ry­za­cji poezji z wyko­rzy­sta­niem prze­ka­zu muzycz­ne­go dała o sobie znać w cza­sie kon­cer­tów zespo­łów: Świe­tli­ki, Homo Twist, Pidża­ma Por­no, Ciem­nia­ki, Cukier, Kury oraz kil­ku cze­skich kapel.

Rok 1998 przy­no­si zmia­ny zwią­za­ne głów­nie z otwar­ciem na Euro­pę Zachod­nią. Tym razem nie ma już Cze­chów i Niem­ców, nato­miast oso­bi­ste kon­tak­ty Pio­tra Som­me­ra owo­cu­ją wystę­pem na trze­ciej edy­cji festi­wa­lu poetów irlandz­kich, Cia­ra­na Car­so­na i Micha­ela Longley’a. Tym samym for­mu­ła euro­pej­sko­ści zosta­ła zacho­wa­na. War­to wspo­mnieć o innym jesz­cze otwar­ciu – poko­le­nio­wym. Wzrok Mar­ci­na Sen­dec­kie­go [6] doj­rzał w tłu­mie kłę­bią­cych się debiu­tan­tów z „rocz­ni­ków sie­dem­dzie­sią­tych” (prócz wcze­śniej wystę­pu­ją­ce­go Toma­sza Maje­ra­na) takich twór­ców, jak Jacek Guto­row, Mar­cin Ham­ka­ło, Rado­sław Kobier­ski i Tomasz Różyc­ki. Skład uzu­peł­nio­no o Mariu­sza Grze­bal­skie­go i Dariu­sza Sośnic­kie­go, obie­cu­ją­cych poetów koja­rzo­nych z gło­śnym wów­czas dwu­ty­go­dni­kiem „Nowy Nurt”. Ponad­to uda­ło się pozy­skać dla idei festi­wa­lu Jerze­go Jar­nie­wi­cza, któ­ry dołą­czył do kole­gów z „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie” – Pio­tra Som­me­ra i Andrze­ja Sosnow­skie­go. Wszy­scy pozo­sta­li poeci, wymie­nie­ni przy oka­zji poprzed­niej edy­cji festi­wa­lu, poja­wi­li się ponow­nie. Furo­rę zro­bi­ła „Noc z Zadu­rą”, pod­czas któ­rej zgro­ma­dzo­nej publicz­no­ści ser­wo­wa­no nie tyl­ko kolej­ne frag­men­ty Pta­siej gry­py, ale rów­nież przy­go­to­wa­ne przez poetę nale­śni­ki (pod­pie­ka­ne zręcz­nie przez Mar­ci­na Ham­ka­łę). Pamię­ta się „Dom bez kan­tów”, czy­li wie­czór autor­ski Andrze­ja Sosnow­skie­go i Tade­usza Pió­ry (z wir­tu­al­ną obec­no­ścią tajem­ni­cze­go Fan­to­ma­sa), ze wzglę­du na jakość utwo­rów, a jesz­cze bar­dziej dzię­ki pomy­sło­wi na wyda­rze­nie i jego aran­ża­cję – za barem kel­ne­ro­wał Darek Foks, przy pia­ni­nie cza­ro­wał Adam Wie­de­mann.

Wszy­scy pozo­sta­li poeci… W świe­tle zacho­dzą­cej zmia­ny kul­tu­ro­wej przy­to­czo­ne zda­nie brzmi co naj­mniej smęt­nie, jeśli nie zło­wro­go. Tak jak­by nie było miej­sca dla poetek w owym męskim towa­rzy­stwie wza­jem­nej ado­ra­cji. Sytu­acja nie­co popra­wia się wraz z następ­ną edy­cją. Wszy­scy wymie­nie­ni wcze­śniej poeci oczy­wi­ście zja­wia­ją się na For­cie Legni­ca ’99 (4. Euro­pej­skich Spo­tka­niach Pisa­rzy), ale wresz­cie jest mię­dzy nimi poet­ka. Orga­ni­za­to­rzy oprócz Roma­na Hone­ta, Bar­tło­mie­ja Maj­zla, Krzysz­to­fa Siw­czy­ka, Dariu­sza Suski, Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go i Fili­pa Zawa­dy [7] zapra­sza­ją Mar­tę Pod­gór­nik. W tym momen­cie zacznie się two­rzyć inte­re­su­ją­ca histo­ria dłu­go­let­niej współ­pra­cy poet­ki z Biu­rem Lite­rac­kim. Tak­że wte­dy ma swój począ­tek reali­za­cja kolej­nej inte­re­su­ją­cej ini­cja­ty­wy, któ­rej nazwa (tak jak iden­ty­fi­ka­cja języ­ko­wa całej impre­zy) zwią­za­na jest z mili­tar­nym rynsz­tun­kiem. Cho­dzi o „Odsiecz”. Zwróć­my uwa­gę na spe­cy­ficz­ną inten­cjo­nal­ność tego języ­ka – tak jak­by trwa­ło oblę­że­nie, wal­ka, obro­na. Coś się przy­tra­fia dzi­siej­szej poezji [8]. Fort, „bitwa o Legni­cę” (tytuł jed­ne­go z waż­niej­szych wie­czo­rów) i wresz­cie „Odsiecz” – w roku 1999 po raz pierw­szy poja­wi­ły się nowe nazwi­ska w ramach tego pro­jek­tu.

Gdy pierw­sze sze­re­gi wyka­zu­ją ozna­ki zmę­cze­nia, dowód­cy ner­wo­wo roz­glą­da­ją się na boki. A nuż nadej­dzie upra­gnio­na odsiecz? To pro­po­zy­cja wspar­cia i wzmoc­nie­nia, a może też zmia­ny. Poja­wia się tu inten­cja roz­sze­rze­nia moż­li­wo­ści i ofer­ty, nasy­ce­nia kra­jo­bra­zu żyw­szy­mi bar­wa­mi, stwo­rze­nia prze­strze­ni do ujaw­nie­nia się odręb­nych gło­sów. Po pro­stu: szan­sa na inność, świe­żość. Nie jest to zamach na świet­ność pierw­szych sze­re­gów, a raczej znak popar­cia i cią­gło­ści. Tak więc w następ­nych latach jury zasu­ge­ro­wa­ło wysła­nie zapro­sze­nia do Ceza­re­go Doma­ru­sa, Jaro­sła­wa Jaku­bow­skie­go, Bogu­sła­wa Kier­ca, Bar­to­sza Muszyń­skie­go, Kla­ry Nowa­kow­skiej, Sła­wo­mi­ra Elsne­ra [9], Mar­ka K.E. Baczew­skie­go, Kac­pra Bart­cza­ka, Jac­ka Deh­ne­la, Macie­ja Rober­ta. Swo­istą kon­ty­nu­acją „Odsie­czy” był pro­jekt Poeci na nowy wiek, zapo­cząt­ko­wa­ny w 2010 roku, w któ­rym zapre­zen­to­wa­no naj­cie­kaw­szych debiu­tan­tów pierw­szej deka­dy XXI wie­ku, m.in. Justy­nę Bar­giel­ską, Kon­ra­da Górę, Joan­nę Muel­ler, Edwar­da Pase­wi­cza, Toma­sza Puł­kę. W roku 2013 wró­co­no po wie­lu latach do tra­dy­cji „Odsie­czy” (tu już i ja mia­łem moż­li­wość typo­wa­nia), zwra­ca­jąc uwa­gę na takich mło­dych twór­ców, jak Bar­ba­ra Klic­ka, Iza­be­la Kaw­czyń­ska, Tomasz Bąk, Wal­de­mar Jocher, Dawid Majer, Jako­be Mansz­tajn i Prze­my­sław Owcza­rek.

Swo­istym pod­su­mo­wa­niem pierw­sze­go okre­su dzia­łal­no­ści Biu­ra Lite­rac­kie­go (nazwa na dobre zaist­nia­ła w roku 2000) było opu­bli­ko­wa­nie anto­lo­gii 14. 44. Poeci For­tu 1996‒1999 w opra­co­wa­niu i wybo­rze Boh­da­na Zadu­ry. Uka­zu­je się w roku 2000 z nowym logo na okład­ce, deli­kat­nym rysun­kiem łodzi i żagla – tak oto Fort prze­kształ­cił się w Port Legni­ca. Wśród wier­szy wcze­śniej wymie­nio­nych poetów zna­la­zły się w niej jesz­cze utwo­ry czte­rech auto­rów, któ­rzy bra­li aktyw­ny udział w cyklu spo­tkań „Bar­ba­rzyń­cy i nie”, a potem „Fort Legni­ca – po godzi­nach” (Legni­ca, Lubin, Polko­wi­ce, Kudo­wa Zdrój, Stro­nie Ślą­skie, Lądek Zdrój, Kłodz­ko, Ząb­ko­wi­ce Ślą­skie, Świd­ni­ca [10]). Cho­dzi o Jac­ka Pod­sia­dłę, Zbi­gnie­wa Mache­ja, Macie­ja Melec­kie­go i Woj­cie­cha Bono­wi­cza. W wybo­rze auto­rów zwra­ca dzi­siaj uwa­gę jed­na rzecz: począt­ko­wo bra­li udział w impre­zie rów­nież pro­za­icy, np. Roman Pra­szyń­ski i Krzysz­tof Var­ga, lecz potem festi­wal prze­orien­to­wał się, idąc wyraź­nie w stro­nę tyl­ko poezji. W swo­im zało­że­niu stał się tubą pro­mo­cyj­ną nowej pol­skiej poezji. I tak to wte­dy odbie­ra­no, doce­nia­jąc te wysił­ki. Nie pamię­tam już, gdzie pisa­łem o kon­se­kwen­cji i zde­ter­mi­no­wa­niu orga­ni­za­to­rów, któ­rzy jako pierw­si w Pol­sce pod­ję­li się roli popu­la­ry­za­to­rów mło­dej poezji w małych ośrod­kach, dosko­na­le rozu­mie­jąc, że z pew­ną pro­po­zy­cją arty­stycz­ną i świa­to­po­glą­do­wą trze­ba wyjść do ludzi, trze­ba zachę­cić i prze­ko­nać, a przy­naj­mniej dać spró­bo­wać, z czym to się je i w efek­cie – umoż­li­wić wybór. Mówiąc bru­tal­nie – trze­ba wbić do gło­wy nowe nazwi­ska, umie­ścić je w pod­ręcz­nym zesta­wie. Zamiast krą­żą­cych plo­tek, atmos­fe­ry sen­sa­cji i maso­wo sze­rzo­nych uprze­dzeń przy­wo­żo­no na pro­win­cję żywe­go, praw­dzi­we­go bar­ba­rzyń­cę (przed­sta­wi­cie­la nowej poezji) i pozwa­la­no go dotknąć. Posłu­chać, pową­chać i poli­zać. Jeże­li idea Bursz­ty mia­ła więk­szy sens, to wyra­żał się on wła­śnie w tym łama­niu barier i przy­bli­ża­nia nowe­go zesta­wu nazwisk, ponie­waż wie­dza prze­cięt­ne­go oby­wa­te­la koń­czy się w tej mate­rii na Szym­bor­skiej, Miło­szu, Róże­wi­czu. Teraz nie­któ­rym, dzię­ki tej akcji, wpi­sa­ło się w pamięć kil­ka nowych nazwisk typu Pod­sia­dło, Grze­bal­ski, Świe­tlic­ki, Sosnow­ski i inni. W owym tek­ście postu­lo­wa­łem meto­dycz­ne roz­sze­rza­nie tych dzia­łań na inne pro­win­cjo­nal­ne ośrod­ki w celu stwo­rze­nia – rze­czy na naszym grun­cie nie­by­wa­łej – SPNP, czy­li Sie­ci Pro­mo­cji Nowe­go Poko­le­nia. Tym samym być może po raz pierw­szy dało­by się, jak mi się marzy­ło, oca­lić od natych­mia­sto­we­go zapo­mnie­nia kolej­nych „wstę­pu­ją­cych” poetów. Wła­ści­wie Biu­ru Lite­rac­kie­mu po tych wszyst­kich latach owoc­nej dzia­łal­no­ści uda­ła się ta sztu­ka. Ale do tego jesz­cze wró­ci­my. Zakoń­czę ten wątek cyta­tem z anto­lo­gii wier­szy poetów zwią­za­nych z For­tem przy­go­to­wa­nej przez Zadu­rę (tak na mar­gi­ne­sie – jej tytuł nawią­zy­wał do przy­wo­żą­ce­go naj­wię­cej festi­wa­lo­wych gości pocią­gu wyru­sza­ją­ce­go z Wro­cła­wia wła­śnie o wymie­nio­nej w tytu­le godzi­nie). Będzie to frag­ment jego wła­sne­go wier­sza świet­nie odda­ją­ce­go ducha pierw­szych legnic­kich imprez.

(…)
Jest nie­dzie­la Fort się bro­ni i mamy koszul­ki
z wła­sny­mi nazwi­ska­mi i nie bra­ku­je piwa
i wyglą­da na to że wszy­scy tu się napraw­dę lubią

i choć pobi­li Ada­ma w nocy z piąt­ku na sobo­tę
to tyl­ko zła­ma­li mu szczę­kę
a mogli zabić I Andrzej wró­cił do radziec­kich koszar

na Pan­cer­ną i teraz moż­na nada­wać wdzięcz­ny sens
tej noc­nej wędrów­ce że wyru­szył pisać na murach
WIEDEMANNA POMŚCIMY! i LEGNICA CHUJE

(Z WYJĄTKIEM ARTURA) bo wszyst­ko dobre
co się dobrze koń­czy A wszyst­ko co koń­czy się
źle, to wszyst­ko złe, a więc złe od same­go począt­ku?

Ale gdzie ten koniec? Czy dobro i zło
zale­ży tyl­ko od miej­sca w któ­rym posta­wić krop­kę?
Od tego czy to nie­dzie­la czy to ponie­dzia­łek? [11]

Tekst jest frag­men­tem Anto­lo­gii szki­ców o poetach Biu­ra Lite­rac­kie­go, któ­ra uka­że się we wrze­śniu nakła­dem wydaw­nic­twa Insty­tu­tu Lite­ra­tu­ry.