Uroić łezkę w specyficznym klimacie

W latach dzie­ciń­stwa, bywa­ło, zaj­mo­wa­li­śmy się sztu­ką prze­kła­du. Poga­du­je­my sobie na przy­kład pod trze­pa­kiem o tym i owym, nie­ko­niecz­nie zawsze o lite­ra­tu­rze, a tu, patrzy­my, Heniek wyszedł na podwór­ko.
– E! Heniek!
– Co?
– Wiesz, jak jest po rosyj­sku żół­ta łódź pod­wod­na?
Heniek był zwo­len­ni­kiem tłu­ma­cze­nia filo­lo­gicz­ne­go.
– Żioł­ta­ja… nie wiem, jak będzie łódź pod­wod­na.
– Głu­pi jesteś. Żół­ta łódź pod­wod­na to – i tu zaczę­li­śmy śpie­wać na melo­dię z pocz­tów­ki, któ­rą pusz­cza­li­śmy na adap­te­rze star­sze­go bra­ta Krzy­sia, gdy był w pra­cy – Ja Iwa­an, ty Iwa­an, my papły­y­niom na akie­aan. Bul, bul, bul, bul padwod­nyj para­chod, padwod­nyj para­chod…
– A, teraz rozu­miem – uśmiech­nął się Heniek.
Ale nie tyl­ko my, dzie­ci. Też nasi ojco­wie, wuj­ko­wie i zawsze się ktoś jesz­cze przy­plą­tał, oni też śpie­wa­li. Nie zna­li­śmy jesz­cze wte­dy poję­cia swo­bod­nej adap­ta­cji, więc któ­re­goś razu, tym razem pod skrzy­pią­cą pom­pą, Benek zapy­tał:
– Sły­sze­li­ście, jak wczo­raj śpie­wa­li na imie­ni­nach moje­go taty? To samo co my, tyl­ko ina­czej.
No pew­nie, żeśmy sły­sze­li. Było lato, okna otwar­te, gło­sy brzmia­ły wyraź­nie. Słu­cha­li­śmy z uwa­gą i śmy się cie­szy­li, aż nasze mamy mówi­ły:
– Jak się będziesz tak cie­szył, to będziesz taki, jak twój ojciec.
Gada­li­śmy ze sobą codzien­nie, więc szyb­ko się usta­li­ło, że tak mówi­ła i moja mama, i Heń­ka, i Krzy­sia, i Ben­ka, i Andrze­ja, i Tad­ka, i Gień­ka. Nie bar­dzo rozu­mie­li­śmy, co to zna­czy, że każ­dy z nas będzie taki, jak ojciec. Aż Gie­niek któ­re­goś dnia zapy­tał:
– Chło­pa­ki, a może to zna­czy, że wszy­scy mamy jed­ne­go ojca?
Tro­chę nas to wystra­szy­ło, ale e tam, nie, szyb­ko zaprze­czy­li­śmy.
W każ­dym razie ojco­wie i goście śpie­wa­li, też na melo­dię z pocz­tów­ki:
– Bo ta wód­ka zło­ty kolor ma, zło­ty kolor ma. Więc wypij­my wszyst­ko aż do dna, wszyst­ko aż do dna…

Te epi­zo­dy z folk­lo­ru dzie­cię­ce­go i kul­tu­ry bie­siad­nej przy­po­mnia­ły mi się z jed­nej przy­czy­ny. Uka­za­ła się mia­no­wi­cie książ­ka Mar­ka Cie­śli Idee fixe czy­li wszyst­kie pio­sen­ki Beatle­sów po pol­sku. Tak, Idee bez akcen­tu, zaraz do tego wró­cę. Nie zna­łem wcze­śniej tego auto­ra. Nie żebym miał się za mia­rę wszech­rze­czy (nie sądzę, by Pro­ta­go­ras myślał aku­rat o mnie), ale nie sądzę, by o Cie­śli sły­sze­li wszy­scy. Kto z was go zna, niech rzu­ci we mnie przy­pi­sem. Z tyl­nej okład­ki moż­na się tedy dowie­dzieć, iż uro­dzo­ny w roku 1956 Marek Cie­śla jest „muzy­kiem, kom­po­zy­to­rem, mul­tiin­stru­men­ta­li­stą, poetą, mala­rzem i peda­go­giem”. Zapew­ne przez skrom­ność brak w tym wyli­cze­niu tłu­ma­cza. A jest on poetą co się zowie, sko­ro w not­ce naj­prost­szej pisze o Beatle­sach, że „to już obro­śnię­ty mchem zespół muzycz­ny”. Led­wo zacznie pisać, od razu meta­fo­ra. Czy­taj­my dalej:

„Śpiew­nik ten jest wyni­kiem wie­lo­let­nie­go zma­ga­nia się z żywym sło­wem i odda­je na swój spo­sób spe­cy­ficz­ny kli­mat pio­se­nek tego naj­słyn­niej­sze­go, bez wąt­pie­nia, zespo­łu roc­ko­we­go świa­ta. Tekst pol­ski jest dopa­so­wa­ny do melo­dii i ponie­kąd odda­je poety­kę utwo­rów Len­no­na, McCart­neya czy Har­ri­so­na”.

Autor bar­dzo waży sło­wa: na swój spo­sób, spe­cy­ficz­ny, ponie­kąd. Tak, poeta zna war­tość pre­cy­zyj­ne­go wyra­ża­nia się. A przy tym: jak­że nie zgo­dzić się z tezą o Beatle­sach jako naj­słyn­niej­szej gru­pie? Wspo­mi­na też tłu­macz swo­je wie­lo­let­nie zma­ga­nie z żywym sło­wem. I trze­ba powie­dzieć od razu: z tych zma­gań Marek Cie­śla wyszedł zwy­cię­sko, żywe zaś sło­wo zosta­ło poko­na­ne. Swo­im rówie­śni­kom życzy autor na koniec „uro­je­nia łez­ki nad stro­ni­ca­mi niniej­szej książ­ki”. Nadzie­je auto­ra speł­nią się nie­chyb­nie, nie tyl­ko bowiem łzy się tu ronią.

Już okład­ka świad­czy o bez­kom­pro­mi­so­wo­ści Mar­ka Cie­śli. W począt­ko­wym wyra­że­niu uży­tym w tytu­le nad pierw­szym e powin­na być kre­ska w pra­wo, é czy­li accent aigu, Idée. Widać w całej dru­kar­ni gdzieś się ten akcent zapo­dział, co nie zra­zi­ło auto­ra żad­ną mia­rą. Z wiel­kim samo­za­par­ciem tłu­macz – w koń­cu też malarz – zapro­jek­to­wał okład­kę. Czte­ry żół­to­zie­lo­ne twa­rze na gra­na­to­wym tle. Odbior­ca powi­nien być współ­twór­cą, żeby w takim zom­bie w kółecz­ku roz­po­znać Len­no­na, w każ­dym razie zwra­cam uwa­gę na wspo­mnia­ny przed chwi­lą kolor por­tre­tów: nazwa chlo­ru ma ety­mo­lo­gię grec­ką, chlo­ros to wła­śnie zie­lo­no­żół­ty. Tak więc, po malar­stwie czar­no­fi­gu­ro­wym i czer­wo­no­fi­gu­ro­wym, wpro­wa­dził Cie­śla do histo­rii sztu­ki por­tre­ty chlo­ro­fi­gu­ro­we.

Naj­wyż­sza pora na przy­kła­dy. Jesz­cze tyl­ko uro­ję małą łez­kę nad bra­kiem miej­sca i smut­ną koniecz­no­ścią wybo­ru, i już. Jest zatem Marek Cie­śla wiel­kim orę­dow­ni­kiem adap­ta­cji: czy­tel­nik ma się czuć u sie­bie, tekst nie może (jak u tłu­ma­czy wybie­ra­ją­cych egzo­ty­za­cję) kłuć w oczy obco­ścią na przy­kład imion boha­te­rów. „Janek miał warzyw­ny stra­gan w mie­ście tym / Kryś­ka na dan­sin­gach wio­dła prym” (Ob-la-di, Ob-la-da). To jesz­cze nic, bo The Bal­lad of John and Yoko roz­po­czy­na się tak: „Sie­dząc gdzieś na dwor­cu w Kra­ko­wie”, kil­ka lini­jek zaś niżej czy­ta­my (i śpie­wa­my!): „Byłem kie­dyś z kum­plem we Wied­niu”. Kra­ków, Wie­deń – wia­do­mo: Gali­cja, Austro-Węgry…

Stra­te­gię oswa­ja­ją­cą rów­no­wa­ży Cie­śla za pomo­cą zesta­wia­nia w tek­ście dwóch języ­ków: „Więc już wkrót­ce przyj­dzie czas / Co odmie­ni zda­nie twe / I na dobre zmie­ni nas / Cie­bie i mnie… O yea!” (I’ll Get You). Prze­pięk­na pio­sen­ka Some­thing koń­czy się nato­miast fra­zą „To mój show i mój szał!”.

Prze­kład Cie­śli dobrze jest usy­tu­owa­ny w pol­skiej tra­dy­cji trans­la­tor­skiej, zgod­nie z któ­rą czę­sto w pozy­cjach klau­zu­lo­wych uży­wa się zaim­ków oso­bo­wych i ścią­gnię­tych dzier­żaw­czych: „Stra­cisz dziew­czy­nę swą / ja ci odbi­ję ją!” (You’re Going to Lose that Girl). Zami­ło­wa­nie do roz­wią­zań tra­dy­cyj­nych nie prze­szka­dza tłu­ma­czo­wi ani swo­bod­nie posłu­gi­wać się reje­stra­mi kolo­kwial­ny­mi, ani skry­wać inter­tek­stu­al­nych nawią­zań. Przy­kła­dy mowy potocz­nej: „Niech mnie ciut zastą­pią takie sło­wa” (P.S. I Love You); „Bo kobie­ta mądrą jest / Jest kobie­tą tak na fest” (She’s a Woman); „Chło­pie, to był strasz­ny lot / To był rosyj­ski lot” (tłu­ma­czo­wi ory­gi­nal­ny tytuł wydał się nie­wy­star­cza­ją­cy, więc doko­nał mody­fi­ka­cji: Back in of USSR); „Weź się zasta­nów” (We Can Work It Out). Alu­zje do innych auto­rów są bar­dziej wyra­fi­no­wa­ne. W The Night Befo­re poja­wia się więc nie­obec­ny u Beatle­sów Chur­chill: „Noc ostat­nia nocą jest / Z potem, krwią i łzą”. Camus zaś w Micie Syzy­fa uznał samo­bój­stwo za jedy­ny napraw­dę poważ­ny pro­blem filo­zo­ficz­ny. McCart­ney we wspo­mnie­niach przed­sta­wił Beatle­sów jako exi, czy­li egzy­sten­cja­li­stów, a przy­naj­mniej tym nur­tem zain­te­re­so­wa­nych. Ma tedy rację Cie­śla, wpro­wa­dza­jąc nie­za­leż­nie od ory­gi­na­łu pio­sen­ki ów zasad­ni­czy pro­blem: „Jak tu iść, jak to znieść? / Powieś się no i cześć” (You’ve Got to Hide Your Love Away).

Cie­śli angiel­skie tek­sty pio­se­nek spe­cjal­nie zresz­tą nie krę­pu­ją. Nie­raz więc prze­kład sta­je się wer­sją skró­co­ną, nie­któ­rych pio­se­nek w ogó­le nie ma, w innych zaś, jak już sygna­li­zo­wa­łem, popra­wia Beatle­sów zmie­nia­jąc tytuł, na przy­kład She Loving Home. Nie waha się też odwró­cić kie­run­ku przed­sta­wia­nej rela­cji miło­snej. W ory­gi­nal­nym Lit­tle Child boha­ter cokol­wiek bała­mu­ci dziew­czy­nę, skła­da­jąc pew­ną obiet­ni­cę, tyle że dziew­czy­na ta powin­na stać się – jak to ująć? – wła­sno­ścią w cało­ści: „when you’re mine, all mine”. W tłu­ma­cze­niu Cie­śli poja­wia się nato­miast nie­le­d­wie papie­skie totus tuus: „Peł­ną radość znaj­dziesz w całym mnie”. Ale bynaj­mniej nie jest tłu­macz pru­de­ryj­ny, sko­ro w innej pio­sen­ce pozwa­la sobie na śmia­łą meta­fo­ry­kę freu­dow­ską: „Ja kocha­łem kie­dyś już i wiem, że miło­ści klucz / Jest tyl­ko w rękach”. Boha­ter Beatle­sów dzie­lił się w tym miej­scu prze­ko­na­niem, że miłość ozna­cza coś wię­cej niż trzy­ma­nie się z uko­cha­ną za ręce.

W Nor­we­gian Wood meble w miesz­ka­niu dziew­czy­ny zro­bio­ne były z nor­we­skie­go drew­na, dokład­nie (jak infor­mu­ją histo­ry­cy kul­tu­ry mate­rial­nej) z pocho­dzą­cych z tego kra­ju sosen. Dla­cze­go jed­nak Cie­śla miał­by na banal­nie kon­kret­nym wypo­sa­że­niu poprze­stać? „Sym­pa­tii nić łączy­ła nas – to był ten czas / Zauro­czył mnie w sypial­ni jej nor­we­ski las”. Gdy­by nie inkwi­zy­cja, Trze­cia Rze­sza i ame­ry­kań­ski Ban the Beatles, zasta­na­wiał­bym się, czy nie było­by dobrze pod­pa­lić tej książ­ki.