Wiersz wychodzi z domu i nigdy nie wraca

4

Poetą, któ­ry naj­moc­niej zwią­zał się z Biu­rem, wyda­jąc tam kolej­ne, coraz gło­śniej­sze i nie­rzad­ko nagra­dza­ne książ­ki, jest Andrzej Sosnow­ski. Tu chciał­bym wró­cić do skrom­ne­go arku­sza pt. Cover, roz­po­czy­na­ją­ce­go tę dłu­go­let­nią i owoc­ną współ­pra­cę. Mało o nim pisa­no w prze­ci­wień­stwie do innych wie­lo­krot­nie i na róż­ne spo­so­by oma­wia­nych tomów. Dosta­łem go przed laty od auto­ra wraz z krót­kim listem, w któ­rym nazy­wał tę publi­ka­cję „legnic­ką drob­nost­ką”. I wyda­ło mi się, że dostrze­głem w niej taką posta­wę poetyc­ką, w któ­rej nie goni się za pew­no­ścią i namasz­czo­ną powa­gą pod­su­wa­nia wzor­ców etycz­nych. Raczej pro­po­nu­je się zaba­wę w cudzy­słów, żon­glo­wa­nie strzęp­ka­mi lite­ra­tu­ry cudzej i wła­snej, co w efek­cie daje nam nie­zwy­kły, syn­kre­tycz­ny i poli­fo­nicz­ny utwór niby to poetyc­ki, a już wła­ści­wie pro­za­tor­ski, nowy rodzaj poema­tu pro­zą. Nakła­da­nie się twór­czych i jed­no­cze­śnie cyto­wa­nych warstw pisma, nie­ustan­na wery­fi­ka­cja wcze­śniej zapi­sa­ne­go przez wła­śnie wypo­wia­da­ne, wręcz muzycz­na tech­ni­ka powra­ca­ją­cych fraz, lek­ko tyl­ko prze­twa­rza­nych refre­nów to jest chy­ba wła­śnie to, co Adam Wie­de­mann nazwał, ana­li­zu­jąc nie­któ­re pre­kur­sor­skie poema­ty Witol­da Wirp­szy, meto­dą sam­plin­gu struk­tur wier­szo­wych. Z jed­nej stro­ny przy­po­mi­na się Rim­baud i jego roz­re­gu­lo­wy­wa­nie zmy­słów, z dru­giej ‒ awan­gar­do­we tech­ni­ki muzycz­ne, mate­ma­ty­za­cja liry­ki, algo­ryt­micz­ne ustruk­tu­ry­zo­wa­nie quasi-wier­szy. Każ­de­mu, kto z pasją odczy­ty­wał wcze­śniej­sze książ­ki tego auto­ra i wie­le z nich pamię­ta, czy­ta się tę książ­kę zna­ko­mi­cie, bowiem roi się tu od auto­cy­ta­tów bądź od ich genial­nych znie­kształ­ceń, alu­zyj­nie pobrzę­ku­ją­cych daw­ną świet­no­ścią. Pomysł jest przed­ni i miał­by z grub­sza ozna­czać sta­ły, zapro­gra­mo­wa­ny powrót do wcze­śniej­szych ksią­żek celem ich nie­ustan­ne­go prze­ra­bia­nia. Jak świat świa­tem auto­rzy czy­ni­li takie rze­czy, goniąc za rze­ko­mą dosko­na­ło­ścią, ale nikt chy­ba nie zro­bił z tego tak osten­ta­cyj­nej meto­dy twór­czej. W tym poema­cie wycią­gnię­to naj­da­lej idą­ce wnio­ski ze sław­ne­go  powie­dzon­ka przy­pi­sy­wa­ne­go Hera­kli­to­wi. Sko­ro wszyst­ko pły­nie, to zna­czy, że się tak­że zle­wa. Zle­wa się sta­re z nowym, dzie­cię­ce lek­tu­ry mary­ni­stycz­ne z poema­ta­mi fran­cu­skich moder­ni­stów, plan dal­szy z bliż­szym. Doraź­na akcja lirycz­na z zale­wem wspo­mnień i remi­ni­scen­cji. Taki spo­sób pisa­nia sta­je się jakimś spo­so­bem wal­ki z nie­po­ko­jem, poemat rze­czy­wi­ście przy­po­mi­na broń, któ­rą się strze­la, żeby zatrzy­mać roz­bie­ga­nie i nad­mier­ny ruch wszel­kich sko­ja­rzeń. Sku­pia je cho­ciaż na chwi­lę w osta­tecz­ną, jedy­ną bry­łę, zbie­ra w porząd­ku okre­ślo­nym przez kon­se­kwen­cje i przy­zwy­cza­je­nia języ­ka. Z lot­ni­skow­ca wypusz­cza się samo­lo­ty, któ­re nie zawsze wra­ca­ją do bazy. „Wiersz wycho­dzi z domu i nigdy nie wraca”[1] ‒ powie­dział kie­dyś w wywia­dzie pra­so­wym autor Życia na Korei i wyna­lazł wła­śnie taki wiersz, umoż­li­wia­ją­cy spe­cy­ficz­ną satys­fak­cję czy­tel­ni­czą. Utwór przy­po­mi­na­ją­cy wirów­kę non­sen­su, karu­ze­lę  sko­ja­rzeń brzmie­nio­wych, seman­tycz­nych, inter­tek­stu­al­nych, dal­szych. Pły­nie­my z auto­rem. Im kto mniej cze­ka na powrót wier­sza z jego odwiecz­nym namasz­czo­nym i pew­nym sie­bie sen­sem, tym szyb­ciej pły­nie i wła­ści­wie wca­le nie tonie, bowiem nie ocze­ku­je na wspar­cie, na wycią­gnię­tą autor­ską dłoń. Rzecz w tym, że tu nie ma mu kto tej ręki podać. To jest poezja odde­le­go­wa­ne­go pod­mio­tu, w czym tkwi jesz­cze jed­no źró­dło jej rewo­lu­cyj­no­ści, odmien­no­ści. Mówi­łem o tym w roz­mo­wie z Dariu­szem Sośnic­kim prze­pro­wa­dzo­nej dla „Odry”: „Być może ta wytrwa­ła pra­ca wie­lu mło­dych poetów, któ­rzy chcą te zna­ki odwró­cić i pod­miot posta­wić na gło­wie, a potem poło­żyć go do łóż­ka, żeby mówić już for­mą bez­pod­mio­to­wą, do cze­goś doprowadzi”[2]. Nie wspo­mi­na­łem tam o Sosnow­skim, ale trze­ba to teraz wyraź­nie powie­dzieć, że to wła­śnie on był szcze­gól­nym pra­wo­daw­cą takiej posta­wy. Legnic­ka książ­ka dostar­cza dowo­dów aż nad­to, że „fajer­wer­ki śmier­ci wnętrza”[3] widać jak na dło­ni (pozo­sta­je roz­sza­la­łe lin­gwi­stycz­ne zewnę­trze) z pra­wej bur­ty szku­ne­ra, któ­ry prze­ro­bio­ny na lot­ni­sko­wiec odnaj­du­je się gdzieś w cichej zatocz­ce jako poły­sku­ją­cy auto­ma­tycz­ną wie­lo­znacz­no­ścią baty­skaf kapi­ta­na Nemo. Trze­ba tyl­ko chcieć pły­nąć i zupeł­nie bez obcią­żeń odda­wać się pro­wi­zo­rycz­nym prze­rób­kom zna­nych stan­dar­dów, bowiem „Tyle moich oce­anicz­nych warian­tów sta­je do ostat­nie­go konwoju!”[4], ile jeste­śmy (my, czy­tel­ni­cy) w sta­nie wchło­nąć, prze­ro­bić, wyda­lić. Ścież­ki są chy­bo­tli­we a zna­cze­nia, jak to na morzu, płyn­ne. Jed­no z nich zapro­wa­dzi­ło do Legni­cy, któ­ra tym samym bez­sze­lest­nie weszła do lite­ra­tu­ry pol­skiej (będąc do tej pory moc­niej osa­dzo­na w nie­miec­kiej), wpły­wa­jąc tam na ple­cach poka­wał­ko­wa­ne­go, zani­ka­ją­ce­go pod­mio­tu: „(…) Kawa­łek mnie budzi się przy kon­tu­arze i kawa­łek punkt 14.44 wysia­da w Legni­cy i kawa­łek dalej zbie­ra się do dro­gi w tawer­nia­nej ciż­bie roze­śmia­nych twarzy”[5].

*

Na szó­stym festi­wa­lu w roku 2001 poja­wi­li się ci twór­cy, któ­rym w owym roku wyda­no w Biu­rze zbio­ry wier­szy. O Zadu­rze i jego Poema­tach już wspo­mnia­łem. Był tak­że Sosnow­ski z nową książ­ką pt. Wier­sze. Mariusz Grze­bal­ski pre­zen­to­wał Dru­gie dotknię­cie, a Tomasz Maje­ran Rucho­me świę­ta. Ponad­to: Jacek Guto­row (X), Andrzej Nie­wia­dom­ski (Kru­szy­wo), Woj­ciech Bono­wicz (Wier­sze ludo­we), Adam Wie­de­mann (Kon­wa­lia). Kry­sty­na Miło­będz­ka zaist­nia­ła przez sztu­kę Ojczy­zna przy­go­to­wa­ną przez Prze­my­sła­wa Blusz­cza. Wie­czór Jerze­go Jar­nie­wi­cza z oka­zji wyda­nia książ­ki W brzu­chu wie­lo­ry­ba pro­wa­dził Andrzej Szu­ba. Waż­nym wyda­rze­niem tego festi­wa­lu było przy­wo­ła­nie pamię­ci walij­skie­go poety R.S. Tho­ma­sa. Książ­kę Bia­ły tygrys w tłu­ma­cze­niu Szu­by pre­zen­to­wa­li Pió­ro, Sosnow­ski i Jar­nie­wicz.

Był to rok waż­ny i z tego wzglę­du, że swo­ją pierw­szą książ­kę w Biu­rze wyda­je Krzysz­tof Siw­czyk, od razu pre­zen­tu­jąc ją na festi­wa­lu (Dane dni). Roz­wój poezji mło­de­go gli­wic­kie­go poety, stop­nio­wo rezy­gnu­ją­ce­go z este­tycz­nych ide­ałów „Bru­lio­nu” (w ich reali­stycz­nym wyda­niu), poka­zu­je dro­gę nie­któ­rych twór­ców z „rocz­ni­ków sie­dem­dzie­sią­tych”, któ­rzy kon­te­stu­jąc „Bru­lion”, weszli w krąg oddzia­ły­wa­nia neo­awan­gar­dy w sty­lu Sosnow­skie­go, Som­me­ra, Sen­dec­kie­go czy Pió­ry. W tym sen­sie Siw­czyk stał się w tam­tych latach nie­mal wzor­co­wym wycho­wan­kiem Biu­ra, kimś, kto – mówiąc w uprosz­cze­niu – „zro­zu­mia­łość” w duchu Pod­sia­dły czy Świe­tlic­kie­go zaczął zastę­po­wać wysu­bli­mo­wa­ną i pogłę­bio­ną „nie­zro­zu­mia­ło­ścią”. Tak atmos­fe­ra Biu­ra i imprez orga­ni­zo­wa­nych przez nie, wyda­wa­nych ksią­żek, oddzia­ły­wa­ła na nie­spo­koj­nych i naj­wraż­liw­szych, wiecz­nie poszu­ku­ją­cych. To wszyst­ko dopro­wa­dzi­ło do tego, że po paru latach i kil­ku książ­kach opu­bli­ko­wa­nych w Biu­rze, Siw­czyk stał się naj­młod­szym pol­skim poetą, któ­re­mu wyda­no wier­sze zebra­ne. Książ­ka 29-let­nie­go twór­cy wyszła w serii „Dożyn­ki” zaraz po tomach Zadu­ry, Sosnow­skie­go i Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go i nosi­ła tytuł List otwar­ty. 1995‒2005 [6]. Dzi­siej­sza lek­tu­ra potwier­dza ówcze­sne wra­że­nia. Ktoś wte­dy powie­dział, że Siw­czyk to taki Rim­baud naszych cza­sów, któ­ry z genial­ne­go lice­ali­sty, debiu­tu­ją­ce­go wier­sza­mi pisa­ny­mi pod Świe­tlic­kie­go, prze­isto­czył się szyb­ko w kogoś świa­do­me­go zacho­dzą­cej rewo­lu­cji języ­ko­wej i kul­tu­ro­wej. Dorósł do for­my bar­dziej pojem­nej, wymy­ślił spo­sób na nie­bez­po­śred­nie wyra­ża­nie swo­ich obse­sji, prze­ra­żeń, prze­my­śleń i odczuć. Od mło­dzień­cze­go nar­cy­zmu do nie­oczy­wi­ste­go opi­su istot­nych prak­tyk inte­lek­tu­al­nych – tak bym okre­ślił tę dro­gę, roz­mia­ry eks­pe­ry­men­tu pro­wa­dzo­ne­go w imię cze­goś waż­niej­sze­go niż chęć zosta­nia kla­sy­kiem przed trzy­dziest­ką.

Ale naj­pierw była ta pierw­sza wyda­na w Biu­rze książ­ka (Dane dni), poka­zu­ją­ca kogoś, kto prze­stał być melan­cho­lij­nym arty­stą z ogól­nia­ka i gli­wic­kie­go podwór­ka. Mówi do nas debiu­tu­ją­cy męż­czy­zna przy­glą­da­ją­cy się swo­jej samot­no­ści, pod­su­mo­wu­ją­cy pewien okres życia w rytm pro­gra­mu – pisze wier­sze dzień po dniu, zapi­su­je sumien­nie cały mie­siąc i wca­le przy tym nie przy­po­mi­na Pod­sia­dłę, bo nie chce być wzru­sza­ją­cy, zagnie­wa­ny i boha­ter­ski. Oka­zu­je się, że w zaka­mar­kach codzien­no­ści tkwią jesz­cze inne mało poetyc­kie deta­le; może i świerz­bią język, ale rzad­ko wycho­dzą na jaw. Nazwij­my je dany­mi, któ­re pły­ną od dni. I ten dziw­ny tytuł roz­ra­sta się nagle, bo książ­ka nie tyle jest zapi­sem pew­nych, danych (trud­nych?) dni, co pró­bą prze­ję­cia kodu, spo­so­bu zapi­sy­wa­nia danych przez codzien­ność. Codzien­ność wca­le nie zapi­su­je się w naszej pamię­ci okrą­głą fra­zą. To, co pro­po­nu­je boha­ter jest cha­otycz­ne, splą­ta­ne, zdaw­ko­we, ale bar­dzo praw­dzi­we – doty­czy drep­ta­nia w kół­ko, nie­mra­we­go uczest­ni­cze­nia w „codzien­nej szamotanince”[7] i „tępej przepychance”[8]. I tu już poja­wia się kwe­stia odbio­ru podob­nej fali, to jest ta pierw­sza rafa, na któ­rej prę­dzej czy póź­niej utknie naj­gor­liw­szy kry­tyk. Bo dłu­gość fali jest tu dość krót­ka, a sama fala wyda­je się bar­dzo oso­bi­sta, intym­na, wręcz neu­ro­tycz­na.

A co wła­ści­wie wyła­pu­je lirycz­ny detek­tor Siw­czy­ka, jego apa­rat na krysz­tał­ki? Naj­wię­cej mówi się tu o barie­rach, napo­ty­ka­nych gra­ni­cach, o skoń­czo­nych wymia­rach, upior­nej powta­rzal­no­ści słów, czyn­no­ści i gestów. Te wier­sze to nie prze­bie­ra­ją­ca w sło­wach ana­li­za codzien­no­ści od jej „upier­dli­wej stro­ny”, ze wska­za­niem na bez­sens, jało­wość i pust­kę. Takie „dane” o dniach prze­sy­ła nam ta maszy­na liczą­ca godzi­ny, pod­miot dziw­nie trze­cio­oso­bo­wych wier­szy. A może wca­le nie dziw­nie? Może to sty­li­stycz­ny efekt owej logi­ki alie­na­cji? Żeby kro­ni­ka wypad­ków dnia nie była zbyt nar­cy­stycz­na, a więc nie­wia­ry­god­na, nale­ża­ło ją wła­śnie w ten spo­sób zobiek­ty­wi­zo­wać, opi­su­jąc tego kogoś – nie bar­dzo mnie, ale jed­nak – w trze­ciej, lustrza­nej oso­bie.

Powra­ca­my tym samym do kwe­stii odbio­ru, już nie wspól­nych, toż­sa­mych fal sygna­li­zu­ją­cych wyob­co­wa­nie z życia, z tak nam danych dni, lecz do odbio­ru sie­bie same­go jako figu­ry egzy­sten­cjal­nej i zara­zem reto­rycz­nej. Ten odbiór – już pra­wie tele­wi­zyj­ny – jest nace­cho­wa­ny dale­ko posu­nię­tą powścią­gli­wo­ścią, kry­ty­cy­zmem i nie­chę­cią w sto­sun­ku do form, w jakie trze­ba się wtła­czać, żeby jakoś ist­nieć w cyr­ku pod­glą­da­nia, wyglą­da­nia, poka­zy­wa­nia się. Domi­nu­je więc poety­ka rapor­tu, oschłość i suchość komu­ni­ka­tu z fron­tu, z pola codzien­nej wal­ki o odro­bi­nę intym­no­ści, o w mia­rę jesz­cze wła­sną twarz.

Wyjąt­ko­wo moc­no dzia­ła na mnie ta nuta opo­ru, gnie­wu i iro­nii doty­czą­ca swo­istej ofi­cja­li­za­cji obra­zu życia, por­tre­tu współ­cze­sne­go czło­wie­ka pod­da­ne­go medial­nym mani­pu­la­cjom. Te dane o dniach, cho­ciaż nam dane, wca­le nie muszą być przez nas przy­ję­te (jak czy­tam w dedy­ka­cji na prze­sła­nym wte­dy egzem­pla­rzu) – nie powin­ni­śmy usta­wać w powąt­pie­wa­niu, w powścią­gli­wo­ści, w sub­tel­nej kry­ty­ce. Dla­te­go sub­tel­nej, że korzy­sta­ją­cej z zaso­bów „dane­go” języ­ka, ale prze­krzy­wia­ją­cej go, paro­diu­ją­cej, kary­ka­tu­ru­ją­cej. I może się oka­zać w tym kon­tek­ście, że ten ktoś, ta trze­cia oso­ba poka­zy­wa­na w skur­czach i tikach, w ner­wo­wej mecha­ni­ce form codzien­no­ści, w „tań­cu w kap­ciach doko­ła swo­jej osi”[9], robi wszyst­ko, żeby z tej opre­sji się wyzwo­lić, a ów sub­tel­ny sabo­taż zaczy­na wła­śnie od języ­ka.

Rok 2002 przy­no­si nowe książ­ki okre­śla­ją­ce cha­rak­ter kolej­ne­go festi­wa­lu i wpły­wa­ją­ce coraz moc­niej na ogól­no­pol­skie życie lite­rac­kie. Powo­li sta­je się tak, jak to wymy­ślił wie­le lat wcze­śniej Krzysz­tof Jawor­ski, for­mu­łu­jąc żar­to­bli­wy slo­gan: „Witaj­cie w Legni­cy poetów sto­li­cy”. Zaczy­na się czas popu­lar­no­ści posta­ci i poezji Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go, i duża w tym zasłu­ga jego inten­syw­nej obec­no­ści na festi­wa­lach i w pla­nach wydaw­ni­czych Biu­ra. W 2002 roku pre­zen­tu­je książ­kę pt. Zaple­cze. Prócz nie­go na sce­nie poja­wia­ją się tacy twór­cy, jak Mar­cin Sen­dec­ki (Opi­sy przy­ro­dy) i Dariusz Sośnic­ki (Syme­tria), Tomasz Maje­ran (Koty. Pod­ręcz­nik użyt­kow­ni­ka) i Adam Wie­de­mann (Baj­ki zwie­rzę­ce), Mar­cin Świe­tlic­ki (Wier­sze wypra­ne) i Boh­dan Zadu­ra (Pta­sia gry­pa i Mię­dzy wier­sza­mi) oraz Krzysz­tof Gry­ko (Godzi­ny szczy­tu) i Tobiasz Mela­now­ski (Wyciecz­ki kra­jo­znaw­cze). Część zagra­nicz­ną wypeł­nia­ją swo­ją poezją Mark Ford i Ste­phen Romer (wie­czór pro­wa­dzi Jerzy Jar­nie­wicz, wspie­ra­ny przez Andrze­ja Sosnow­skie­go).

A „Odsiecz”, któ­rą wcze­śniej opi­sy­wa­łem, umoż­li­wia dopływ świe­żych poetyk. Wśród zapro­szo­nych nowych twa­rzy jed­no zaska­ku­ją­ce nazwi­sko – Bogu­sław Kierc, jako sygnał roz­sze­rza­nia zakre­su poszu­ki­wań, akcep­to­wa­nia rów­nież i takich poetyk, któ­re wyda­ją się  odsta­wać od awan­gar­do­wych wzor­ców. Obok otwar­cia się na róż­ne dyk­cje jest w tym geście zapro­sze­nie do współ­pra­cy dla twór­ców z róż­nych poko­leń i śro­do­wisk. Nie­ba­wem dro­gą Kier­ca pój­dą inni, np. Dariusz Suska, Piotr Maty­wiec­ki, Urszu­la Kozioł czy Jacek Łuka­sie­wicz.

Jak zasłu­żo­ny poeta, Bogu­sław Kierc, zna­lazł się wśród debiu­tan­tów? Cze­go szu­kał w Biu­rze Lite­rac­kim? O odpo­wiedź popro­si­łem go pod­czas roz­mo­wy. Dekla­ro­wał wte­dy: „To, co naj­istot­niej zaj­mu­ją­ce w czyn­nym idio­mie pol­skiej poezji, znaj­du­ję wła­śnie u poetów zwią­za­nych z Por­tem Legni­ca. Kie­dy więc prze­czy­ta­łem w »Tygo­dni­ku Powszech­nym« komu­ni­kat o »Odsie­czy«, zde­cy­do­wa­łem się – lek­ce­wa­żąc skru­pu­ły poko­le­nio­we – wysłać pro­po­zy­cję swo­je­go zbio­ru poezji. Ryzy­ko wyda­ło mi się tym bar­dziej war­te pod­ję­cia, że byłem świa­do­my kon­fron­ta­cji moje­go mówie­nia poetyc­kie­go z mówie­niem poetów młod­szych ode mnie o całe poko­le­nie (i jesz­cze młod­szych). Cie­ka­wi mnie, jak dale­ce te róż­ne wypo­wie­dzi mogą być dla sie­bie twór­czo atrak­cyj­ne i rze­czy­wi­ście wyra­żać to, cze­go bez poezji wyra­zić się nie da. I jesz­cze tak, żeby chcia­ło się to czy­tać i tego słu­chać. Istot­nie, to, co piszę, odle­głe jest od o‘haryzmu, ale moje rela­cje czy­tel­ni­cze z »bar­ba­rzyń­ca­mi« są cał­kiem nie­złe. Pod­czas, gdy ten­den­cje „kla­sy­cy­stycz­ne« w mło­dej poezji nie eks­cy­tu­ją mnie zanad­to. Bywa, że roz­bra­ja­ją swo­ją mino­de­rią i wier­no­pod­dań­czym pase­izmem. Bli­żej mi do »bar­ba­ry­zu­ją­cych«”, bo sku­tecz­niej wytrą­ca­ją oczy­wi­stość z pozor­nej rów­no­wa­gi, prze­ciw­dzia­ła­ją dobre­mu samo­po­czu­ciu poetyc­kich misjonarzy”[10].

W innym miej­scu Kierc zde­cy­do­wa­nie moc­niej pod­kre­ślił swo­je nadzie­je zwią­za­ne z uczest­nic­twem w tym wszyst­kim, co koja­rzy­ło się wów­czas z festi­wa­la­mi i Biu­rem. Cho­dzi­ło mu, oraz wie­lu innym twór­com w róż­nym wie­ku, o zna­le­zie­nie się w pobli­żu źró­dła nowej żywej mowy poetyc­kiej, w miej­scu, gdzie inten­syw­nie i jak­by kolek­tyw­nie pra­co­wa­no nad jakimś nowym kształ­tem poetyc­kiej komu­ni­ka­cji, rela­cji do języ­ka, do mówie­nia: „W żad­nej, zna­nej mi, tego typu kor­po­ra­cji poetyc­kiej nie znaj­du­ję tak ostro zin­dy­wi­du­ali­zo­wa­nych mówień, któ­re zara­zem są mówie­nia­mi umoż­li­wia­ją­cy­mi rze­czy­wi­stą roz­mo­wę dzię­ki szcze­gól­ne­mu wyczu­le­niu na nie­oczy­wi­ste ilu­mi­na­cje kolo­kwia­li­zmów. I tych z języ­ka potocz­ne­go, gaze­to­we­go, inter­ne­to­we­go; i tych – ze »zbo­czeń« języ­ko­wych: pro­pa­gan­dy, rekla­my, agi­ta­cji. Czy wresz­cie – języ­ka »myślą­ce­go« ciałem”[11].

Ostat­ni festi­wal w Legni­cy odbył się we wrze­śniu 2003 roku. Prócz wspo­mnia­ne­go Kier­ca, któ­ry pre­zen­to­wał świe­żo wyda­ną w Biu­rze książ­kę pt. Zaskro­niec, wystą­pi­li: Zbi­gniew Machej (Pro­le­go­me­na), Anna Pod­cza­szy (Wte i nazad), Euge­niusz Tka­czy­szyn-Dyc­ki (Przy­czy­nek do nauki o nie­ist­nie­niu), Darek Foks (Mer Betle­jem), Maciej Malic­ki (60% słów), Jerzy Jar­nie­wicz (Dowód z toż­sa­mo­ści), Krzysz­tof Siw­czyk (Zda­nia z tre­ścią) i Andrzej Sosnow­ski (Taxi). Festi­wal żegnał się z Legni­cą wyjąt­ko­wym bogac­twem zda­rzeń zwią­za­nych z poezją obco­ję­zycz­ną. Wyszła książ­ka Noc­na zmia­na Simo­na Armitage’a z prze­kła­da­mi Jac­ka Guto­ro­wa i Jerze­go Jar­nie­wi­cza, w związ­ku z czym odbył się wie­czór autor­ski Simo­na Armitage’a  (i Glyn’a Maxwell’a). Wystą­pił István Kovács, któ­re­go wier­sze prze­tłu­ma­czył i spo­tka­nie pro­wa­dził Boh­dan Zadu­ra. Na festi­wa­lu zaist­niał D. J. Enri­ght, dzię­ki wie­czo­ro­wi poświę­co­ne­mu jego pamię­ci, pod­czas któ­re­go mia­ła miej­sce pre­mie­ra książ­ki Raj w obraz­kach prze­ło­żo­nej przez Pio­tra Som­me­ra.