Zbigniew Herbert, Kamyk

Zbi­gniew Her­bert
Kamyk

Kamyk jest stwo­rze­niem
dosko­na­łym

rów­ny same­mu sobie
pil­nu­ją­cy swych gra­nic

wypeł­nio­ny dokład­nie
kamien­nym sen­sem

o zapa­chu któ­ry nicze­go nie przy­po­mi­na
nicze­go nie pło­szy nie budzi pożą­da­nia

jego zapał i chód
są słusz­ne i peł­ne god­no­ści

czu­ję cięż­ki wyrzut
kie­dy go trzy­mam w dło­ni
i cia­ło jego szla­chet­ne
prze­ni­ka fał­szy­we cie­pło

- Kamy­ki nie dają się oswo­ić
do koń­ca będą na nas patrzeć
okiem spo­koj­nym bar­dzo jasnym

„Kamyk” to wiersz feno­me­no­lo­gicz­ny. Zapis prób ujrze­nia przed­mio­tu same­go w sobie, takie­go, jakim jest.

Poeta to ten, kto nada­je świa­tu zna­cze­nie – powie ktoś. Owszem. Ale poetą jest tak­że ten, któ­ry wal­czy o praw­dę, zdej­mu­je z rze­czy­wi­sto­ści zasło­nę fał­szu, demi­sty­fi­ku­je, odzie­ra ze sztucz­nej tajem­ni­cy.

Źró­dłem sztucz­nej tajem­ni­cy bywa wyobraź­nia. Lecz rów­nież język, któ­ry zasła­nia tyle, ile odsła­nia, pro­wa­dzi i gubi, oczysz­cza spoj­rze­nie oraz mydli oczy. Bo czy obło­kom, pta­kom, wresz­cie: kamy­ko­wi nie jest obo­jęt­ne, jak je nazwie­my? One świet­nie sobie radzą bez naszych defi­ni­cji, sys­te­ma­tyk, kla­sy­fi­ka­cji, a nawet bez Słow­ni­ka Sym­bo­li Wła­dy­sła­wa Kopa­liń­skie­go. Bez naszych słów-szu­fla­dek, ponie­waż poje­dyn­cze nawet sło­wo, nazwa wła­sna czy pospo­li­ta, już jest szu­flad­ką, woal­ką, pane­lem, któ­ry przy­kry­wa frag­ment świa­ta. Lub imi­tu­je go jak pik­sel.

Her­bert, pró­bu­jąc odzy­skać czy­stość widze­nia dziec­ka, zapo­mi­na­jąc o wszyst­kich sym­bo­licz­nych i filo­zo­ficz­nych kono­ta­cjach kamie­nia (a jest ich mnó­stwo: kamień u szyi, kamień filo­zo­ficz­ny, ser­ce z kamie­nia etc.) – chcąc go zre­du­ko­wać do sta­dium feno­me­nu, opi­su­je… kamien­ność kamy­ka: „rów­ny same­mu sobie” – czy­ta­my – i trud­no się z tym nie zgo­dzić, „wypeł­nio­ny kamien­nym sen­sem” – i to praw­da. A co to niby za sens? – spy­ta­my. „Kamien­ny” – odpo­wie poeta i będzie miał rację. A zapach? „Nicze­go nie przy­po­mi­na” – stwier­dza boha­ter Her­ber­ta. Tyl­ko tyle opi­su, ile pozwa­la wywieść z sie­bie sam kamień. Ide­al­ny opis – rze­czo­wy, suchy, po kamien­ne­mu – chłod­ny.

Poeta wyszedł z sie­bie: z poko­ju swo­ich codzien­nych przy­zwy­cza­jeń, poznaw­czej ruty­ny, w jaką wpę­dzi­ła go edu­ka­cja i ogól­nie kul­tu­ra z jej mito­lo­gią i iko­nos­fe­rą. Wyszedł w koń­cu tak­że z języ­ka poetyc­kie­go, czy­li takie­go, któ­ry skłon­ny jest do porów­ny­wa­nia i uwznio­śla­nia. Poeta wyszedł z sie­bie ku kamie­nio­wi i stał się kamie­niem. Ale czy na pew­no?

A może kamień stał się poetą? Może „rze­tel­ny” Her­ber­tow­ski opis kamie­nia ma się nijak do jego isto­ty, pasu­je do nie­go jak pięść do oka? Prze­cież „zapał” i „chłód” kamie­nia to cechy na poły ludz­kie. Kil­ka wer­sów dalej poja­wia się jesz­cze meta­fo­ra „cia­ło kamie­nia”.

Wyda­je się, a raczej jest to pew­ne, że w toku obser­wa­cji kamień naby­wa cech tego, któ­ry go bada i rze­ko­mo „na zim­no” opi­su­je, tego, któ­ry chciał „do koń­ca patrzeć na kamyk okiem spo­koj­nym bar­dzo jasnym”.

Kamyk stał się zwier­cia­dłem, w nim odbi­ło się widze­nie poety albo, trzy­ma­jąc się mojej meta­fo­ry: kamyk stał się okiem.

Mimo naj­szczer­szych sta­rań, by sta­nąć po stro­nie przed­mio­tu, i tak nie wydo­bę­dzie­my się z antro­po­cen­try­zmu, z odru­chu narzu­ca­nia świa­tu wła­snej woli. Rze­czy­wi­stość zawsze będzie dla nas lustrem, a my nigdy nie powstrzy­ma­my języ­ka w jego dąże­niu do zawłasz­cza­nia świa­ta.

To, że poezja potra­fi nam tę praw­dę w pięk­ny spo­sób uzmy­sło­wić, sta­no­wi o jej nie­zby­wal­no­ści dla każ­de­go, kto chce prze­ży­wać swo­je życie świa­do­mie. Czy­taj: pokor­nie.