Jak sztuczna inteligencja wpłynie na przyszłość literatury?

“…other minds, must con­ti­nue to fasci­na­te us. As arti­fi­cial people beca­me more like us, then beca­me us, then beca­me more than us, we could never tire of them. They were bound to sur­pri­se us. They might fail us in ways that were bey­ond our ima­gi­ning. Tra­ge­dy was a possi­bi­li­ty, but not bore­dom.”

Ian McE­wan, Machi­nes Like Me

Sztucz­na Inte­li­gen­cja – tech­no­lo­gia, któ­ra zmie­nia świat. Tech­no­lo­gia, któ­rą jed­ni kocha­ją, zaś inni się boją. Kocha­ją, bo SI repre­zen­tu­je szczyt osią­gnięć nauko­wych i poten­cjał do prze­kształ­ca­nia świa­ta w spo­sób, któ­ry dotych­czas nale­żał do sfe­ry scien­ce fic­tion. Boją się, bo jej roz­wój nie­sie ze sobą nie­pew­ność co do przy­szłe­go wpły­wu na spo­łe­czeń­stwo, pra­cę i codzien­ne życie; bo spo­sób, w jaki SI jest przed­sta­wia­na w fil­mach, lite­ra­tu­rze, mediach, czę­sto kon­cen­tru­je się na sce­na­riu­szach dys­to­pij­nej przy­szło­ści pro­wa­dzą­cych do zagła­dy czło­wie­ka.

SI to nie tyl­ko rewo­lu­cja tech­no­lo­gicz­na, ale – przede wszyst­kim – rewo­lu­cja kul­tu­ro­wa. Zmie­nia pro­ces twór­czy, spo­sób pre­zen­ta­cji i per­cep­cji dzieł lite­rac­kich, pla­stycz­nych, muzycz­nych, a tak­że funk­cjo­no­wa­nie pod­mio­tów zaan­ga­żo­wa­nych w pro­mo­cję i dys­try­bu­cję sztu­ki. Jakie to zmia­ny i jak wpły­ną one na lite­ra­tu­rę jaką zna­my dzi­siaj?

Już obec­nie SI jest wyko­rzy­sty­wa­na do gene­ro­wa­nia tek­stów lite­rac­kich, w tym wier­szy i cał­kiem nie­złych opo­wia­dań o zło­żo­nej fabu­le. W Japo­nii do kon­kur­su o Nagro­dę Lite­rac­ką Nik­kei Hoshi Shi­ni­chi mogą być zgła­sza­ne dzie­ła napi­sa­ne przy uży­ciu sztucz­nej inte­li­gen­cji. W edy­cji tego kon­kur­su z 2016r., spo­śród 1450 zgło­szo­nych tek­stów, 11 zosta­ło stwo­rzo­nych z udzia­łem SI. Jed­no z opo­wia­dań, zaty­tu­ło­wa­ne „The Day a Com­pu­ter Wri­tes a Novel” prze­szło pomyśl­nie pierw­szą run­dę kon­kur­su. Powsta­łe dzię­ki SI opo­wia­da­nie zosta­ło opra­co­wa­ne przez zespół pod kie­row­nic­twem Hito­shie­go Mat­su­ba­ry z Futu­re Uni­ver­si­ty Hako­da­te. Zespół pod kie­row­nic­twem Hito­shie­go Mat­su­ba­ry z Futu­re Uni­ver­si­ty Hako­da­te przy­go­to­wał wkład dla SI w posta­ci ram opo­wie­ści, słów klu­czo­wych oraz pew­nych fraz, na pod­sta­wie któ­rych SI stwo­rzy­ła „swój” tekst Opo­wia­da­nie nie zdo­by­ło jed­nak dal­sze­go uzna­nia juro­rów – stwier­dzi­li oni, że choć struk­tu­ra opo­wia­da­nia była dobra, to posta­ciom bra­ko­wa­ło głę­bi psychologicznej[1]. Nie­mniej nie­usta­ją­cy roz­wój w dzie­dzi­nie roz­po­zna­wa­nia i naśla­do­wa­nia języ­ka natu­ral­ne­go przez sys­te­my AI pro­wa­dzi do coraz lep­szych osią­gnięć tej tech­no­lo­gii w dzie­dzi­nach kreatywnych[2].

Nie­za­leż­nie od opi­nii scep­ty­ków i wszyst­kich tych, któ­rzy nie wie­rzą w moż­li­wo­ści twór­cze SI, pozo­sta­je ona cen­nym narzę­dziem wspie­ra­ją­cym kre­atyw­ność auto­rów otwar­tych na eks­pe­ry­men­to­wa­nie z języ­kiem i tech­no­lo­gią. Apli­ka­cje opar­te na SI potra­fią gene­ro­wać zaska­ku­ją­ce sko­ja­rze­nia i uni­ka­to­we kom­bi­na­cje słów, co otwie­ra przed twór­ca­mi nowe moż­li­wo­ści eks­pre­sji. SI może ofe­ro­wać suge­stie sty­li­stycz­ne, pomy­sły na roz­wój fabu­ły, czy pomoc w kre­owa­niu posta­ci. Twór­cy mogą eks­pe­ry­men­to­wać z nowy­mi for­ma­mi nar­ra­cyj­ny­mi, eks­plo­ro­wać nie­zna­ne dotąd obsza­ry lite­rac­kie i wykra­czać poza tra­dy­cyj­ne ramy gatun­ków. Wyko­rzy­sta­nie SI daje cie­ka­we efek­ty, gdy cho­dzi o two­rze­nie alter­na­tyw­nych zakoń­czeń opo­wie­ści. Bar­dzo traf­nie ujął to zna­ny pisarz scien­ce-fic­tion Karl Schro­eder: „W obec­nej chwi­li porów­nał­bym wkład SI w moją dzie­dzi­nę do funk­cji loso­wa­nia, gdy roz­kła­da­my talię kart, z któ­rych każ­da może okre­ślać postać, sce­nę itd. Na przy­kład jed­na z nich mogła­by brzmieć »król zło­czyń­ców, stoi obok wie­ży«, a stam­tąd mógł­bym roz­wi­jać postać, fabułę”.[3]

Wyko­rzy­sta­nie SI w lite­ra­tu­rze nie jest pozba­wio­ne kon­tro­wer­sji. Poja­wia­ją się pyta­nia doty­czą­ce auten­tycz­no­ści i ory­gi­nal­no­ści dzieł lite­rac­kich stwo­rzo­nych przy pomo­cy SI. Czy utwór, w któ­re­go two­rze­niu klu­czo­wą rolę ode­gra­ła maszy­na, może być uzna­ny za praw­dzi­wie ory­gi­nal­ny? Jak oce­ni­my war­tość arty­stycz­ną dzie­ła, w któ­rym twór­czość czło­wie­ka mie­sza się z algo­ryt­micz­nym prze­twa­rza­niem? To kwe­stie, któ­re doty­ka­ją same­go ser­ca rozu­mie­nia sztu­ki i twór­czo­ści. Nie­mniej ludz­ka twór­czość tak­że nie ist­nie­je w próż­ni. Każ­dy arty­sta czer­pie z sze­ro­kie­go spek­trum ist­nie­ją­cych dzieł, kul­tu­ro­wych nar­ra­cji, oso­bi­stych doświad­czeń i wspól­ne­go dzie­dzic­twa ludz­ko­ści. W tym kon­tek­ście moż­na argu­men­to­wać, że SI, prze­twa­rza­ją­ca i rekom­bi­nu­ją­ca ist­nie­ją­ce wzor­ce kul­tu­ro­we, dzia­ła w spo­sób ana­lo­gicz­ny do ludz­kie­go pro­ce­su twór­cze­go. Czy zatem jedy­na róż­ni­ca mię­dzy SI a ludz­kim twór­cą pole­ga na spo­so­bie prze­twa­rza­nia danych?

Wraz z rosną­cą rolą sztucz­nej inte­li­gen­cji w two­rze­niu lite­ra­tu­ry poja­wia­ją się tak­że nowe wyzwa­nia praw­ne, szcze­gól­nie w obsza­rze pra­wa autor­skie­go. Głów­nym wyzwa­niem jest pyta­nie o moż­li­wość przy­pi­sa­nia autor­stwa dzie­łu stwo­rzo­ne­mu przy uży­ciu SI, a w zasa­dzie moż­li­wość uzna­nia takie­go dzie­ła za utwór w rozu­mie­niu pra­wa autor­skie­go. Tra­dy­cyj­nie, pra­wa autor­skie są przy­zna­wa­ne oso­bie, któ­ra stwo­rzy­ła dane dzie­ło. Oso­bie, czy­li czło­wie­ko­wi. Czy zatem w przy­pad­ku tek­stów gene­ro­wa­nych przy uży­ciu AI, moż­na nadal mówić o utwo­rze? A jeśli tak, to kto jest auto­rem takie­go utwo­ru? Czy to twór­ca algo­ryt­mu, czy oso­ba, któ­ra uru­cho­mi­ła pro­ces gene­ro­wa­nia poda­jąc SI wytycz­ne? Czy też może sama SI powin­na być na pew­nym eta­pie jej roz­wo­ju uzna­na za auto­ra? To pyta­nia, na któ­re nie mamy jed­no­znacz­nych odpo­wie­dzi. Ist­nie­ją­ce prze­pi­sy pra­wa nie są praw­do­po­dob­nie odpo­wied­nie do ochro­ny dzieł stwo­rzo­nych przez AI. W szcze­gól­no­ści, jeże­li przyj­mie­my, że aby dzie­ło mogło być obję­te ochro­ną pra­wa autor­skie­go, musi być stwo­rzo­ne przez czło­wie­ka, to dzie­ła wyge­ne­ro­wa­ne przez SI (któ­ra prze­cież nie robi nic sama z sie­bie, a na sku­tek tzw. promp­tu lub sze­re­gu zło­żo­nych komend prze­ka­za­nych przez czło­wie­ka) mogą pozo­stać poza ochro­ną praw­ną, co stwa­rza ryzy­ko nie­ogra­ni­czo­ne­go wyko­rzy­sty­wa­nia i kopio­wa­nia takich dzieł. Dla twór­ców i wydaw­ców lite­ra­tu­ry ozna­cza to, że będą musie­li brać pod uwa­gę zarów­no pra­wa do sys­te­mów SI i ich wytwo­rów przy­słu­gu­ją­ce dostaw­com sys­te­mów SI, jak i kwe­stie zwią­za­ne z pra­wa­mi do dzieł stwo­rzo­nych przy pomo­cy takich sys­te­mów. Wyma­ga to nie tyl­ko zro­zu­mie­nia prze­pi­sów praw­nych, ale rów­nież świa­do­me­go zarzą­dza­nia pra­wa­mi do wytwo­rzo­nych dzieł. Kwe­stie te rodzą potrze­bę ponow­ne­go zde­fi­nio­wa­na pojęć auto­ra i utwo­ru w pra­wie autor­skim. Powin­no to pro­wa­dzić do zmia­ny obec­nych regu­la­cji, tak, aby uwzględ­nia­ły one spe­cy­fi­kę dzieł gene­ro­wa­nych przez SI oraz uni­kal­ny cha­rak­ter twór­czo­ści wspo­ma­ga­nej przez sztucz­ną inte­li­gen­cję. Tu jed­nak zda­nia eks­per­tów są podzie­lo­ne.

Sztucz­na inte­li­gen­cja może być postrze­ga­na zarów­no jako narzę­dzie wspie­ra­ją­ce, jak i zagro­że­nie dla tra­dy­cyj­ne­go pisar­stwa. Z jed­nej stro­ny SI może poma­gać w prze­zwy­cię­ża­niu blo­kad twór­czych, ofe­ro­wać nowe per­spek­ty­wy i inspi­ra­cje. Z dru­giej stro­ny nasu­wa się oba­wa, że maszy­ny mogą zastą­pić ludzi w pro­ce­sie twór­czym, co z kolei może pro­wa­dzić do depre­cja­cji ludz­kiej kre­atyw­no­ści i umie­jęt­no­ści pisar­skich (a tak­że ocze­ki­wań czy­tel­ni­ków). W takim sce­na­riu­szu lite­ra­tu­ra mogła­by stop­nio­wo tra­cić swo­ją ludz­ką esen­cję, sta­jąc się pro­duk­tem bar­dziej algo­ryt­micz­nym niż arty­stycz­nym. To rodzi pyta­nie o war­tość i zna­cze­nie lite­ra­tu­ry stwo­rzo­nej przez czło­wie­ka w kontrze do tej gene­ro­wa­nej przez maszy­ny. Cen­tral­ną kwe­stią pozo­sta­je, jak zrów­no­wa­żyć współ­ist­nie­nie ludz­kiej i maszy­no­wej kre­atyw­no­ści. Czy moż­li­we jest stwo­rze­nie har­mo­nij­nej sym­bio­zy, w któ­rej SI będzie wspie­rać i wzbo­ga­cać ludz­ką twór­czość, nie zastę­pu­jąc jej cał­ko­wi­cie? Aby to osią­gnąć, waż­ne jest zro­zu­mie­nie, że SI nie powin­na być trak­to­wa­na jako zamien­nik ludz­kie­go geniu­szu, ale raczej jako narzę­dzie, któ­re może pomóc w eks­plo­ra­cji nowych moż­li­wo­ści w lite­ra­tu­rze. Karl Schro­eder odno­si się do tej kwe­stii w nastę­pu­ją­cy spo­sób:

W mojej powie­ści Lady of Mazes poja­wia się sce­na, w któ­rej sztucz­na inte­li­gen­cja popa­da w obłęd i two­rzy rodzaj „bom­by kre­atyw­no­ści”, któ­ra gene­ru­je milio­ny wyjąt­ko­wych powie­ści –  zbyt wie­le, by ludzie mogli je prze­czy­tać w cią­gu swo­je­go całe­go zbio­ro­we­go życia! Co więc dzie­je się z ludź­mi? Adap­tu­ją się i kon­ty­nu­ują wła­sne two­rze­nie. Wyobraź sobie, że taka bom­ba kre­atyw­no­ści eks­plo­du­je dziś. Dla­cze­go mia­ło­by to prze­szko­dzić mi w pisa­niu nowych ksią­żek? Dla­cze­go miał­bym myśleć „ja prze­ciw­ko milio­no­wi ksią­żek”, a nie „ja i milion ksią­żek”? Uwa­żam kre­atyw­ność – bez wzglę­du na jej pocho­dze­nie – za doda­tek, a nie odej­mo­wa­nie, do nasze­go wła­sne­go istnienia.[4]

Trud­no się nie zgo­dzić.

Nie­zwy­kle atrak­cyj­na dla twór­ców lite­ra­tu­ry, zarów­no jako temat lite­rac­ki, jak i poten­cjal­ne narzę­dzie wspo­ma­ga­ją­ce ich twór­czość, może być cyborgizacja[5]: sto­so­wa­nie implan­tów i inter­fej­sów mózg – kom­pu­ter (ang. brain–computer inter­fa­ces, brain–machine inter­faces) umoż­li­wia­ją­ce bez­po­śred­nią komu­ni­ka­cję pomię­dzy mózgiem a maszy­ną wypo­sa­żo­ną w sys­tem SI. Implan­ty wspo­ma­ga­ją­ce pra­cę mózgu mogą pomóc w popra­wie kon­cen­tra­cji i efek­tyw­no­ści pra­cy oraz w prze­zwy­cię­ża­niu blo­kad twór­czych, sty­mu­lu­jąc mózg do gene­ro­wa­nia nowych pomy­słów. Twór­cy mogą wyko­rzy­stać temat mody­fi­ka­cji ludz­kie­go cia­ła i umy­słu do eks­plo­ra­cji nowych wąt­ków filo­zo­ficz­nych i etycz­nych, kwe­stii toż­sa­mo­ści, świa­do­mo­ści oraz rela­cji mię­dzy czło­wie­kiem a tech­no­lo­gią, a tak­że nie­rów­no­ści w dostę­pie do tech­no­lo­gii i jej skut­ków.

Bran­ża wydaw­ni­cza tak­że doświad­cza zmian powo­do­wa­nych przez coraz szer­sze wyko­rzy­sta­nie SI. Algo­ryt­my mogą auto­ma­ty­zo­wać pro­ce­sy takie jak redak­cja i korek­ta, są w sta­nie wykry­wać błę­dy gra­ma­tycz­ne i sty­li­stycz­ne, suge­ro­wać popraw­ki, a nawet oce­niać spój­ność nar­ra­cji. Nie­któ­re sys­te­my SI mogą ana­li­zo­wać tekst pod kątem zgod­no­ści z okre­ślo­ny­mi stan­dar­da­mi wydaw­ni­czy­mi, co znacz­nie przy­spie­sza pro­ces przy­go­to­wa­nia ksią­żek do publi­ka­cji. SI może rów­nież ana­li­zo­wać dane ryn­ko­we i pre­fe­ren­cje czy­tel­ni­ków, co ma klu­czo­we zna­cze­nie dla podej­mo­wa­nia decy­zji wydaw­ni­czych. Algo­ryt­my są zdol­ne do doko­ny­wa­nia ana­li­zy i pre­dyk­cji co do tego, jakie gatun­ki lite­rac­kie są obec­nie popu­lar­ne, jakie tema­ty przy­cią­ga­ją uwa­gę czy­tel­ni­ków i któ­re książ­ki mają naj­więk­szy poten­cjał sta­nia się best­sel­le­ra­mi. Dzię­ki temu wydaw­cy mogą lepiej dosto­so­wać swo­je stra­te­gie publi­ka­cyj­ne do ocze­ki­wań rynku[6]. Kolej­nym obsza­rem jest wyko­rzy­sta­nie SI do doko­ny­wa­nia selek­cji utwo­rów zgła­sza­nych do publi­ka­cji. Algo­ryt­my mogą prze­szu­ki­wać zgła­sza­ne tek­sty, oce­nia­jąc je pod kątem ory­gi­nal­no­ści, jako­ści pisar­stwa, a nawet poten­cjal­ne­go zain­te­re­so­wa­nia ryn­ku.

Mimo wie­lu zalet, wyko­rzy­sta­nie SI w bran­ży wydaw­ni­czej rodzi rów­nież pyta­nia o rolę czło­wie­ka i jego zdol­ność odbio­ru lite­ra­tu­ry. Czy ludz­ki osąd, intu­icję i poczu­cie pięk­na może­my zastą­pić chłod­ną oce­ną SI, opar­tą wyłącz­nie na algo­ryt­mach i danych? Wyda­je się, że wydaw­cy muszą zna­leźć rów­no­wa­gę mię­dzy wyko­rzy­sta­niem SI do uspraw­nie­nia pro­ce­sów, a zacho­wa­niem ludz­kie­go wyczu­cia i intu­icji, któ­re są nie­zbęd­ne w oce­nie, co war­to zapro­po­no­wać czy­tel­ni­kom.

Na koniec war­to też roz­wa­żyć, jaki wpływ na sze­ro­ko poję­tą lite­ra­tu­rę mogło­by mieć poja­wie­nie się tzw. Ogól­nej Sztucz­nej Inte­li­gen­cji (ang. Arti­fi­cial Gene­ral Intel­li­gen­ce, AGI), któ­ra mia­ła­by zdol­no­ści poznaw­cze na pozio­mie ludz­kim lub wyż­szym. Obec­nie Sztucz­na Inte­li­gen­cja zdol­na jest do gene­ro­wa­nia tre­ści, któ­re mogą być uzna­ne za twór­cze i intry­gu­ją­ce, któ­re mogą naśla­do­wać twór­czość czło­wie­ka. Jed­nak z powo­du nie­zro­zu­mie­nia przez nas samych dokład­ne­go spo­so­bu dzia­ła­nia ludz­kie­go mózgu oraz zacho­dzą­cych w nim twór­czych i kom­plek­so­wych pro­ce­sów, SI ma trud­no­ści z wyge­ne­ro­wa­niem wła­snych sen­sow­nych nar­ra­cji. Cho­ciaż sto­sun­ko­wo łatwo doświad­cza­my i rozu­mie­my frag­ment nar­ra­cji lite­rac­kiej, nie jeste­śmy w sta­nie pre­cy­zyj­nie sko­dy­fi­ko­wać spo­so­bu, w jaki go „doświad­cza­my” lub „rozu­mie­my”. Być może szer­sze zro­zu­mie­nie ogól­nych mecha­ni­zmów poznaw­czych i ich rela­cyj­nych kom­bi­na­cji w przed­sta­wia­niu sen­sow­nych nar­ra­cji może pomóc w roz­wią­za­niu tych pro­ble­mów z SI[7]. Jeśli zatem roz­wa­ży­my poja­wie­nie się AGI, może­my spe­ku­lo­wać, że taka for­ma SI mogła­by postrze­gać rze­czy­wi­stość na zupeł­nie innych zasa­dach. Jej inna, „obca” per­spek­ty­wa mia­ła­by ogrom­ny poten­cjał w two­rze­niu sztu­ki. AGI mogła­by two­rzyć dzie­ła opar­te na spo­so­bie doświad­cza­nia, wzor­cach i połą­cze­niach, któ­re są poza ludz­kim zasię­giem, otwie­ra­jąc nowe hory­zon­ty tak­że w lite­ra­tu­rze. Bez odpo­wie­dzi jed­nak pozo­sta­je pyta­nie, czy takie dzie­ła mogły­by w ogó­le rezo­no­wać z ludz­ki­mi odbior­ca­mi na pozio­mie emo­cjo­nal­nym, czy były­by postrze­ga­ne raczej jako cie­ka­wost­ki tech­no­lo­gicz­ne stwo­rzo­ne przez zupeł­nie obcy umysł.

Sztucz­na Inte­li­gen­cja zmie­ni świat lite­ra­tu­ry – od poszu­ki­wa­nia inspi­ra­cji, pro­ce­su two­rze­nia, po publi­ka­cję utwo­rów. Przy­szłość lite­ra­tu­ry w erze SI rysu­je się jako fascy­nu­ją­ca mie­szan­ka ludz­kiej kre­atyw­no­ści i tech­no­lo­gicz­nych inno­wa­cji. Może­my ocze­ki­wać powsta­nia nowych form lite­rac­kich, któ­re będą wyni­kiem syner­gii mię­dzy ludz­kim geniu­szem a maszy­no­wą inte­li­gen­cją. Jed­no­cze­śnie, nie­zbęd­na będzie cią­gła reflek­sja nad rolą i war­to­ścią ludz­kiej twór­czo­ści w obli­czu rosną­cych moż­li­wo­ści tech­no­lo­gicz­nych. Cybor­gi­za­cja i tech­no­lo­gie wspo­ma­ga­ją­ce pra­cę mózgu mogą sta­no­wić fascy­nu­ją­ce źró­dło inspi­ra­cji dla pisa­rzy, pozwa­la­jąc im na eks­plo­ra­cję nowych tema­tów i roz­sze­rze­nie swo­jej kre­atyw­no­ści. Jed­no­cze­śnie, otwie­ra to pole do reflek­sji nad kwe­stia­mi doty­czą­cy­mi ludz­kiej natu­ry i naszej przy­szło­ści w świe­cie, w któ­rym gra­ni­ce mię­dzy czło­wie­kiem a maszy­ną sta­ją się coraz bar­dziej roz­my­te.

Słusz­ną wyda­je się kon­sta­ta­cja, zgod­nie z któ­rą powin­ni­śmy umieć odróż­nić pisa­nie od środ­ków, któ­re słu­żą pisaniu.Technologia, jak dotąd jest tyl­ko takim środ­kiem. Nie musi­my rezy­gno­wać z tego, kim jeste­śmy lub kim chce­my być – musi­my się jedy­nie przy­go­to­wać do zmian, któ­re nie­sie SI[8]. Funk­cją sztu­ki nie jest prze­cież prze­ciw­sta­wia­nie się tech­no­lo­gii czy uciecz­ka przed nią. Roz­wi­ja ona nowe for­my wraz z postę­pem technologicznym[9].