Nie należy poety golić na łyso. Wiersze o fryzjerach Darka Foksa

Nie bez przy­czy­ny w tytu­le tomu poja­wia się owło­sie­nie. Od począt­ku (zaraz po wyda­niu książ­ki) mie­li­śmy do czy­nie­nia z wezwa­niem do współ­ple­mień­ców, któ­rych moż­na by okre­ślić mia­nem Bar­ba­rzyń­ców i nie. W swo­im komen­ta­rzu do pierw­sze­go wyda­nia debiu­tu Fok­sa Boh­dan Zadu­ra wspo­mi­na o nad­zwy­czaj­nej eru­dy­cji mło­de­go czło­wie­ka, któ­re­mu wła­śnie wydał wier­sze w Biblio­te­ce Twór­czo­ści. I nie spo­sób się nie zgo­dzić. Jakie prak­ty­ki czy­tel­ni­cze powi­nien pro­wa­dzić recen­zent, żeby nadą­żyć za tokiem rozu­mo­wa­nia auto­ra? Czy w ogó­le powi­nien coś pro­wa­dzić, czy być pro­wa­dzo­nym? Jeśli trzy­mać się ter­mi­no­lo­gii fil­mo­wej, teraz zacznę reży­se­ro­wać pań­stwu odbiór dzie­ła. Jak to mło­dy reży­ser, będę tro­chę roz­wy­drzo­ny, tro­chę pro­wo­ku­ją­cy. Idąc tro­pem Brech­ciąt­ka, skróć­my Wier­sze o fry­zje­rach Fok­sa o Fok­sa, wszak­że każ­dy kry­tyk czy­tał w cza­sach, kie­dy jesz­cze korzy­stał z noc­ni­ka i smocz­ka Śmierć auto­raRolan­da Barthes’a. Sko­ro już to zro­bi­li­śmy i Darek Foks nie żyje, a wia­do­mo kto zabił, zostań­my jego dok­to­rant­ką. Nie od dzi­siaj wia­do­mo, że dobry pro­mo­tor to mar­twy pro­mo­tor. Teraz, kie­dy wszyst­ko mamy już upo­rząd­ko­wa­ne, może­my roz­bie­rać te wier­sze na czę­ści, niczym kra­dzio­ne auta z Nie­miec, kra­dzio­ne fra­zy w jakiejś dziu­pli, w któ­rej zaszył się (jak alko­ho­lik) recen­zent. Masa­kra. Sto naj­lep­szych pol­skich reklam i jed­na nie­miec­ka, a potem to już chy­ba tyl­ko napi­sy koń­co­we. Cię­cie.

Gdzie jeste­śmy, wcho­dząc w świat przed­sta­wio­ny Fok­sa? Może to Wołyń Bourne’a? Masa­kra. Tak, dokład­nie. No, pro­szę sobie wyobra­zić. Pierw­sza poło­wa lat 90. Raczej Skier­nie­wi­ce, czy­li ‒ jeśli prze­ło­żyć na pol­ski ‒ jeste­śmy w dupie. Pro­win­cjo­nal­ne mia­stecz­ko, jak z wier­sza Bur­sy, cytu­jąc kla­sy­ka pol­skiej poli­ty­ki: „kościół, szko­ła, strzel­ni­ca”. Do tej tria­dy u auto­ra Wier­szy o fry­zje­rach(nie wiem, dla­cze­go nasu­wa mi się prze­ję­zy­cze­nie: Wier­sze o fra­je­rach)nale­ża­ło­by jesz­cze dodać biblio­te­kę i kino. Moje intu­icje zda­je się potwier­dzać fra­za z wier­sza: „Pój­dę cało­wać żaby gdzie indziej”. Ten klau­stro­fo­bicz­ny plan fil­mo­wy pozwa­la na nie­usta­ją­ce zbli­że­nia. Zbli­że­nia twa­rzy boha­te­rów, szcze­gół, detal w hur­to­wych ilo­ściach, zbli­że­nie się do jądra ciem­no­ści języ­ka. Cię­cie.

Autor cho­wa klej­no­ty i bły­skot­ki swo­je­go warsz­ta­tu za podwój­ną gar­dą, uży­wa kamu­fla­żu i misty­fi­ka­cji, któ­ry nazy­wa mia­nem Debor­da­żu, czy­li sło­wa, któ­re nic nie zna­czy. Foks to roz­wi­ja­ją­cy się pro­jekt – pisze Anna Kału­ża w swo­jej nomi­na­cji do tytu­łu Poetyc­kiej Książ­ki Trzy­dzie­sto­le­cia. Roz­wój to spe­cy­ficz­ny na zwo­ju papie­ru toa­le­to­we­go i na pół­ce biblio­tecz­nej. Wszak codzien­ność mie­sza się z oczy­ta­niem. Foks od jakie­goś cza­su sys­te­ma­tycz­nie zwi­ja inte­res i zwi­ja się na piwo (prze­cież w post­mo­der­ni­zmie nie z bólu), bowiem naj­waż­niej­sze w jego książ­kach jest to, co nie­za­pi­sa­ne, nie­do­po­wie­dze­nie. To dla­te­go utwo­ry Fok­sa wyglą­da­ją tak, jak­by ktoś pod jego nie­obec­ność wykre­ślił mu poło­wę nota­tek z bru­Lio­nu albo z Table­tu taty. Są tam nie­zwy­kle inte­re­su­ją­ce rze­czy, ale pozo­sta­ją w kwe­stii domy­słów. Czy­ta­nie poezji nie jest tak łatwe, jak pierw­szy ele­men­tarz, a sama świa­do­mość pisow­ni, skład­ni i skła­da­nia liter jak ofia­ry cało­pal­nej nie wystar­cza do tego, aby kom­pe­tent­nie ode­brać sygna­ły. Foks szcze­rzy się do tego typu czy­tel­ni­ków z inne­go cza­su, z cza­su rocz­ni­ków 60., popi­ja­jąc her­ba­tę na cera­cie w szkoc­ką krat­kę w jakimś barze na kon­kur­sie poetyc­kim. Cię­cie.

Misty­fi­ku­jąc wypo­wiedź Krzysz­to­fa Jawor­skie­go: „naj­młod­szy leci do skle­pu po kieł­ba­sę, a kto naj­póź­niej wsta­je, ten ma prze­je­ba­ne, bo musi zdać klu­cze jak egza­min, a za znisz­cze­nia w poko­ju hote­lo­wym, jak za wszyst­ko, co dobre w życiu, trze­ba kie­dyś będzie zapła­cić”. Nazy­wać to grą z języ­kiem i wyobraź­nią? Z mgły (nie smo­leń­skiej) wyła­nia się kolej­ny anty­bo­ha­ter tam­tych cza­sów: „Bo to jest bra­cie woj­na!” Tak, woj­na! – dopo­wia­dam. Kon­tek­sty sil­ne nie­wąt­pli­wie, mimo że to poko­le­nie nie docze­ka­ło się swo­ich Tek­sty­liów.Ale, ale, na wie­czo­rach autor­skich biso­wa­ło wie­lo­krot­nie. Bo ta woj­na (bra­cie) zaczę­ła się na For­cie Legni­ca, gdy już mia­no powie­dzieć, że na zacho­dzie bez zmian, to z piw­nej pia­ny pija­ni naro­dzi­li się oni: Bar­ba­rzyń­cy i nie, i tak czu­le weszli na salo­ny (fry­zjer­skie), wyci­na­jąc żylet­ką wier­sze Ber­ry­ma­na z „New Yor­ke­ra”, że pode­pta­li świe­ce i for­te­pian jakie­goś żula – Cho­pi­na z przed­mieść, a u tak zwa­nych nor­mal­nych ludzi budzi­li litość, trwo­gę i drże­nie. Bo takie są wła­śnie wier­sze. Przy­naj­mniej z jed­nej stro­ny poszar­pa­ne, tro­chę obdar­te, tro­chę zmię­te jak koszu­la po cało­noc­nej impre­zie. Wdra­pu­jesz się po dra­bi­nie bytów i nie wiesz, czy za tą górą nie cze­ka Her­mes – tak­sów­karz, psy, któ­re spi­su­ją cię z dowo­du za picie w par­ku oraz gwiaz­da (por­no), z któ­rą oka­zyj­nie sypiasz. To jest wła­śnie łącz­nicz­ka, ale co robi tu, w tych wier­szach, ciem­ną nocą ‒ wolisz nie pytać przed dwu­dzie­stą trze­cią. W latach 90. poszła­by na bez­ro­bo­cie, bo tele­fo­ni­stek nie było trze­ba, dla­te­go że Janusz Sła­wiń­ski ogło­sił Zanik cen­tra­li.A wte­dy żaden poeta nie był już sta­cjo­nar­ny, gdzieś na zie­mi, tej zie­mi spa­li­ło się wie­le komó­rek spo­łecz­nych. Wszyst­ko zosta­ło w rodzi­nie. W kom­pu­te­rach kry­ty­ków zain­sta­lo­wa­no post-pamięć. W tych cza­sach powsta­ło wie­le tomów poetyc­kich, a w wyko­na­niu Fok­sa każ­de koń­czy­ło się powo­dze­niem. Celem było prze­ję­cie wła­dzy nad świa­tem przed­sta­wio­nym, eks­plo­ra­cja po obiek­cie wes­tchnień. Cię­cie.

Mści­ciel poezji poszedł na Bel­we­der z Szo­sy Msz­czo­now­skiej i zasie­dział się w złej wie­rze w Insty­tu­cie Badań Lite­rac­kich. Za taką czyn­ną napaść na funk­cjo­na­riu­sza kul­tu­ry naro­do­wej powin­no się dostać doży­wo­cie. Foks sie­dzi. I pisze kolej­ne książ­ki z wyro­kiem doży­wo­cia za cało­kształt twór­czo­ści, ale cią­gle w zawie­sze­niu, bo – jak wia­do­mo – Foks to roz­wi­ja­ją­cy się pro­jekt i pew­nie jesz­cze dłu­go się nie skoń­czy w lite­ra­tu­rze. Cytu­ję: „Wyjeż­dża­my ze sto­li­cy, mówi sobie lite­ra­tu­ra o poran­ku”. Mimo że Foks pisze Wier­sze o fry­zje­rach, nie nale­ży posą­dzać go o zdra­dę ide­ałów, kola­bo­ra­cję i golić na łyso. W tej poezji po pro­stu cho­dzi o coś inne­go, niż to zwy­kle w liry­ce bywa. Cho­dzi o grę, żart, pastisz, paro­dię, aneg­do­tę. Naj­wyż­szym dobrem w tej lite­ra­tu­rze nie jest praw­da, ale nad­da­na war­tość este­tycz­na tek­stu. Tak więc Foks zapra­sza czy­tel­ni­ka do sie­bie, a zamiast cukier­ków roz­da­je wszyst­kim nalew­kę z iro­nii. Na zdro­wie! Tym­cza­sem chodź­my na Kebab Maister. Poeta sta­wia (hipo­te­zy i swo­je warun­ki). Mówi: „Bierz­cie i jedź­cie z tego (stąd) wszy­scy”. Kto ostat­ni, tego gry­zie głu­chy pies. Cię­cie.

Salon fry­zjer­ski koja­rzy się tak­że z ablu­cją. Poeta w swo­ich tomach prze­pro­wa­dza wal­kę o czy­stość języ­ka i inten­cji twór­czych. A ponie­waż lite­ra­tu­ra jest w ago­nii (za Pio­trem Kun­ce­wi­czem Ago­nia i nadzie­ja) potrze­bu­je świad­czeń i zabie­gów pie­lę­gna­cyj­nych, któ­re przy­wró­cą jej utra­co­ne bez­pow­rot­nie funk­cje życio­we. Liry­ka jest auto­no­micz­na, auto­te­licz­na. Poezja Fok­sa jest jak brzyd­ka, pod­sta­rza­ła dziew­czy­na: „Nikt nie jest (jej – przyp. K.P.) odda­ny, sama więc musi sobie coś dać”.Rzeczywistość w tych wier­szach nie bywa oca­lo­na, ale oclo­na przez auto­ra. Każ­dy z nas musi zapła­cić po-datek i nie cho­dzi tu tyl­ko o hono­ra­rium. „Rze­czy raz zoba­czo­nych nie da się odzo­ba­czyć”– jak twier­dzi Doro­ta Masłow­ska, tak więc ta podróż, ten bad trip i tra­vel­ling stran­ger to przy­go­da tyl­ko dla twar­dzie­li. Nie na dar­mo Foks adre­su­je swo­ją histo­rię lite­ra­tu­ry pol­skiej do drwa­li. Zda­je się to potwier­dzać utwór „Ram­bo, pomóż poezji”. „Legen­dar­ny Car­los” jest po tro­chu ter­ro­ry­stą. Pola seman­tycz­ne zamie­nia na pola mino­we tak, aby czy­tel­ni­ko­wi zrze­dła mina. Regu­lar­nie deto­nu­je sen­sy, zbli­ża się do deta­lu ostroż­nie jak saper. I super! Cię­cie.

Darek Foks był wie­lo­krot­nie nomi­no­wa­ny do Nagro­dy Lite­rac­kiej Gdy­nia, ponie­waż kapi­tu­ła chcia­ła zadość­uczy­nić jego żąda­niom dostę­pu do morza. Nad przy­zna­niem nagro­dy Nike jury wciąż się waha. Jak przy­sta­ło na bar­ba­rzyń­cę otrzy­mał Nagro­dę im. Nata­lii Gall. Nie uda­ło mu się nato­miast zdo­być, mimo nomi­na­cji, nie­le­gal­ne­go, fał­szy­we­go Pasz­por­tu Poli­ty­ki na swo­je nazwi­sko. Nie dzi­wi więc fakt, że jego książ­ki zosta­ły wyty­po­wa­ne przez Annę Kału­żę do tytu­łu Poetyc­kiej Książ­ki Trzy­dzie­sto­le­cia Biu­ra Lite­rac­kie­go. Niniej­szym tek­stem wrzu­cam mały kamy­czek do ogród­ka wiel­kich za-szczy­tów, jaki­mi raz za razem bywa obda­rza­ny autor Orcia. Wobec tych osią­gnięć tytuł jed­ne­go ze spo­tkań z poetą, któ­re odby­ło się w ramach Festi­wa­lu FAMA w Świ­no­uj­ściu: Dla­cze­go Foks nie zosta­nie wiel­kim pisa­rzem? ‒ zda­je się nie­ak­tu­al­ny, jak wspo­mnia­ny już „New Yor­ker” z wier­sza­mi Ber­ry­ma­na, i cał­ko­wi­cie nie na miej­scu. Cię­cie.

Miej­my nadzie­ję, że ciąg dal­szy nastą­pi. Na krót­ko zapa­no­wa­ła cisza na pla­nie. Choć minę­ło już kil­ka lat, odkąd ogło­szo­no dru­kiem Prze­ce­nę map, trze­ba użyć nie­co tury­stycz­ne­go porów­na­nia. Wier­sze o fry­zje­rach to punkt A, punkt wyj­ścia. Jaki będzie punkt B, punkt doj­ścia? Nie wia­do­mo. Nie wia­do­mo tak­że, czy jeź­dzi tam­tę­dy jaki­kol­wiek auto­bus, a jeśli tak, czy uda nam się do nie­go zabrać. Cię­cie.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Naro­do­we­go Cen­trum Kul­tu­ry w ramach Pro­gra­mu Ojczy­sty – dodaj do ulu­bio­nych 2019.