Niemoc i niewiara

Przez kil­ka waka­cyj­nych tygo­dni w Przy­sta­ni! publi­ko­wa­ne były wypo­wie­dzi trzy­dzie­stu czy­tel­ni­ków, poetów i kry­ty­ków, któ­re mia­ły stwo­rzyć obraz pol­skiej liry­ki. To począ­tek deba­ty o debiu­tach z ostat­niej deka­dy. Pierw­szy etap kil­ku­mie­sięcz­ne­go pro­jek­tu „Poeci na nowy wiek” Biu­ra Lite­rac­kie­go. Pora na pierw­sze pod­su­mo­wa­nie i sło­wo komen­ta­rza.

Zasko­czy­ła mnie nie­moc. Nie­wia­ra. Zza gło­sów, poświę­co­nych twór­czo­ści poszcze­gól­ne­go auto­ra, wybra­ne­go z zami­ło­wa­nia, czy – spo­ra­dycz­nie – z pra­gnie­nia, aby oca­lić go od zapo­mnie­nia, spo­za zdaw­ko­wych not i wypo­wie­dzi syn­te­ty­zu­ją­cych, uwzględ­nia­ją­cych szer­sze spek­trum liry­ki ostat­niej deka­dy, lub – co było powszech­niej­sze – poświę­co­nym wyse­lek­cjo­no­wa­nej kon­ste­la­cji kil­ku poetów, wyda­je się wyła­niać myśl zaszczu­ta. Wystra­szo­na. Zara­żo­na ambi­wa­len­cją. Zro­dzo­na wobec koniecz­no­ści doko­na­nia wybo­ru mię­dzy dotkli­wym albo-albo (korzy­ści albo nic; pisa­nie w bla­sku uwa­gi albo pisa­nie dla niko­go), nie­kie­dy nie dopusz­cza do sie­bie nawet ambi­wa­len­cji, tak chwiej­na zda­je się i nie­pew­na.

Roz­po­zna­nie obsza­ru, zaj­mo­wa­ne­go przez debiu­tan­tów ostat­niej deka­dy, zosta­ło doko­na­ne – w odczy­ta­niu cało­ścio­wym – skru­pu­lat­nie. Powy­mie­nia­no nazwi­ska, poczy­nio­no ana­lo­gie do sytu­acji for­ma­cji „bru­lio­nu”, ziden­ty­fi­ko­wa­no patro­nów, przy­po­mnia­no waż­niej­sze kate­go­rie z deba­ty lite­rac­kiej, poja­wi­ły się inte­re­su­ją­ce gło­sy o sytu­acji na ryn­ku wydaw­ni­czym. Świet­nie. Odnio­słem jed­nak wra­że­nie, że wobec tak uważ­ne­go wychwy­ce­nia tego, co minio­ne i teraź­niej­sze, ta ręka apte­ka­rza, sku­pio­ne­go na wyli­cza­niu i odwa­ża­niu skład­ni­ków, zadrża­ła. Że za mało uwa­gi poświę­co­no przy­szło­ści liry­ki, aż nad­to – jej obec­ne­mu sta­no­wi. Ostu­ki­wa­niu jej pod­staw, pyta­niom o rodo­wód, cza­sem obse­syj­nym.

Kal­ku­la­cja wstecz­na jest z grun­tu ankie­to­wa i cięż­ko mieć o ten typ opty­ki pre­ten­sje, szko­da że nie­mal doszczęt­nie wyru­go­wa­ła naj­pięk­niej­szy i naj­po­tęż­niej­szy argu­ment mło­do­ści – przy­szłość. Pyta­nie o domi­na­cję debiu­tan­tów z lat 90. wymow­nie zacią­ży­ło nad ankie­tą. Nale­ży się roz­li­czyć z poprzed­nią for­ma­cją, powie­dzieć sło­wo, wła­sne albo poży­czo­ne, mija­ją­cym – to oczy­wi­ste. Ale dla­cze­go nie pro­gno­zo­wać? Nie oddać się przy­jem­no­ści prze­wi­dy­wa­nia tema­tów, któ­re są albo mogą oka­zać się istot­ne dla debiu­tan­tów ostat­nich lat? Doskwie­ra­ła mi ta nie­obec­ność intu­icji, brak spon­ta­nicz­no­ści. Stłam­si­ła je wstrze­mięź­li­wość bada­cza, ogra­ni­czy­ła popraw­ność, być może cza­sem była to igno­ran­cja. Dro­bia­zgo­wość tego roz­po­zna­nia może zasłu­gi­wać na uzna­nie, lecz przy­po­mi­na wycią­ga­nie kon­fek­cji z chro­no­lo­gicz­nej sza­fy.

Co z tego wyni­ka? Że Sła­wo­mir Elsner wydał świet­ną książ­kę? Że świet­ną książ­kę wyda­ła Julia Szy­cho­wiak? Że Pase­wicz jest auto­rem świet­ne­go debiu­tu? Nie­wąt­pli­wie tak. Tyle że czy­tel­ni­cy, towa­rzy­szą­cy współ­cze­snej liry­ce, o tym wie­dzą. Nawet jeśli nie­któ­rzy z mówią­cych teraz o donio­słej roli liry­ki Pase­wi­cza pozwo­li­li sobie w sto­sow­nym cza­sie nie zauwa­żyć jego debiu­tu.

Szko­da, że w wypo­wie­dziach doty­czą­cych mło­do­ści zabra­kło mło­dzień­czej bra­wu­ry, że zarów­no prze­pa­dły inte­lek­tu­al­na spon­ta­nicz­ność i lirycz­na pasja, któ­ra nie teo­re­ty­zu­je w skry­to­ści, ale każe wołać: ogień mam, pochod­nię sam sobie doro­bię! Były racje ku temu. W minio­nym dzie­się­cio­le­ciu uka­za­ło się mnó­stwo debiu­tów mogą­cych uza­sad­niać dezyn­wol­tu­rę, a nie kal­ku­la­cję, nie­po­wta­rzal­ność gestu poety, choć­by obłą­ka­ną i bez­pod­staw­ną, ale spon­ta­nicz­ną, lep­szą niż kostycz­ne ruchy archi­wi­sty.

Do już wspo­mnia­nych auto­rów moż­na doło­żyć choć­by książ­ki Joan­ny Wajs, Toma­sza Puł­ki, Joan­ny Muel­ler, Julii Fie­dor­czuk, Paw­ła Sar­ny, Iza­be­li Kaw­czyń­skiej, Woj­cie­cha Brzo­ski, Mag­da­le­ny Biel­skiej, Kon­ra­da Góry i sze­re­gu innych auto­rów, two­rzą­cych obraz debiu­tanc­kiej liry­ki ostat­nich lat. Wymie­nio­no je. Osa­dzo­no w kon­tek­ście, w datach i nazwi­skach. I poprze­sta­no na tej czyn­no­ści, choć moż­na było wyko­nać jesz­cze jeden krok. Zary­zy­ko­wać. Pytać i prze­wi­dy­wać. Zabra­kło tak­że samo­za­do­wo­le­nia. Syto­ści ducho­wej. Aku­rat to nale­ży doce­nić.

Chciał­bym zatrzy­mać się nad paro­ma gło­sa­mi. Bar­tosz Sadul­ski zapi­sał, że lata osiem­dzie­sią­te nie przy­nio­sły nazwisk, od któ­rych potem ówcze­śni debiu­tan­ci musie­li­by się osten­ta­cyj­nie odci­nać, i uznał to odci­na­nie się za klu­czo­we wyma­ga­nie wobec dzi­siej­szych mło­dych. Ryzy­kow­na teza. Uję­ta powierz­chow­nie może spro­wa­dzić deba­tę do nazwisk, obej­rza­na uważ­nie nie wychwy­tu­je isto­ty tam­tych wyda­rzeń. Spo­ru o idee. Nie o nazwi­ska. O wol­ność od pisa­nia na ocze­ki­wa­ne tema­ty. „Wcho­dzą­cy w lite­ra­tu­rę po roku 1989 mie­li do zago­spo­da­ro­wa­nia plac pojem­ny i pusty” – zazna­cza Sadul­ski. „Naszym przod­kom wystar­cza­ły ryby sta­re i cuch­ną­ce” – mógł­by odpo­wie­dzieć Gall Ano­nim. Pojem­ny plac, owszem. Jak zawsze zresz­tą. Pusty – w żad­nym razie. Mógł­bym zapy­tać z całą pro­sto­tą, czy kobie­ta jest mniej nie­po­ko­ją­cym zja­wi­skiem dla mło­dych poetów niż była dla Świe­tlic­kie­go? Czy rze­czy­wi­stość współ­cze­sna w mniej­szym stop­niu umoż­li­wia dziś two­rze­nie wła­sne­go świa­ta? Pyta­nie reto­rycz­ne, dla mnie odpo­wiedź jest oczy­wi­sta.

Histo­ria lite­ra­tu­ry, tak­że tej kształ­tu­ją­cej się w naszej obec­no­ści, ma w natu­rze obtłu­ki­wa­nie niu­an­sów, niwe­lo­wa­nie szcze­gó­łów. Cza­sem ten pro­ces wygła­dza­nia prze­szkód postę­pu­je tak dale­ko, że jego rezul­tat może oka­zać się dys­ku­syj­ny. Potwier­dza to wypo­wiedź Macie­ja Rober­ta, suge­ru­ją­ce­go, że „debiu­tan­ci ubie­głej deka­dy star­to­wa­li z uprzy­wi­le­jo­wa­nej pozy­cji. Nowa rze­czy­wi­stość doma­ga­ła się nowe­go języ­ka, któ­ry prze­ciw­sta­wił­by się zasta­nej poety­ce. Ich bunt był łatwy, bo natu­ral­ny”.

War­to przy­po­mnieć, że gdy auto­rzy „bru­lio­nu”, debiu­tu­ją­cy w pismach lite­rac­kich w latach 80. ubie­głe­go wie­ku, na począt­ku następ­nej deka­dy wyda­li pierw­sze książ­ki, nie zawsze spo­ty­ka­ły się one z uprzy­wi­le­jo­wa­nym przy­ję­ciem. Wręcz prze­ciw­nie, zarzu­ca­no im bez­i­de­owość, posta­wę aspo­łecz­ną, argu­men­ty, że to nar­cyzm i beł­kot też były na porząd­ku dzien­nym. Zwłasz­cza część obec­nych aka­de­mic­kich kory­fe­uszy tego poko­le­nia zna­czy­ła wte­dy kar­ty histo­rii lite­ra­tu­ry, mówiąc deli­kat­nie, innym cha­rak­te­rem pisma. Ale wolał­bym bez poko­le­nia. Bez pomo­cy szczu­deł. Euge­niusz Tka­czy­szyn-Dyc­ki, jeden z naj­wy­bit­niej­szych poetów współ­cze­snych, pierw­szy tom wydał w 1990 roku, cza­sie rze­ko­mo sprzy­ja­ją­cym debiu­tom. Przez lata był poetą zna­nym i cenio­nym, ale przez nie­wie­lu. Dziś to się zmie­ni­ło. Na szczę­ście. To tak a pro­pos – poko­leń, uprzy­wi­le­jo­wa­nej pozy­cji i uła­twio­nych bun­tów.

Paweł Kacz­mar­ski zauwa­żył – nad tą dia­gno­zą tak­że war­to się pochy­lić – że zani­ka­ją kate­go­rie orga­ni­zu­ją­ce dotych­cza­so­wą deba­tę lite­rac­ką, pró­by poko­le­nio­wej kla­sy­fi­ka­cji ustę­pu­ją miej­sca opty­ce wyce­lo­wa­nej w sam wiersz, jego zna­cze­nia, narzę­dzia i per­spek­ty­wy. Może nie przy­wo­łał zbyt licz­nych argu­men­tów na potwier­dze­nie swo­jej tezy, ale oka­zu­je się, że moż­na wychwy­cić zmia­ny. Doko­nu­ją się – według Kacz­mar­skie­go – ostroż­nie. Cicho. Mozol­na pra­ca nad zmia­ną para­dyg­ma­tu zamiast prze­ło­mu. Pro­ces zamiast gestu. Jego rezul­tat, zwa­żyw­szy na to, cze­go doty­czy, może oka­zać się pio­ru­nu­ją­cy.

Uwie­rał mnie głos Pio­tra Kępiń­skie­go. Był prze­ko­nu­ją­cy, zwłasz­cza tam, gdzie Kępiń­ski wspo­mniał o wier­szu pozba­wio­nym błę­du. O pisa­niu bez­piecz­nym, wycy­ze­lo­wa­nym, ale nie­au­ten­tycz­nym. Papie­ro­wym. A może – inter­ne­to­wym? Wiersz tego typu, nie bez powo­du zwa­ny nie­szu­fla­do­wym, ale spo­ty­ka­ny na róż­nych por­ta­lach oraz w książ­kach, pra­gnie się przede wszyst­kim wdzię­czyć do czy­tel­ni­ka. Ten per­fek­cyj­nie obły, doszczęt­nie wypre­pa­ro­wa­ny z auten­ty­zmu, wypiesz­czo­ny este­tycz­nie erzac liry­ki w isto­cie nie jest wier­szem, ale środ­kiem, któ­rym pła­ci się za śro­do­wi­sko­wą akcep­ta­cję. Środ­kiem wymia­ny wza­jem­nych świad­czeń.

Jaką cenę pła­ci się tym środ­kiem? Naj­wyż­szą z moż­li­wych. Cenę nie­za­leż­no­ści. Taka manie­ra pisar­ska funk­cjo­nu­je i tu bym się do gło­su Kępiń­skie­go przy­chy­lił. Zresz­tą ist­nie­je przy­zwo­le­nie kry­ty­ki na pisa­nie tego typu tek­stów, więc może sed­na pro­ble­mu nale­ży szu­kać na pozio­mie oce­ny, a nie gene­zy. Ale wyłącz­nie tu. Z cało­ścią roz­po­zna­nia się nie zga­dzam. Zbyt dużo debiu­tów ostat­niej deka­dy spra­wi­ło mi czy­tel­ni­czą fraj­dę i wolę krót­sze dow­ci­py niż Dariusz Basiń­ski. A w sie­ci – oprócz chła­mu – widzę zna­ko­mi­te wier­sze.

Moż­na się zasta­na­wiać, co sta­ło się z kate­go­rią ulu­bio­nej książ­ki. Takiej, któ­ra jest waż­na w pry­wat­nym doświad­cze­niu lek­tu­ro­wym, nie­za­leż­nie od tego, że nie ma jej na listach nomi­na­cji do nagród lite­rac­kich. Znacz­na część wska­zań ankie­to­wa­nych, zwłasz­cza jeśli cho­dzi o ostat­nie lata, pokry­wa się ze wska­za­nia­mi tego czy inne­go jury. Z tego powo­du na pew­no mogą cie­szyć gło­sy poświę­co­ne wybra­ne­mu auto­ro­wi, czy też przy­wo­łu­ją­ce twór­ców spo­za kla­sycz­ne­go obie­gu kry­tycz­ne­go, by wymie­nić Andrze­ja Szpin­dle­ra czy Pio­tra Janic­kie­go (moim zda­niem auto­ra cie­ka­wej książ­ki, war­tej pole­ce­nia każ­de­mu, kto zaj­mu­je się współ­cze­sną liry­ką).

Powtó­rzę się na zakoń­cze­nie, choć pozwo­lę sobie na mody­fi­ka­cję. Zasko­czy­ła mnie nie­moc wobec obfi­to­ści. Nie­wia­ra wobec moż­li­wo­ści wybo­ru. Traf­ność roz­po­zna­nia i zara­zem znie­wo­le­nie przez ogło­szo­ne dia­gno­zy. Skłon­ność do patrze­nia w prze­szłość wobec moż­li­wo­ści bawie­nia się w prze­wi­dy­wa­nie może być natu­ral­na w liry­ce. Komen­tarz doty­czą­cy liry­ki auto­rów w więk­szo­ści mło­dych, któ­ry w dodat­ku sami nakre­śli­li, mógł­by stro­nić od tej per­spek­ty­wy. Ale może to ja nie­do­brze popa­trzy­łem. Osta­tecz­nie sam udział w ankie­tach poświę­co­nych lite­ra­tu­rze w jej naj­go­ręt­szym wyda­niu, czy­li nie­daw­nym debiu­tom poetyc­kich, jest przed­się­wzię­ciem śmia­łym i nie­prze­wi­dy­wal­nym. Sko­ro do infer­nal­ne­go ognia dorzu­ca się nie­śmia­ło, w ręka­wicz­kach, to zawsze moż­na wynieść żar. Oby tak było.

Dru­gi etap pro­jek­tu „Poeci na nowy wiek” przyj­mie teraz bar­dziej autor­ski cha­rak­ter. W każ­dym mie­sią­cu wska­żę wier­sze naj­wy­bit­niej­szych – moim zda­niem – debiu­tan­tów. Począw­szy od paź­dzier­ni­ka aż do mar­ca w Przy­sta­ni! ana­li­zo­wać będę kolej­ne lata i pre­zen­to­wać twór­czość naj­cie­kaw­szych auto­rów z poszcze­gól­nych okre­sów. Nie­któ­rych z nich wraz z Biu­rem Lite­rac­kim zapra­szać będę do Wro­cła­wia do udzia­łu w spo­tka­niach w ramach Pogo­to­wia poetyc­kie­go. Będą to kolej­ne oka­zje do wspól­nych roz­mów i roz­wi­nię­cia opi­nii, któ­re poja­wi­ły się w dys­ku­sji, dzi­siaj tyl­ko wstęp­nie pod­su­mo­wa­nej. Całość pro­jek­tu zakoń­czy się opu­bli­ko­wa­niem anto­lo­gii i spe­cjal­nym wie­czo­rem w ramach 15. edy­cji Por­tu Wro­cław w kwiet­niu przy­szłe­go roku. O tym, jakie wier­sze i jacy auto­rzy powin­ny do niej tra­fić, będzie­my zatem dys­ku­to­wać i spie­rać się jesz­cze wie­lo­krot­nie.