Odróżnić wrogów od fałszywych przyjaciół

Zasad­ni­czy pro­blem z posta­wio­ny­mi (zapro­po­no­wa­ny­mi) w ankie­cie BL pyta­nia­mi pole­ga na tym, że zawie­ra­ją w sobie znacz­ny ładu­nek „tezo­wo­ści”. Są pyta­nia­mi, któ­re coś stwier­dza­ją; zakła­da­ją pewien stan rze­czy. Niby nie ma w tym nic dziw­ne­go – zawsze jakiś stan rze­czy ist­nie­je. Mamy tu jed­nak do czy­nie­nia nie z roz­po­zna­niem, a sil­nie cią­żą­cą w okre­ślo­ną stro­nę inter­pre­ta­cją (tego sta­nu). Spró­bu­ję zatem moż­li­wie krót­ko i pre­cy­zyj­nie wska­zać „uwie­ra­ją­ce” mój ogląd pro­ble­mu „pyta­nia”; i przy oka­zji się do nich usto­sun­ko­wać. Siłą rze­czy nie znaj­dę w poniż­szym tek­ście miej­sca, by poru­szyć wszyst­kie wywo­ła­ne zagad­nie­nia. Posta­ram się jed­nak odnieść – choć­by nawia­so­wo – do więk­szo­ści.

Zacznę od pierw­szej gru­py pytań – tej sku­pio­nej na księ­gar­niach jako miej­scach, skle­pach, insty­tu­cjach. Zare­agu­ję, naj­pierw, pyta­niem na pyta­nie – dla­cze­go to mamy spra­wiać, „by księ­gar­nie nie były jedy­nie skle­pa­mi z książ­ka­mi [ale też ośrod­ka­mi sku­pia­ją­cy­mi życie kul­tu­ral­ne miej­sco­wo­ści, w któ­rych funk­cjo­nu­ją]”? Dla­cze­go mamy sta­wiać świat na gło­wie? Sku­piać życie kul­tu­ral­ne powin­ny kom­pe­tent­nie pro­wa­dzo­ne domy kul­tu­ry, ewen­tu­al­nie (sko­ro mówi­my o książ­kach) takoż pro­wa­dzo­ne biblio­te­ki. A księ­gar­nie mają książ­ka­mi han­dlo­wać. Nie – nie są czy­tel­nia­mi; nie – nie są pla­ca­mi zabaw roz­kosz­nie barasz­ku­ją­cych dzie­ci i ich jesz­cze roz­kosz­niej nie­fra­so­bli­wych rodzi­ców… Pomi­jam już, że pyta­nie zda­je się doty­czyć miej­sco­wo­ści do 40‒60 tysię­cy (bo jeśli weź­mie­my pod uwa­gę mia­sta np. woje­wódz­kie, to trze­ba będzie doło­żyć jesz­cze kina, teatry, fil­har­mo­nie, ogro­dy zoo­lo­gicz­nie… Jeśli one wszyst­kie zaczną sku­piać – z jakim sku­pie­niem będzie­my mie­li do czy­nie­nia?). A żeby mówić o tym, z cze­go żyją (pró­bu­ją żyć) księ­gar­nie w takich (powiedz­my powia­to­wych) ośrod­kach, chy­ba nie ma tu miej­sca. Dość powie­dzieć, że nie z poezji. Nie zna­czy to, że nie powin­ny pró­bo­wać, że nie powin­ny jej ofe­ro­wać. Wró­cę do tego wąt­ku póź­niej. Nie zna­czy to rów­nież, że księ­gar­nie powin­ny uni­kać wcho­dze­nia w kul­tu­ro­twór­czą rolę i tyl­ko twar­do oko­py­wać się na mer­kan­tyl­nych pozy­cjach. Zna­czy to tyle, żeby­śmy nie popa­da­li w prze­sa­dę, nie wycho­dzi­li z roli, nie wcho­dzi­li w czy­jeś buty. W księ­gar­ni, przede wszyst­kim, sprze­da­je się książ­ki. I przede wszyst­kim – książ­ki; jest wte­dy szan­sa, że ktoś po nowy tom Mil­le­nium, Pucia czy Wichę przyj­dzie do nas, zamiast na Pocz­tę (że o innych wie­lo­bran­żo­wych skle­pach nie wspo­mnę…).

Księ­garz ma zapew­nić klien­to­wi-czy­tel­ni­ko­wi boga­tą ofer­tę tytu­łów oraz miłą i kom­pe­tent­ną obsłu­gę. Co ozna­cza­ją przy­wo­ła­ne przy­miot­ni­ki? Miły księ­garz to taki, któ­ry cie­szy się z odwie­dzin każ­de­go zain­te­re­so­wa­ne­go książ­ka­mi gościa. Czer­pie przy­jem­ność z dora­dze­nia, wyszu­ka­nia czy ewen­tu­al­ne­go zamó­wie­nia potrzeb­ne­go tytu­łu. I tak – to strasz­ne, ale tak – z jego sprze­da­ży! Księ­garz kom­pe­tent­ny to ktoś, kto – choć zaczy­tu­je się Haw­kin­giem czy Bukow­skim, potra­fi odra­dzić przy­szłe­mu czy­tel­ni­ko­wi zakup Ser­ca Euro­py Davi­sa na rzecz Boże­go igrzy­ska (tegoż), uza­sad­nia­jąc to dopa­so­wa­niem do wyra­żo­nych (zdia­gno­zo­wa­nych, wyson­do­wa­nych potrzeb – księ­garz kom­pe­tent­ny potra­fi tak­że dia­gno­zo­wać…). To ktoś, kto oso­bie do tej pory zako­cha­nej w Poświa­tow­skiej i Leśmia­nie – spo­śród (jesz­cze) żyją­cych poetów zapro­po­nu­je raczej Pod­gór­nik czy Muel­ler niż Sosnow­skie­go czy, powiedz­my, Bart­cza­ka. (Może prze­sa­dzi­łem w niu­an­sach – ale cho­dzi o czy­tel­ność zasa­dy, ten­den­cji). Kom­pe­tent­ny księ­garz zna wię­cej niż osiem wydaw­nictw; wie gdzie szu­kać ich ksią­żek, od wypi­su z reje­stru nowo­ści bar­dziej inte­re­su­je go kre­owa­nie ducha miej­sca, w któ­rym pra­cu­je. I tu uwa­ga! Nawet jeśli musi tego ducha nosić tyl­ko w sobie – i (nomen omen) z ust do ust prze­ka­zy­wać go klien­tom; wbrew murom, rega­łom i świa­tłu, w któ­rym przy­szło mu pra­co­wać… (Pogar­dli­wy sto­su­nek „wta­jem­ni­czo­nych” wobec pra­cow­ni­ków sie­ció­wek to temat zasłu­gu­ją­cy na osob­ną deba­tę; deba­tę wie­lo­wąt­ko­wą)… Nato­miast jeśli ma wię­cej (peł­nię?) swo­bo­dy – umie współ­two­rzyć miej­sce, któ­re sprze­da­je książ­ki, róż­ne. I zno­wu czas na reak­cję pyta­niem na pyta­nie. Bo cze­mu każe nam się wybie­rać mię­dzy: „roz­bu­dza­niem szla­chet­ne­go sno­bi­zmu (…) a popu­la­ry­zo­wa­niem tego [‘popu­la­ry­zo­wa­nie’?– chy­ba nie­tra­fio­ne sło­wo] co łatwiej przy­swa­jal­ne czy­tel­ni­czo”? Rzecz wła­śnie w tym, by umieć wybrać, poka­zać, dora­dzić i sprze­dać – Kata­rzy­nę Micha­lak i Kata­rzy­nę Michal­czak; kocha­ni przy­ja­cie­le-kame­ral­ni-księ­ga­rze na pew­no wie­dzą o kim mówię… Nie jest sztu­ką liczyć na dota­cje lub narze­kać na ich brak i szczy­cić się księ­gar­nią peł­ną Heideg­ge­ra i Mara­ia i zamknąć ją po roku nie­ren­tow­no­ści. Sztu­ką – sprze­da­wać wię­cej Michal­czak od Micha­lak, mając w ofer­cie obie. I spi­nać budżet…

Jak spra­wić, by księ­gar­nie nie­funk­cjo­nu­ją­ce w ramach dużych sie­ci, wytrzy­ma­ły na ryn­ku zdo­mi­no­wa­nym przez rze­czo­ne molo­chy? Po pierw­sze – odróż­nić wro­gów od fał­szy­wych przy­ja­ciół. Mieć kom­pe­tent­ną, mery­to­rycz­ną i zain­te­re­so­wa­ną klien­tem obsłu­gę. I – kon­se­kwent­nie – pięt­no­wać świe­ce­nie twa­rza­mi (na ścian­kach wiel­kich sie­ci) blo­ge­ro-pisa­rzo-cele­bry­tów… na co dzień kocha­ją­cych tzw. kame­ral­ne księ­gar­nie. Nale­ża­ło­by tak­że mery­to­rycz­nie pięt­no­wać same sie­ci – ale trze­ba wie­dzieć za co, trze­ba roz­po­znać pro­blem. Zauwa­żam bowiem – tak­że w zapro­po­no­wa­nych pyta­niach – ten­den­cję ata­ko­wa­nia sie­ci za to, że są sie­cia­mi… Sła­be. Bo suge­ro­wa­ło­by, że waż­niej­sza jest ety­kie­ta od jako­ści. (Pomi­jam już, że mat­ko-ojco­wie-zało­ży­cie­le kul­tu tzw. księ­garń kame­ral­nych – a cóż do cho­le­ry zna­czy to sło­wo! – zda­ją się pró­bo­wać two­rzyć rodzaj Księ­gar­ni-Archi­pe­la­gu… Czy to nie zala­tu­je sie­cio­wo­ścią?). Dla­te­go nasza mała, 60-metro­wa, miesz­czą­ca się w cen­trum han­dlo­wym, nale­żą­ca do sie­ci księ­gar­nia, uży­wa na Face­bo­oku hasz­ta­gu: #książ­ki­ku­pu­ję­kul­tu­ral­nie. W naszej księ­gar­ni przy­ję­li­śmy zało­że­nie, że to nie miej­sce, w któ­rym się znaj­du­je­my będzie odci­skać na nas swo­je pięt­no i deter­mi­no­wać nasz asor­ty­ment. To my – swo­im cha­rak­te­rem – odci­śnie­my pięt­no jako­ści na wspo­mnia­nym miej­scu. Pro­wa­dzi­my tę księ­gar­nię, jak­by była nasza (cho­ciaż jest czę­ścią sie­ci – ale to wła­śnie tej sie­ci zasłu­ga, że pozwa­la świa­do­mym księ­ga­rzom na pro­wa­dze­nie autor­skiej księ­gar­ni). Jeste­śmy w gale­rii, a nie­rzad­ko ćwierć naszej witry­ny zaj­mu­ją książ­ki poetyc­kie. Goście, któ­rzy są u nas pierw­szy raz, prze­cie­ra­ją oczy ze zdzi­wie­nia. Takie książ­ki? W księ­gar­ni znaj­du­ją­cej się w gale­rii? Stół z poezją? Takim wybo­rem poezji?! A tak – lubi­my dobrą poezję, lubi­my ją czy­tać, opo­wia­dać o niej i sprze­da­wać ją. I umie­my to robić. Jest sil­nie obec­na tak­że na naszym Face­bo­oku – nie tyl­ko w for­mie zdjęć okła­dek czy cyta­tów, ale tak­że tek­stów recen­zenc­ko-kry­tycz­nych. Mamy nadzie­ję, że budu­je­my tym rodzaj rela­cji zaufa­nia z tymi, któ­rzy zaglą­da­ją do nas – real­nie i wir­tu­al­nie. To dłu­gi pro­ces, ale wytwo­rzo­na więź skut­ku­je powro­ta­mi świa­do­mych czy­tel­ni­ków. Wyda­je się bowiem, że jed­ną z istot­niej­szych cech czy umie­jęt­no­ści, jaką powi­nien posia­dać księ­garz, jest bycie sitem. Musi­my być sitem, przez któ­re (z  zale­wa­ne­go co dzień tona­mi śmie­ci ryn­ku książ­ki) wpu­ści­my do naszych księ­garń tytu­ły war­to­ścio­we (co nie zna­czy tyl­ko tzw. ambit­ne). Rynek ofe­ru­je sła­by i dobry kry­mi­nał, sła­bą i dobrą książ­kę kuchar­ską, sła­bą i dobrą poezję. Księ­garz, któ­ry nie zna­lazł się w księ­gar­ni przy­pad­ko­wo – będzie umiał wybrać.

Molo­chów pew­nie, nie­ste­ty, się nie pozbę­dzie­my. Ale może­my kon­ku­ro­wać z nimi jako­ścią. Jako­ścią ofer­ty i obsłu­gi – koniecz­nie w tan­de­mie! Molo­chy nie mają ani jed­ne­go, ani dru­gie­go. Molo­chy to algo­ryt­my. To spy­cha­nie pier­wiast­ka ludz­kie­go już nawet nie na dru­gi plan – doty­czy to zarów­no eta­pu zamó­wień (kre­owa­nia asor­ty­men­tu), jak i obsłu­gi. Molo­chy to nie­etycz­ność. Niskie pła­ce, nie­praw­do­po­dob­ny poziom rota­cji… O tym trze­ba mówić, to trze­ba uświa­da­miać i w kontrze do tego świe­cić przy­kła­dem. (A nie twa­rza­mi na ścian­kach… tak, będę to powta­rzał do znu­dze­nia). Sła­be stro­ny zła, muszą być naszy­mi sil­ny­mi stro­na­mi.

Na kil­ka pytań z dru­giej „gru­py” chy­ba już odpo­wie­dzia­łem… „Czy może udać się prze­dłu­że­nie tra­dy­cyj­nej roli dorad­cy czy­tel­ni­ka w jego lek­tu­ro­wych wybo­rach?” Musi się udać – to waru­nek sine qua non bycia w kontrze do tego, o czym przed chwi­lą wspo­mnia­łem. Księ­garz nie musi mieć jakie­goś kon­kret­ne­go wykształ­ce­nia – powi­nien być zain­te­re­so­wa­ny tym, co chce sprze­dać i miej­scem, w któ­rym chce to zro­bić. Mam na myśli nie tyl­ko budy­nek, ale tak­że uli­cę, miej­sco­wość, ludzi, któ­rzy księ­gar­nię ota­cza­ją. Dobry księ­garz to huma­ni­sta w pier­wot­nym zna­cze­niu tego sło­wa, dobry księ­garz powi­nien mieć ponad­prze­cięt­nie roz­wi­nię­ty poziom empa­tii. No i to sito.

Pro­ble­my… – co nie­co już powie­dzia­łem. Zwró­cę na koniec uwa­gę na pro­blem szcze­gól­ny, a chy­ba czę­sto w roz­mo­wach pomi­ja­ny. Otóż więk­szość z pro­ble­mów, o któ­rych napo­mkną­łem przy oka­zji Molo­cha, odno­si się tak­że do dużych wydaw­ców… I rodzi to na ryn­ku książ­ki spe­cy­ficz­ne napię­cia, któ­re nie sprzy­ja­ją, chy­ba głów­nie, nie­sie­cio­wym księ­gar­niom. Wyda­je się, że ci wydaw­cy nie zauwa­ża­ją, że swo­imi (wie­lo­aspek­to­wy­mi) dzia­ła­nia­mi pod­ci­na­ją gałąź, na któ­rej sie­dzą. To się może bar­dzo źle skoń­czyć… Wczo­raj i dziś skoń­czy­ło się (koń­czy) dla ogrom­nej licz­by nie­sie­cio­wych księ­garń (lub mikro­sie­ci!). Jutro może skoń­czyć się dla nich.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry