Poeta, któż to taki

To fan­ta­stycz­ne, gdy na poetę tak „osob­ne­go”, a przy tym – w pew­nych krę­gach – „kul­to­we­go”, jak Euge­niusz Tka­czy­szyn-Dyc­ki spły­wa ule­wa nagród, w tym Nike. Już sam fakt, że tę nagro­dę otrzy­mu­je poeta, a nie, jak zazwy­czaj, pro­za­ik, powi­nien dać do myśle­nia tym, któ­rzy odpo­wia­da­ją za pro­mo­wa­nie lite­ra­tu­ry. Podej­rze­wam jed­nak, ba! jestem pew­na, że libe­rał-mini­ster kul­tu­ry, wraż­li­wy jesz­cze w mia­rę na potrze­by i bolącz­ki fil­mow­ców, ludzi teatru, ope­ry, czy muze­al­ni­ków, nie pochy­li się z uwa­gą nad spe­cy­fi­ką zaję­cia, któ­re­mu odda­ją się osob­ni­cy, tak wsty­dli­wie „niszo­wi”, jak poeci. Co inne­go przy­kla­snąć nie­spo­dzie­wa­ne­mu suk­ce­so­wi jed­ne­go z nich, uznać go za wybryk lite­rac­kiej rze­czy­wi­sto­ści. Bo wła­ści­wie poeta – któż to taki? Lite­rat, czy­li zawo­do­wiec? Pisarz, czy­li lite­rat, namasz­czo­ny publicz­nym uzna­niem? Osob­nik nawie­dzo­ny, czy raczej nawie­dza­ny od cza­su do cza­su przez „muzę-natchniu­zę” – jak pokpi­wał z wła­snej kon­dy­cji Bia­ło­szew­ski? Poeta, bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek w histo­rii, zna­lazł się w sytu­acji deli­kat­nej i nie­wy­raź­nej.

Zgod­nie ze spe­cy­fi­ką cza­sów powi­nien „usta­wić” się medial­nie, a swo­je książ­ki sprze­da­wać niczym cie­płe bułecz­ki (jak twier­dzi wydaw­ca, po Nike dla Dyc­kie­go nastą­pi­ła ist­na „Dycio­ma­nia”, w krót­kim cza­sie sprze­da­ły się czte­ry nakła­dy nagro­dzo­nej Pio­sen­ki o zależ­no­ściach i uza­leż­nie­niach). Nawet jeże­li ten nie­by­wa­ły popyt to tyl­ko sno­bizm, ciesz­my się, rzecz jasna, z takie­go sno­bi­zmu. Ciesz­my się z dwóch Nagród Nobla, a tak­że innych pre­sti­żo­wych wyróż­nień i nomi­na­cji, zapro­szeń na Sezo­ny Kul­tu­ry Pol­skiej zagra­ni­cą, otrzy­my­wa­nych raz po raz przez naj­lep­szych poetów pol­skich. Tym­cza­sem – dla Woj­cie­cha Kuczo­ka, pro­za­ika, któ­ry prze­szedł przez krót­ko­trwa­łą cho­ro­bę mło­dzień­czej poezji – powie­dzieć o sobie, że jest się poetą, to jak­by przy­znać się do miesz­ka­nia w bun­krze na przed­mie­ściu. Czy­li – obciach! Nie ma się czym chwa­lić, eks­po­no­wać fak­tu, że się pra­cu­je, na przy­kład, nad nowym tomi­kiem, a nade wszyst­ko – nie iden­ty­fi­ko­wać się publicz­nie z dzi­wacz­nym zaję­ciem, bo prze­cież nie zawo­dem.

Toteż poeci na ogół, jak wyni­ka z moich obser­wa­cji, mówią oględ­nie, że pisu­ją wier­sze, wymie­nia­jąc uprzed­nio swo­je „poważ­ne”, przy­no­szą­ce jakieś tam docho­dy pra­ce: wykła­dow­ca, redaktor(ka), tłumacz(ka), osta­tecz­nie kryty(k)/(czka), cza­sem lekarz. Nie wszyst­kich stać na takie poczu­cie god­no­ści, jakie wyka­zał Piotr Maty­wiec­ki, oznaj­mia­jąc spo­koj­nie: „jestem poetą”. Ten stan rze­czy i ducha wziął się ze spo­łecz­ne­go odbio­ru poezji podyk­to­wa­ne­go aro­gan­cją, idą­cą w parze z igno­ran­cją „czyn­ni­ków opi­nio­twór­czych”, czy­li mediów nasta­wio­nych nie­mal wyłącz­nie na „bie­żącz­kę” poli­tycz­ną w usta­wicz­nej pogo­ni za sen­sa­cja­mi, kon­flik­ta­mi, skan­da­la­mi. Z tej cha­rak­te­ry­sty­ki wyła­mu­ją się jedy­nie TVP Kul­tu­ra, radio­wa Dwój­ka oraz pisma lite­rac­ko-arty­stycz­ne, na ogół dwu­mie­sięcz­ni­ki, kwar­tal­ni­ki, rza­dziej mie­sięcz­ni­ki. Nie­któ­re z nich, jak „Topos”, „Tygiel Kul­tu­ry”, „Nowa Oko­li­ca Poetów”, „Stu­dium” wyda­ją tomi­ki, czy arku­sze poetów, zwłasz­cza mło­dych, sku­pio­nych wokół redak­cji – rezer­wa­tów dla gatun­ku pod ochro­ną.

A co w tej sytu­acji mają robić poetyc­kie sin­gle, za któ­ry­mi nikt nie stoi i któ­rych nikt nie obsta­wia, publi­ku­ją­cy nie­zbyt czę­sto z takich czy innych wzglę­dów „bez nazwi­ska”? Albo debiu­tan­ci po kil­ku wygra­nych Tur­nie­jach Jed­ne­go Wier­sza w swo­ich mia­stach? Jedy­ne wyj­ście dla tych ostat­nich: zała­pać się na akcję „Połów” orga­ni­zo­wa­ną regu­lar­nie przez Biu­ro Lite­rac­kie, wziąć udział w warsz­ta­tach pro­wa­dzo­nych przez star­szych, doświad­czo­nych i zna­nych poetów, wypro­mo­wa­nych o wie­le wcze­śniej przez tego wła­śnie wydaw­cę. Staw­ką jest wypły­nię­cie z ano­ni­mo­wo­ści, publi­ka­cja arku­sza czy debiu­tanc­kie­go tomi­ku. Te ostat­nie uwa­gi kła­dą nacisk na pierw­szo­pla­no­wą rolę wydaw­cy w pro­mo­wa­niu swo­ich auto­rów, w zdo­by­wa­niu na ten cel odpo­wied­nich środ­ków. Nie każ­dy wydaw­ca ma chęć, a przede wszyst­kim – talent do bycia jed­no­cze­śnie mece­na­sem, mena­dże­rem, dyplo­ma­tą (w nego­cja­cjach z wła­dza­mi samo­rzą­do­wy­mi, z roz­ma­ity­mi insty­tu­cja­mi) i dobrym orga­ni­za­to­rem. I co naj­waż­niej­sze – nie każ­dy edy­tor ma oko i ucho do poezji.

Czuł­ki dla odbio­ru tej szczyp­ty sza­leń­stwa i ryzy­ka, któ­rą może wnieść swo­ją pro­po­zy­cją poeta, odrzu­ca­ny – co się zda­rza­ło i nadal zda­rza – przez innych wydaw­ców. Casus Biu­ra Lite­rac­kie­go z jego corocz­nym, kwiet­nio­wym festi­wa­lem, pro­mo­cja­mi, warsz­ta­ta­mi, nagro­dzo­ną – i słusz­nie – witry­ną inter­ne­to­wą jest dopraw­dy uni­kal­ny, o czym wie­dzą wszy­scy miło­śni­cy poezji. W aran­ża­cji sce­nicz­nej wystę­pów pod­czas festi­wa­lu bio­rą udział gra­fi­cy i awan­gar­do­we zespo­ły muzycz­ne (czy­li jest to przed­się­wzię­cie inter­dy­scy­pli­nar­ne, odpo­wied­nio rekla­mo­wa­ne przez TVP Kul­tu­rę, radio­wą Dwój­kę oraz nie­któ­re media). Takie dzia­ła­nie może być groź­ne dla orga­ni­za­to­rów: w tym bogac­twie i prze­sy­cie środ­ków łatwo zgu­bić to, co powin­no być jądrem pre­zen­ta­cji poetyc­kiej: sło­wo i tekst. Czy poeta musi aż do tego stop­nia iść na kom­pro­mis z duchem cza­su, żeby mieć ambi­cje bycia show­ma­nem? Jeże­li mu to aku­rat pasu­je do kon­cep­cji utwo­ru, dla­cze­go nie. Niech to jed­nak nie sta­nie się po pro­stu modą. Są poeci uro­dze­ni akto­rzy i niech oni tę pre­dys­po­zy­cję i talent wyko­rzy­stu­ją (casus Dyc­ki, ze swo­im chra­pli­wym, „wid­mo­wym” przy­de­chem, nie­po­wta­rzal­nym).

Nie wszyst­kim jed­nak taki talent dano i pozo­sta­li powin­ni sku­pić się na prze­ka­za­niu tek­stu i nawią­za­niu kon­tak­tu z odbior­cą w spo­sób bar­dziej „ubo­gi”. Poezja, wraz z Nike dla Dyc­kie­go, zna­la­zła się chwi­lo­wo na świecz­ni­ku. Co nie zmie­nia fak­tu, że jej sta­tus w naszym kra­ju jest po pro­stu mar­ny. A jeże­li w dodat­ku „nie­za­rad­ny” poeta czy poet­ka bez odpo­wied­nie­go spon­so­ra „miesz­ka w bun­krze na przed­mie­ściu”, to jakim cudem zaosz­czę­dzi w skar­pe­cie na wyda­nie tomi­ku? Bo dota­cji na ten cel mini­ster kul­tu­ry nie przy­zna. Tak, jak nie przy­znał wraz z Urzę­dem Mia­sta War­sza­wy dal­szej dota­cji na dzia­łal­ność Sta­ro­miej­skie­go Domu Kul­tu­ry, orga­ni­za­to­ra, m.in. „Nocy Poezji”, któ­ra zdą­ży­ła zado­mo­wić się w sto­li­cy i zapi­sać dobrze w pamię­ci uczest­ni­ków oraz słu­cha­czy. Podob­nie, jak nie dał ani zło­tów­ki na dal­szą sta­tu­to­wą dzia­łal­ność Sto­wa­rzy­sze­nia Pisa­rzy Pol­skich i Związ­ku Lite­ra­tów Pol­skich. Po pro­stu wstyd! Zwłasz­cza w porów­na­niu z sytu­acją w innych, bied­niej­szych niż Pol­ska kra­jach euro­pej­skich, w któ­rych „mia­ro­daj­ne czyn­ni­ki” nie są tak głu­che na lite­ra­tu­rę.

A w szcze­gól­no­ści – poezję, jak w naszym, żyją­cym kolej­ny­mi komi­sja­mi śled­czy­mi i siecz­ką dzien­ni­kar­skich niu­sów, kra­ju. Z dostęp­nych mi wzor­ców zagra­nicz­nych na pierw­szym miej­scu wymie­niam Fran­cję, któ­ra – jak wyda­wa­ło się wie­lu, skąd­inąd świa­tłym kry­ty­kom w Pol­sce – rze­ko­mo poezją się już w ogó­le nie zaj­mu­je. Wymie­nię tyl­ko kil­ka ini­cja­tyw, któ­rych echa – z racji sta­łe­go otrzy­my­wa­nia inter­ne­to­wych infor­ma­cji – do mnie docie­ra­ją. W Petit Pala­is – eks­klu­zyw­nym miej­scu wysta­wo­wym w samym cen­trum Pary­ża – odby­wa­ją się raz w mie­sią­cu deba­ty w ramach cyklu tema­tycz­ne­go „Poésie, pourqu­oi faire?” (Dla­cze­go upra­wiać poezję?), któ­re pro­wa­dzi wybit­ny poeta, ese­ista, wykła­dow­ca uni­wer­sy­tec­ki Jean-Michel Maul­po­ix (jeden z auto­rów anto­lo­gii czter­na­stu poetów fran­cu­skich Na sza­li zna­ków); deba­ta ta jest zawsze połą­czo­na z pre­zen­ta­cją jed­ne­go poety fran­cu­skie­go, a całość – w cha­rak­te­rze załącz­ni­ka video – roz­sy­ła się do nie­zli­czo­nych odbior­ców zain­te­re­so­wa­nych poezją fran­cu­ską.

Z kolei orga­ni­za­to­rzy gło­śne­go, mię­dzy­na­ro­do­we­go festi­wa­lu poetyc­kie­go Bien­na­le­Val-de-Mar­ne w połą­cze­niu z redak­cją pisma „Action poéti­que” i przy­pi­sa­ne­go mu wydaw­nic­twa publi­ku­ją regu­lar­nie tomi­ki poetów fran­cu­skich i zagra­nicz­nych, orga­ni­zu­ją warsz­ta­ty inter­dy­scy­pli­nar­ne (np. poezja – muzy­ka, poezja – pro­ble­my poety­ki i recy­ta­cji, poezja – taniec), pro­wa­dzo­ne przez jed­ne­go poetę, zazwy­czaj fran­cu­skie­go, w tym roku aż w czte­rech kole­dżach i czte­rech lice­ach w Val-de Mar­ne koło Pary­ża. Zarów­no „Action poéti­que”, jak i Maison des Ecri­va­ins et Lit­téra­tu­re (Dom Pisa­rzy i Lite­ra­tu­ry – odpo­wied­nik nasze­go Sto­wa­rzy­sze­nia Pisa­rzy Pol­skich) publi­ku­ją regu­lar­nie biu­le­tyn o swo­jej dzia­łal­no­ści w języ­ku fran­cu­skim i angiel­skim, zamiesz­cza­jąc tak­że pre­zen­ta­cje poetów fran­cu­skich i zagra­nicz­nych w ory­gi­na­le i w prze­kła­dzie. Jeże­li mowa o inter­dy­scy­pli­nar­no­ści, to do tra­dy­cji poezji fran­cu­skiej nale­ży ści­sła współ­pra­ca poetów z mala­rza­mi i gra­fi­ka­mi. Wyda­wa­nie wspól­nych albu­mów pre­zen­to­wa­nych póź­niej i sprze­da­wa­nych na poka­zach dla kolek­cjo­ne­rów, odby­wa­ją­cych się w reno­mo­wa­nych biblio­te­kach czy gale­riach w wie­lu fran­cu­skich mia­stach.

A u nas? Śro­do­wi­ska poetyc­kie i pla­stycz­ne, jak rów­nież muzycz­ne, z bar­dzo mały­mi wyjąt­ka­mi, nie kon­tak­tu­ją się ze sobą, żyją i dzia­ła­ją we wła­snych koko­nach ze szko­dą dla sztu­ki. Czy nie war­to zmie­nić ten stan rze­czy nawet jeże­li Pol­sce dale­ko do boga­tej Fran­cji? Z kolei bied­na Łotwa pogrą­żo­na po uszy w kry­zy­sie znaj­du­je jakoś środ­ki, żeby pro­mo­wać lite­ra­tu­rę, w tym poezję i to nie tyl­ko rodzi­mą. Od 2006 roku w nie­wiel­kim, ale jed­nym z naj­star­szych miast łotew­skiej Kur­lan­dii, Vent­spils, czy­li po pol­sku – w Win­da­wie, dzia­ła nie­wiel­ki, kame­ral­ny Mię­dzy­na­ro­do­wy Dom Pisa­rza i Tłu­ma­cza finan­so­wa­ny przez Mini­ster­stwo Kul­tu­ry oraz wła­dze mia­sta, przy­dzie­la­ją­cy mie­sięcz­ne sty­pen­dia, nie­kie­dy w połą­cze­niu z zagra­nicz­ny­mi fun­da­cja­mi. Przy­jeż­dża­ją tam przez cały rok poeci i pro­za­icy z Łotwy i wie­lu kra­jów Euro­py, znaj­du­jąc w tym miej­scu ide­al­ne warun­ki do pra­cy, a tak­że oka­zje do zapre­zen­to­wa­nia się publicz­no­ści Win­da­wy w dwóch otwar­tych nie­daw­no super­no­wo­cze­snych biblio­te­kach i Cen­trum Kul­tu­ry.

Dys­po­nu­jąc prze­kła­da­mi moich wier­szy na łotew­ski (dzię­ki zaprzy­jaź­nie­niu się z poet­ką Dagni­ją Dre­iką, z któ­rą od sied­miu lat wystę­pu­je­my wspól­nie na fran­ko­foń­skim festi­wa­lu poetów Euro­py Środ­ko­wej i Wschod­niej na Sło­wa­cji) mia­łam moż­li­wość wystą­pie­nia na kame­ral­nym „Świę­cie Poezji” w Vent­spils, za co otrzy­ma­łam nie­wiel­kie hono­ra­rium. Taki pobyt, pra­ca i obco­wa­nie z pisa­rza­mi wie­lu kra­jów, to dosko­na­ła oka­zja do zawie­ra­nia przy­jaź­ni, a dla Łoty­szy – do pro­mo­wa­nia wła­snej twór­czo­ści we współ­pra­cy z przy­by­sza­mi. Czy nie moż­na by pomy­śleć o stwo­rze­niu podob­ne­go Domu Pisa­rza, nie­ko­niecz­nie w wiel­kim mie­ście, lecz w miej­scu o walo­rach kra­jo­bra­zo­wych, spo­koj­nym, ale z dobrą komu­ni­ka­cją, w Pol­sce? Tyle, że mini­ster kul­tu­ry kon­cen­tru­ją­cy się na spek­ta­ku­lar­nych i na wiel­ką ska­lę zakro­jo­nych pro­jek­tach, głów­nie muzycz­nych, musiał­by dostrzec, że war­to zain­we­sto­wać w lite­ra­tu­rę – w koń­cu tak­że „towar” eks­por­to­wy.