Przyszłość czytelnictwa. Kto będzie czytać książki i uczestniczyć w życiu literackim?

W 1890 roku, na pierw­szej Glo­bal­nej Kon­fe­ren­cji Pla­no­wa­nia Urba­ni­stycz­ne­go, obwiesz­czo­no, że do lat trzy­dzie­stych dwu­dzie­ste­go wie­ku eks­kre­men­ty koń­skie w roz­wi­ja­ją­cym się dyna­micz­nie Nowym Jor­ku się­gną dru­gie­go pię­tra i mia­sto nie ma przy­szło­ści. Z prze­wi­dy­wa­niem przy­szło­ści trze­ba uwa­żać.

Z dru­giej stro­ny, pla­no­wa­nie przy­szło­ści to zaję­cie sza­le­nie waż­ne. Jeden z naj­słyn­niej­szych afo­ry­zmów Fran­kli­na brzmi „By failing to pre­pa­re you are pre­pa­ring to fail”, czy­li „poraż­ka pla­no­wa­nia to zapla­no­wa­nie poraż­ki”.

Jestem prze­ko­na­na, że przy­szłość czy­tel­nic­twa zale­ży tak­że od nas. Wie­rzę, że mamy wpływ na to, jak będzie wyglą­dać kra­jo­braz czy­tel­ni­czy Pol­ski w przy­szło­ści. Oczy­wi­ście suge­stia, że moż­na ten kra­jo­braz cał­ko­wi­cie zapla­no­wać, była­by bzdu­rą, ale podej­mo­wa­nie wysił­ków na rzecz kształ­to­wa­nia przy­szło­ści nią nie jest.

Co wię­cej, z naszej sła­bo­ści wyni­ka poten­cjał popra­wy: Pol­ska nie jest lide­rem czy­tel­nic­twa, któ­ry zro­bił w tym tema­cie wszyst­ko, co się da, i w związ­ku z tym bar­dzo trud­no budo­wać kolej­ne wzro­sty (taki jest przy­pa­dek Fran­cji, gdzie od lat osiem­dzie­sią­tych XX wie­ku wysił­ki na rzecz czy­tel­nic­twa są nie­prze­rwa­nie ogrom­ne, gdzie wspie­ra­ne są sys­te­mo­wo biblio­te­ki i rynek, gdzie popyt budo­wa­ny jest poprzez bon na kul­tu­rę, gdzie od kil­ku­dzie­się­ciu lat pra­cu­je się sys­te­mo­wo na olbrzy­mich seriach ksią­żek i cza­so­pism do nauki czy­ta­nia dla dzie­ci[1] –  czy­tel­nic­two jest tam na pozio­mie 70% nie­usta­ją­co od ok. trzy­dzie­stu lat i real­nie trud­no ocze­ki­wać, że będzie dużo wyż­sze). My jeste­śmy raczej takim dość zapóź­nio­nym uczniem, któ­ry miał po pro­stu po dro­dze wie­le innych prio­ry­te­tów i któ­ry może znie­nac­ka wyka­zać postęp, bo jest zde­cy­do­wa­nie nie głup­szy od resz­ty i ma prze­strzeń na dogo­nie­nie pozio­mu kla­sy.

Mamy prze­cież impo­nu­ją­cy, roz­wi­ja­ją­cy się rynek lite­rac­ki (coraz licz­niej­sze tar­gi książ­ki, świet­ne festi­wa­le lite­rac­kie). Rynek książ­ki w Pol­sce jest dziś bar­dzo pro­fe­sjo­nal­ny (nie­któ­rzy wręcz narze­ka­ją na „kor­po­ra­cy­za­cję” wiel­kich wydaw­ców, ja jestem goto­wa doce­niać ich rolę w budo­wa­niu ryn­ku, ceniąc oczy­wi­ście zara­zem róż­no­rod­ność i cie­sząc się z niskie­go pro­gu wej­ścia w świat wydaw­ni­czy, któ­ry spra­wia, że nie­ustan­nie powsta­ją nowe wydaw­nic­twa). Dys­po­nu­je­my olbrzy­mią sie­cią biblio­tek publicz­nych, zdo­by­wa­my Noble wła­śnie z lite­ra­tu­ry. Napraw­dę nie widzę powo­du, dla któ­re­go w przy­szło­ści tyl­ko 40% doro­słych oby­wa­te­li nasze­go kra­ju mia­ło­by uczest­ni­czyć w kul­tu­rze książ­ki – a tak jest dziś. Po pro­stu odma­wiam zaak­cep­to­wa­nia fak­tu, że co praw­da mamy te wszyst­kie poten­cja­ły, (a tak­że wię­cej samo­cho­dów per capi­ta niż Fran­cu­zi, Bel­go­wie, Angli­cy czy Austria­cy[2], i 95% z nas uży­wa smart­fo­na[3]), ale jed­nak czy­ta­my prak­tycz­nie dwu­krot­nie rza­dziej niż oni.

Oczy­wi­ście – lep­szej czy­tel­ni­czej przy­szło­ści trze­ba pomóc prze­my­śla­ny­mi pomy­sła­mi, reali­stycz­nym pla­no­wa­niem i sku­tecz­ny­mi wdro­że­nia­mi. Koali­cja Czy­ta­ją­ca Pol­ska, zaini­cjo­wa­na przez Fun­da­cję Powszech­ne­go Czy­ta­nia, Pol­ską Izbę Książ­ki, KBF i Wro­cław­ski Dom Lite­ra­tu­ry, a dziś zrze­sza­ją­ca ponad trzy­dzie­ści insty­tu­cji, orga­ni­za­cji i firm[4], od kil­ku lat zaj­mu­je się tą pro­ble­ma­ty­ką. Pra­cu­je­my nad stra­te­gią zmia­ny spo­so­bu, w jaki książ­ka funk­cjo­nu­je w szko­le (to zagad­nie­nie dużo szer­sze niż zmia­ny w liście lek­tur), wypra­co­wu­je­my argu­men­ta­cję dla wpro­wa­dze­nia czy­ta­nia jako narzę­dzia niwe­lo­wa­nia ryzy­ka uza­leż­nień, two­rzy­my stan­dar­dy: czym był­by stan­dard gmi­ny czy­ta­ją­cej, czym fir­my czy­ta­ją­cej? Zde­cy­do­wa­nie chce­my wywrzeć pozy­tyw­ny wpływ na przy­szłość.

Było­by jed­nak bra­kiem poko­ry (a wła­ści­wie głu­po­tą) igno­ro­wa­nie tren­dów współ­cze­sno­ści, któ­re nie­uchron­nie nas doty­czą, a na któ­re nasz wpływ jest ogra­ni­czo­ny. Euro­pa poka­zu­je spad­ki w czy­tel­nic­twie (co też dowo­dzi, że utrzy­ma­nie przez Fran­cu­zów 70% jest suk­ce­sem) i nie­kwe­stio­no­wa­nym kon­ku­ren­tem czy­ta­nia ksią­żek jest oglą­da­nie ekra­nu (fil­my i seria­le, social media, gry).

Dostrze­gam w tej sytu­acji ogrom­nie nie­po­ko­ją­cy poten­cjał spo­tę­go­wa­nia roz­zie­wu kom­pe­ten­cyj­ne­go, co nie­ste­ty już, na naszych oczach, się dzie­je. Sze­ro­ko dostęp­na tech­no­lo­gia, osła­wio­na „inklu­zyw­ność cyfro­wa”, zamiast stać się narzę­dziem demo­kra­ty­za­cji i wyrów­ny­wa­nia szans, sta­je się przy­czy­ną posze­rza­nia się róż­nic kom­pe­ten­cyj­nych dzie­ci z róż­nych śro­do­wisk. Świa­do­mi rodzi­ce (w tym sam Mark Zuc­ker­berg i inni magna­ci z Doli­ny Krze­mo­wej) nie dają swo­im małym dzie­ciom smart­fo­nów ani dostę­pu do ekra­nów, czy­ta­ją z nimi książ­ki i roz­ma­wia­ją: bo rodzi­ce czy­ta­ją­cy już dziś wie­dzą, że ekra­ny od małe­go są szko­dli­we.

Nie­ste­ty, pedia­trzy, z któ­ry­mi pra­cu­je­my nad wpro­wa­dze­niem reko­men­da­cji czy­ta­nia do ich prak­ty­ki, pod­kre­śla­ją że w Pol­sce jest już nor­mą uspo­ka­ja­nie nie­mow­la­ków smart­fo­nem w pocze­kal­ni czy nawet w gabi­ne­cie. To ostat­nie w świe­tle dostęp­nych badań jest napraw­dę bar­dzo nie­bez­piecz­ne. Bo nie cho­dzi tyl­ko o to, co gra­nie na komór­ce i oglą­da­nie krót­kich fil­mi­ków robi dziec­ku, ale tak­że o to, co to gra­nie zastę­pu­je: nie­mow­lak pozo­sta­wio­ny z komór­ką czy nią uci­sza­ny zosta­je obcią­żo­ny podwój­nie.

Zacznij­my od ekra­nów: fil­mi­ki i gier­ki budu­ją swo­ją popu­lar­ność poprzez gene­ro­wa­nie auto­ma­tycz­nej reak­cji (klik), któ­ra uru­cho­mia układ nagro­dy w naszym mózgu, dzię­ki cze­mu wydzie­la się dopa­mi­na, od któ­rej, szcze­gól­nie jeśli tak łatwo i czę­sto moż­na ją wyge­ne­ro­wać, zaczy­na­my się uza­leż­niać. W iden­tycz­ny spo­sób dzia­ła uza­leż­nie­nie od alko­ho­lu czy hazar­du (i pro­jek­tan­ci user expe­rien­ce ucze­ni są meto­do­lo­gii uza­leż­nień, np. tego, że loso­wość wygra­nej uza­leż­nia)[5]. Nie daje­my nie­mow­la­kom alko­ho­lu i nie zabie­ra­my ich do kasy­na, ale dostar­cza­my ekwi­wa­lent.

Małe dziec­ko nie potrze­bu­je ekra­nów. Tym, cze­go potrze­bu­je naj­po­tęż­niej, jest kon­takt z bli­ską oso­bą boga­ty w sło­wa i kon­cep­ty. Rodzi­my się z mózgiem neu­ro­pla­stycz­nym (czy­li otwar­tym na wpływ zewnętrz­ny, goto­wym do roz­wo­ju) i do koń­ca trze­cie­go roku życia oto­cze­nie dziec­ka ma lite­ral­nie nie­po­wta­rzal­ną oka­zję, by wpły­nąć pozy­tyw­nie na sto­pień roz­wo­ju jego mózgu: wspól­ne oglą­da­nie ksią­żek, czy­ta­nie dia­lo­go­we, czy­li czy­ta­nie i roz­mo­wa wokół książ­ki, zada­wa­nie pytań, wywo­ły­wa­nie reak­cji, to naj­do­sko­nal­szy spo­sób na spo­wo­do­wa­nie, by w mózgu dziec­ka namno­ży­ło się wię­cej połą­czeń synap­tycz­nych – dzię­ki róż­no­rod­no­ści słów i kon­cep­tów, na któ­re w takiej sytu­acji mło­dy mózg jest wysta­wio­ny. Po trze­cim roku życia nasze mózgi wytra­ca­ją zdol­ność do tak szyb­kie­go roz­wo­ju. A licz­ba połą­czeń synap­tycz­nych, któ­re zdo­ła­ły się wytwo­rzyć w naszych mózgach do tego cza­su, pre­de­fi­niu­je bogac­two naszych moż­li­wo­ści kom­pe­ten­cyj­nych. Dziec­ko, do któ­re­go rodzi­ce mówią boga­tym słow­nic­twem (czy­ta­ją) i z któ­rym roz­ma­wia­ją, już w wie­ku trzech lat rozu­mie dwu­krot­nie wię­cej słów (!) niż dziec­ko pozba­wio­ne takie­go wspar­cia.

Wra­ca­jąc do nie­mow­la­ka w pocze­kal­ni pedia­try: zaczy­na maru­dzić, bo daje sygnał, że jest znu­dzo­ny, że jest goto­wy na kon­takt, do roz­wo­ju – i jeśli zamiast zaan­ga­żo­wa­nej reak­cji rodzi­ca, opo­wie­ści, pozy­tyw­nej wymia­ny, uśmie­chu i rela­cji, dosta­je smart­fon – to wła­śnie został obcią­żo­ny podwój­nie: nie dostał wspar­cia w roz­wo­ju, za to dostał narzę­dzie uza­leż­nia­ją­ce. I myślę, że roz­wa­ża­jąc przy­szłość czy­tel­nic­twa, ale tak­że cywi­li­za­cji, ten obra­zek – nie­mow­lak uśmie­cha­ją­cy się do smart­fo­na – powi­nien budzić nasz głę­bo­ki nie­po­kój. Mamy wszel­kie dane, by prze­wi­dzieć fatal­ne kon­se­kwen­cje takiej meto­dy wycho­waw­czej. I niech nas ten uśmiech nie zmy­li – dziec­ko oczy­wi­ście kocha komór­kę, bo obraz­ki, któ­re ona ser­wu­je, sty­mu­lu­ją układ nagro­dy, są bodź­cem „faj­nym”, nie wyma­ga­ją wysił­ku, dają krót­ko­fa­lo­we uko­je­nie. Ale nie dają roz­wo­ju, zwięk­sza­jąc ryzy­ko wszel­kich nie­do­bo­rów (poznaw­czych, emo­cjo­nal­nych, psy­cho­fi­zycz­nych).

Na szczę­ście wia­do­mo, jakie dzia­ła­nia spo­łe­czeń­stwa powin­ny podej­mo­wać, by móc zapla­no­wać lep­szą przy­szłość. Sze­ro­ko zakro­jo­ne pro­gra­my „book­star­to­we” czy­li ofia­ro­wy­wa­nie ksią­żek rodzi­com nowo­rod­ków i nie­mow­ląt połą­czo­ne z kon­tak­tem z auto­ry­te­tem, któ­ry nama­wia do czy­ta­nia, poka­zu­je, jak to się robi (tak! to jest wła­śnie naj­waż­niej­sze, jeśli chce­my mówić o jakimś praw­dzi­wym włą­cze­niu, inklu­zyw­no­ści – trze­ba oso­bom, któ­re nie czy­ta­ją, poka­zać, jak to robić) to spraw­dzo­na meto­do­lo­gia – takie pro­jek­ty funk­cjo­nu­ją w Wiel­kiej Bry­ta­nii czy USA. Pol­skie pro­gra­my: „Książ­ka na recep­tę” pro­wa­dzo­ny przez FPC, „Mała książ­ka – wiel­ki czło­wiek” Insty­tu­tu Książ­ki czy „Pierw­sza książ­ka moje­go dziec­ka” Fun­da­cji ABCXXI to kam­pa­nie sta­wia­ją­ce sobie za cel pomoc rodzi­nom i opie­ku­nom w zro­zu­mie­niu nie­sły­cha­nej roli, jaką mogą ode­grać w roz­wo­ju swo­ich pod­opiecz­nych. Pro­ble­mem jest oczy­wi­ście ska­la: w Wiel­kiej Bry­ta­nii pra­cow­ni­cy samo­rzą­do­wi i wolon­ta­riu­sze docie­ra­ją co roku z pakie­tem star­to­wym do nie­mal 100% domów rodzin, w któ­rych uro­dzi­ło się dziec­ko (a pakie­ty pro­du­ku­ją w oko­ło 20 języ­kach dla naj­róż­niej­szych grup imi­gran­tów) – zaczę­li 30 lat temu, peł­ne pokry­cie popu­la­cji osią­gnę­li oko­ło 20 lat temu. W Pol­sce do tej pory nie ma na to finan­so­wa­nia. Sza­le­nie doce­niam fakt, że powstał pro­gram „Mała książ­ka – wiel­ki czło­wiek” i mam nadzie­ję, że nie zosta­nie zamknię­ty przez nowe sze­fo­stwo Insty­tu­tu Książ­ki – ale bez uzu­peł­nie­nia go o praw­dzi­wy sys­te­mo­wy i sys­te­ma­tycz­ny kon­takt z rodzi­na­mi nie­ste­ty nie zre­ali­zu­je on pożą­da­nej zmia­ny spo­łecz­nej – ewa­lu­acje pro­gra­mów mię­dzy­na­ro­do­wych jasno poka­zu­ją, że prze­ka­zy­wa­nie ksią­żek nie­czy­ta­ją­cym bez kon­tak­tu i pomo­cy dla nich nie wyge­ne­ru­je zmia­ny.

Tak więc w Pol­sce, pomi­mo dostę­pu do cyto­wa­nych badań, nadal pla­nu­je­my gor­szą przy­szłość dla naszych dzie­ci niż Bry­tyj­czy­cy. Uży­wam sło­wa „pla­no­wa­nie” świa­do­mie, bo tak dokład­nie jest: poraż­ka w pla­no­wa­niu to zapla­no­wa­nie poraż­ki. Dziś nadal pla­nu­je­my w tym zakre­sie poraż­kę. I pozwa­lam sobie na tak moc­ne sfor­mu­ło­wa­nie, bo fun­du­sze, któ­re są potrzeb­ne na reali­za­cję opi­sa­ne­go postu­la­tu, w ska­li budże­tu pań­stwa są napraw­dę nie­wiel­kie, stać nas na tę inwe­sty­cję bez pro­ble­mu. A mówi­my prze­cież o zapla­no­wa­niu lep­szej for­ma­cji mózgów przy­szłych poko­leń Pola­ków – to jest fun­da­ment naszej przy­szło­ści.

Wra­ca­jąc do tren­dów: cał­kiem inte­re­su­ją­cy „fer­ment” obser­wu­ję w tema­cie ekra­nów. W kil­ka­na­ście lat po upo­wszech­nie­niu się smart­fo­nów i plat­form stre­amin­go­wych, w dwa­dzie­ścia lat od powsta­nia face­bo­oka dys­po­nu­je­my dany­mi i bada­nia­mi na temat wpły­wu inten­syw­ne­go uży­wa­nia ekra­nów na nasze mózgi, samo­po­czu­cie, rela­cje i zdro­wie psy­chicz­ne. Jeste­śmy na eta­pie, któ­ry Anna Cie­plak i Michał Krzy­kaw­ski w świet­nym tek­ście „Czy­tać, pisać, uwa­żać” nazwa­li „bitwą o uwa­gę”[6]. Dane na temat zabu­rzeń wyni­ka­ją­cych z nad­uży­wa­nia ekra­nów są dostęp­ne i coraz bar­dziej powszech­nie zna­ne, świat zaczy­na wpro­wa­dzać legi­sla­cje ogra­ni­cza­ją­ce wszech­moc plat­form spo­łecz­no­ścio­wych, fran­cu­skie mini­ster­stwo edu­ka­cji zaka­za­ło smart­fo­nów w szko­łach, Szwe­dzi zde­cy­do­wa­li się na całą wstecz: wyco­fu­ją ekra­ny z naucza­nia, powra­ca­ją do pod­ręcz­ni­ków papie­ro­wych, w Pol­sce wła­śnie uka­za­ła się książ­ka Nie zosta­waj influ­en­ce­rem napi­sa­na przez eks­in­flu­en­ce­ra Jan­ka Stroj­ne­go, któ­ry, chcąc rato­wać swo­je zdro­wie psy­chicz­ne, odciął się od social mediów. Oczy­wi­ście nawet sze­ro­ko roz­po­wszech­nio­na świa­do­mość nie­do­brych skut­ków nad­uży­wa­nia ekra­nów nie spra­wi, że ludzie będą czy­tać książ­ki. Choć cał­kiem symp­to­ma­tycz­ne jest, że Stroj­ny, opo­wia­da­jąc o spo­so­bach odbu­do­wy­wa­nia sta­bil­no­ści psy­chicz­nej i kon­cen­tra­cji, mówi wła­śnie, że zaczął czy­tać książ­ki.[7]

Świat się zatem budzi, otrzą­snął się z pierw­sze­go zachwy­tu nad cudow­ny­mi moż­li­wo­ścia­mi, któ­re dają smart­fo­ny (bo prze­cież są to narzę­dzia wspa­nia­łe, cho­dzi o naucze­nie się sen­sow­ne­go z nimi kon­tak­tu w wie­ku, kie­dy już jeste­śmy wypo­sa­że­ni w kom­pe­ten­cje, by sobie pora­dzić z ich wpły­wem), i moż­na mieć nadzie­ję, że krok po kro­ku będzie­my zmie­rzać ku rze­czy­wi­sto­ści, w któ­rej uży­wa­nie ich będzie bar­dziej świa­do­me.

Uwa­żam, że para­dok­sal­nie może nam w tym pomóc sko­ko­wy roz­wój AI, budzą­cy olbrzy­mi nie­po­kój[8]. Odno­szę wra­że­nie, że poja­wie­nie się cha­tu GTP prze­la­ło cza­rę gory­czy wypeł­nio­ną już wie­lo­ma tema­ta­mi: zale­wem ser­wi­sów infor­ma­cyj­nych pisa­nych przez boty, dosko­na­ło­ścią sys­te­mów two­rze­nia fał­szy­wych infor­ma­cji, nara­sta­ją­cym poczu­ciem, że jeste­śmy wyko­rzy­sty­wa­ni, że skra­dzio­no nam kon­cen­tra­cję[9], że roz­dmu­chi­wa­ne są podzia­ły ple­mien­ne, bo to gene­ru­je kli­kal­ność (pisze się o tym coraz wię­cej), że uza­leż­nia się nas i dzie­li, by gene­ro­wać zyski[10]. W paź­dzier­ni­ku 2023 roku został opu­bli­ko­wa­ny Lubl­ja­na Reading Mani­fe­sto[11], sfor­mu­ło­wa­ny przez neu­ro­nau­kow­ców apel do decy­den­tów, któ­re­go prze­sła­niem jest pro­ste stwier­dze­nie, że w tej sytu­acji jedy­ną obro­ną dla demo­kra­cji jest inwe­sty­cja w wyso­kie kom­pe­ten­cje czy­tel­ni­cze oby­wa­te­li, ponie­waż tyl­ko dzię­ki nim moż­na budo­wać odpor­ność spo­łe­czeństw na mani­pu­la­cje i pod­sy­ca­nie podzia­łów. Przy­szłość czy­tel­nic­twa wpły­wa na przy­szłość naszych spo­łe­czeństw. Demo­kra­tycz­ne spo­łe­czeń­stwo, opar­te na wie­lo­stron­nym kon­sen­su­sie może odnieść suk­ces tyl­ko jeśli jego oby­wa­te­le będą odpor­ny­mi czy­tel­ni­ka­mi o wyso­kich kom­pe­ten­cjach. Decy­den­ci we wszyst­kich dzie­dzi­nach muszą być tego świa­do­mi – napi­sa­li auto­rzy Mani­fe­stu. Same obser­wa­cje nie są nowe, wpływ czy­tel­nic­twa na siłę kapi­ta­łu spo­łecz­ne­go i demo­kra­cji był już bada­ny i opi­sy­wa­ny[12]; kon­tekst jest nato­miast nowy, i ten świe­ży strach może stać się kołem zama­cho­wym zmia­ny.

W listo­pa­dzie zeszłe­go roku Mini­ster­stwo Kul­tu­ry Sło­we­nii przed­sta­wi­ło Mani­fest Radzie Unii Euro­pej­skiej. Nie czy­ta­my jesz­cze donie­sień, by euro­pej­scy decy­den­ci maso­wo zwięk­sza­li budże­ty, któ­re prze­zna­cza­ją na pro­mo­cję czy­tel­nic­twa w swo­ich kra­jach, ale myślę, że jeste­śmy na począt­ku moc­ne­go tren­du w tym kie­run­ku, bo to sta­je się nie­unik­nio­ne. Myślę też, że „kto pierw­szy, ten lep­szy” – pierw­sze kra­je, któ­re zaczną nieść temat na sztan­da­rach, zyska­ją sta­tus lider­ski. A gdy­by tak Pol­ska poku­si­ła się o przy­wódz­two w tym tema­cie? Wyglą­da na to, że laur pierw­szeń­stwa jest jesz­cze do zgar­nię­cia… Ot, takie marze­nie…

Pozo­sta­je pyta­nie o czy­tel­ni­ków i życie lite­rac­kie. Roz­wa­ża­nia powyż­sze pro­wa­dzo­ne są z punk­tu widze­nia orga­ni­za­cji zaj­mu­ją­cej się czy­ta­niem jako narzę­dziem niwe­lo­wa­nia wyklu­cze­nia spo­łecz­ne­go. Fun­da­cja Powszech­ne­go Czy­ta­nia tak postrze­ga swo­ją misję: chce­my spra­wić, by wszyst­kie dzie­ci (i potem doro­śli) w Pol­sce mia­ły szan­sę, dzię­ki czy­ta­niu i roz­mo­wie towa­rzy­szą­cej, w peł­ni reali­zo­wać poten­cjał, z któ­rym przy­cho­dzą na świat. Sku­pia­my się na stra­te­giach i dzia­ła­niach, któ­re umoż­li­wią wyrów­ny­wa­nie tych szans. Nie zaj­mu­je­my się ana­li­zą czy ani­mo­wa­niem życia lite­rac­kie­go jako takie­go. To nie to samo: nasze myśle­nie sku­pia się na zapro­sze­niu 60% nie­czy­ta­ją­cych Pola­ków do czy­ta­nia (ponie­waż nie­czy­ta­nie jest czyn­ni­kiem wyklu­cza­ją­cym z życia spo­łecz­ne­go). W życiu lite­rac­kim uczest­ni­czy dziś, jak sądzę, mak­sy­mal­nie do 10% spo­łe­czeń­stwa i te dwie gru­py to raczej inne popu­la­cje.

Dziś tyl­ko 34% doro­słych w Pol­sce czy­ta co naj­mniej 1 książ­kę rocz­nie, oko­ło 50% rodzi­ców czy­ta swo­im dzie­ciom, i to prze­kła­da się na jedy­nie 3% doro­słej popu­la­cji czy­ta­ją­cej napraw­dę regu­lar­nie (6–11 ksią­żek rocz­nie)[13]. Nadzie­ję budzą wyni­ki czy­tel­nic­twa mło­dzie­ży: wśród 15–18 lat­ków w 2022 roku aż 12% prze­czy­ta­ło 6–11 ksią­żek rocz­nie i aż 72% potwier­dza­ło prze­czy­ta­nie co naj­mniej jed­nej książ­ki. Jeśli ci mło­dzi ludzie nie prze­sta­ną czy­tać, to będzie­my mie­li zna­czą­cy wzrost czy­tel­nic­twa doro­słych.

Stra­te­gie wyrów­ny­wa­nia szans sku­pia­my wokół zwięk­sze­nia odset­ka rodzi­ców czy­ta­ją­cych dzie­ciom, ale naszym celem nie jest spo­wo­do­wa­nie, by te dzie­ci koniecz­nie wyro­sły na uczest­ni­ków życia lite­rac­kie­go – chce­my umoż­li­wić im, by wyro­śli na świet­ne mate­ma­tycz­ki czy nauczy­ciel­ki, inży­nie­rów czy fry­zje­rów, artyst­ki czy kucha­rzy, biz­nes­me­nów czy poli­tycz­ki – i robi­li ze swo­im wol­nym cza­sem, co uzna­ją za sto­sow­ne. Czy­ta­nie i roz­mo­wa od małe­go z rodzi­cem da im lep­szą szan­sę, by sta­li się, kim chcą być.

Obraz czy­tel­nic­twa to pira­mi­da, któ­rej pod­sta­wą są czy­ta­ją­cy tyl­ko jed­ną książ­kę rocz­nie, a wierz­choł­kiem – uczest­ni­cy wyzwań czy­tel­ni­czych „zali­cza­ją­cy” ponad 50 ksią­żek i praw­do­po­dob­nie upra­wia­ją­cy tury­sty­kę festi­wa­lo­wą w cza­sie waka­cji. Fun­da­cja Powszech­ne­go Czy­ta­nia, sta­wia­jąc sobie za cel zwięk­sze­nie fun­da­men­tów pira­mi­dy (zapro­sze­nie nie­czy­ta­ją­cych do czy­ta­nia), w spo­sób natu­ral­ny, choć nie­bez­po­śred­ni zmie­rza ku posze­rze­niu gru­py uczest­ni­ków festi­wa­li lite­rac­kich i życia lite­rac­kie­go – bo zwięk­sza­my poten­cjał bazo­wy – mimo że, jak pod­kre­ślam, nie to jest naszym celem zasad­ni­czym. I dla­te­go, będąc prze­ko­na­na, że jest prze­strzeń na posze­rze­nie fun­da­men­tu (pod­nie­sie­nie pozio­mu czy­tel­nic­twa w Pol­sce), wie­rzę, że wierz­cho­łek uczest­ni­czą­cy w życiu lite­rac­kim też może się roz­ro­snąć – bo prze­cież wiel­kość tego ostat­nie­go jest pochod­ną sze­ro­ko­ści fun­da­men­tu ludzi jak­kol­wiek włą­czo­nych w kul­tu­rę książ­ki.

Na koniec wra­cam do kwe­stii prze­wi­dy­wa­nia przy­szło­ści. Nie wszyst­ko wie­my (a w erze AI tym bar­dziej!) i tak jak wspo­mnia­ni na począt­ku spe­cja­li­ści, może­my się potęż­nie mylić. Wie­my jed­nak wystar­cza­ją­co dużo, by móc wdro­żyć stra­te­gie, któ­re z pew­no­ścią przy­słu­żą się roz­wo­jo­wi mózgów mło­dych oby­wa­te­li, przy­szło­ści czy­tel­nic­twa, a co za tym idzie – suk­ce­so­wi Pol­ski. War­to sko­rzy­stać: zapla­no­wać lep­szy kra­jo­braz czy­tel­ni­czy, by móc go spo­koj­nie prze­wi­dy­wać, może wręcz dożyć do jego reali­za­cji – i nie przejść do histo­rii jako poko­le­nie, któ­re zna­ło bada­nia i nic nie zro­bi­ło.

Przy­pi­sy:

[1] Chy­ba naj­słyn­niej­sza fran­cu­ska seria ksią­żek i cza­so­pism do nauki czy­ta­nia: J’a­ime lire : Abon­ne­ment maga­zi­ne enfant de 6 à 13 ans (jaimelire.com)
[2] Euro­stat: Sta­ti­stics | Euro­stat (europa.eu)
[3] Pola­cy coraz bar­dziej cyfro­wi: smart­fo­ny i lap­to­py nie­zbęd­ne w codzien­nym życiu – ccnews.pl
[4] Czy­ta­ją­ca Pol­ska – Fun­da­cja Powszech­ne­go Czy­ta­nia (fpc.org.pl)
[5] Vide wypo­wie­dzi Tri­sta­na Har­ri­sa, np: Tri­stan Har­ris Con­gress Testi­mo­ny: Under­stan­ding the Use of Per­su­asi­ve Tech­no­lo­gy (youtube.com)
[6] https://www.dwutygodnik.com/artykul/10870-czytac-pisac-uwazac.html
[7] Jan Stroj­ny, Kry­sty­na Roma­now­ska, „Jak przedaw­ko­wa­łem media spo­łecz­no­ścio­we”, „Plus Minus”, 3–4 lute­go 2024, .
[8] Inte­re­su­ją­cy wykład Cen­ter for Huma­ne Tech­no­lo­gies: The A.I. Dilem­ma – March 9, 2023 (youtube.com)
[9] Vide tekst Cie­plak i Krzy­kaw­skie­go.
[10] Vide Mar­cin Napiór­kow­ski Napra­wić przy­szłość, Tomasz Sta­wi­szyń­ski Regu­ły na czas cha­osu, Chri­sto­pher Wylie, Mindf*ck, czy film Social dilem­ma
[11] The Lju­bl­ja­na Reading Mani­fe­sto: Why higher-level reading is impor­tant
[12] W publi­ka­cji Super­moc ksią­żek. Porad­nik upo­wszech­nia­nia czy­ta­nia zebra­ne są te argu­men­ty: Supermoc_Ksiazek_Poradnik‑P.pdf (fpc.org.pl)
[13] Stan czy­tel­nic­twa w Pol­sce w 2022 – Biblio­te­ka Naro­do­wa (bn.org.pl)