Skaczemy po górach, czyli rysowanie grubą kreską najważniejszych punktów odniesienia

Zapis dys­ku­sji „Bar­ba­rzyń­cy czy nie. Dwa­dzie­ścia lat po ‘prze­ło­mie’ ”, któ­ra odby­ła się w księ­gar­ni Port Lite­rac­ki 20 mar­ca 2009 roku

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Naszym zada­niem jest pod­su­mo­wa­nie ostat­nie­go dwu­dzie­sto­le­cia w pol­skiej lite­ra­tu­rze. Jakiś czas temu w kra­kow­skim Insty­tu­cie Kul­tu­ry powstał pro­jekt badaw­czy, któ­re­go celem była socjo­lo­gicz­na ana­li­za pola lite­rac­kie­go od 1989 roku do dziś. Dla­cze­go pole lite­rac­kie, a nie np. naj­waż­niej­sze wyda­rze­nia lite­rac­kie? Doszli­śmy do wnio­sku, że to, co wyda­rzy­ło się po 1989 roku, sta­no­wi pew­ną całość zło­żo­ną z roz­ma­itych języ­ków, dys­kur­sów, insty­tu­cji. Chciał­bym pań­stwu zapro­po­no­wać roz­mo­wę na temat owe­go sze­ro­ko rozu­mia­ne­go pola lite­rac­kie­go. Ale zanim zacznie­my naszą dys­ku­sję, musi­my usta­lić sym­bo­licz­ny począ­tek owe­go okre­su.

Piotr Czer­niaw­ski: Myślę, że waż­nym tro­pem na począ­tek są Zim­ne kra­je Świe­tlic­kie­go z 1992 roku. Jeśli mówi­my o 1989 roku i o prze­ło­mie, to trze­ba wyzna­czyć ten pierw­szy, sym­bo­licz­ny moment, wypo­wiedź poetyc­ką, któ­ra nada impet zry­wo­wi poko­le­nio­we­mu. Zim­ne kra­je to była książ­ka zawsze wymie­nia­na jako pierw­sza nowa wypo­wiedź poetyc­ka, skie­ro­wa­na prze­ciw poprzed­nie­mu poko­le­niu.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: A czy to nie jest tro­chę tak, jak ze Ska­man­drem? Kon­tekst, w jakim oni zaist­nie­li (1918 rok, nie­pod­le­głość, odcią­że­nie ide­olo­gicz­ne i poli­tycz­ne lite­ra­tu­ry itp.). Czy w przy­pad­ku „bru­lio­nu” nie mamy do czy­nie­nia z czymś podob­nym? Tak, jak Ska­man­der na dłu­go zdo­mi­no­wał sce­nę poetyc­ką, a poeci tej for­ma­cji, Tuwim, Iwasz­kie­wicz, do dziś są utoż­sa­mia­ni z poezją mię­dzy­woj­nia (dopie­ro po nich wymie­nia się Wata, Ster­na), tak i w naszej recep­cji, nie­za­leż­nie od tego, co było po „bru­lio­nie”, poezję „prze­ło­mu” zdo­mi­no­wa­li Jacek Pod­sia­dło, Mar­cin Świe­tlic­ki czy Mar­cin Sen­dec­ki… Domi­na­cja w dys­kur­sie popu­lar­nym tej opcji utrzy­mu­je się. Nie mówię, że ma wpływ na pisa­nie mło­dych pol­skich poetów…

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Cho­dzi­ło­by zatem o to, że pomię­dzy 1918 i 1989 ist­nie­je spe­cy­ficz­na kon­wer­gen­cja. Ska­man­der wszedł na sce­nę lite­rac­ką, ponie­waż ist­nia­ły odpo­wied­nie warun­ki, któ­re umoż­li­wi­ły zmia­nę poko­le­nio­wą. Podob­nie w 1989 – poja­wi­ło się nowe poko­le­nie, któ­re tra­fi­ło na odpo­wied­ni moment, na moment otwar­cia prze­strze­ni kul­tu­ro­wej, spo­łecz­nej i poli­tycz­nej.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Było ocze­ki­wa­nie cze­goś nowe­go w lite­ra­tu­rze, poja­wi­ła się for­ma­cja, któ­ra speł­nia­ła mniej wię­cej to zało­że­nie, toteż uda­ło im się osią­gnąć to, cze­go póź­niej, mimo napraw­dę dużych nakła­dów, nie uda­ło się osią­gnąć żad­nej innej gru­pie. Takiej domi­na­cji, takie­go koja­rze­nia, ist­nie­nia w popu­lar­nym obie­gu. Nie twier­dzę, że Świe­tlic­ki jest gwiaz­dą pop, ale w ramach poezji pol­skiej tak to moż­na opi­sać.

Piotr Czer­niaw­ski: On przede wszyst­kim wydał książ­kę, któ­ra speł­nia­ła wszyst­kie warun­ki, żeby być książ­ką prze­ło­mo­wą. Po pierw­sze, poja­wił się nowy język poetyc­ki, zasto­so­wa­ny bar­dzo kon­se­kwent­nie. Po dru­gie, było bar­dzo wyraź­ne odcię­cie od poprzed­nie­go poko­le­nia poetyc­kie­go i wymie­rzo­ny mu poli­czek…

Grze­gorz Jan­ko­wicz: O jakim poko­le­niu mówi­my? Cho­dzi o to, żeby­śmy spo­rzą­dzi­li taką naj­ogól­niej­szą mapę histo­rycz­ną: jeże­li Świe­tlic­ki na począt­ku lat 90. wcho­dzi do obie­gu lite­rac­kie­go i wymie­rza policz­ki star­sze­mu poko­le­niu, to kto jest jego opo­nen­tem?

Piotr Czer­niaw­ski: Tym poprzed­nim poko­le­niem, któ­re byli­by­śmy w sta­nie jakoś ukon­sty­tu­ować, była­by jed­nak Nowa Fala, któ­ra w latach 80. już stop­nio­wo odcho­dzi­ła, a wła­ści­wie dege­ne­ro­wa­ła się i obsa­dza­ła pozy­cje, nato­miast nie powsta­wa­ły pod koniec lat 80. żad­ne wybit­ne pozy­cje poetów zwią­za­nych z tą for­ma­cją…

Adam Popra­wa: A Wido­ków­ka z tego świa­ta?

Piotr Czer­niaw­ski: …Więc jako to poprzed­nie poko­le­nie iden­ty­fi­ko­wa­na była Nowa Fala, jak sądzę.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: To też cie­ka­we, czy mówi­my o popu­lar­nej, czy bar­dzo szcze­gó­ło­wej recep­cji…?

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Ska­cze­my tro­chę po górach, ale cho­dzi o zary­so­wa­nie naj­grub­szą kre­ską naj­waż­niej­szych punk­tów odnie­sie­nia.

Piotr Czer­niaw­ski: Kto zaata­ko­wał Świe­tlic­kie­go jako pierw­szy? Poeta nowo­fa­lo­wy. Ale on nie zaata­ko­wał bez­po­śred­nio Nowej Fali, zaata­ko­wał, tak się przy­naj­mniej mówi­ło, Polkow­skie­go… Nie­mniej, jeśli on ata­ku­je Polkow­skie­go, a zaata­ko­wa­ni czu­ją się nowo­fa­low­cy, coś jest na rze­czy.

Ada­ma Popra­wa: Nie nale­ży zapo­mi­nać o poko­le­niu ludzi tro­chę młod­szych od nowo­fa­low­ców, choć jak się patrzy na metry­ki, to jest to zale­d­wie kil­ka lat róż­ni­cy, poko­le­nie zupeł­nie inne, nazy­wa­ne Poko­le­niem ’76. Wśród nich Piotr Som­mer, Bro­ni­sław Maj i kil­ku innych poetów, któ­rzy mie­li tro­chę za mało cza­su w histo­rii, zwłasz­cza w gęstej, ostrej histo­rii poli­tycz­nej tam­tych lat, żeby stać się poko­le­niem tak wyra­zi­stym, jak Nowa Fala. Zresz­tą ze wzglę­du na ówcze­sną sytu­ację poli­tycz­ną byli w bar­dzo nie­wy­god­nej sytu­acji, bo pole­mi­ka poetyc­ka, lite­rac­ka czy este­tycz­na z Nową Falą mogła zostać odczy­ta­na jako pole­mi­ka pro­pa­gan­do­wa, zgod­na z ocze­ki­wa­nia­mi decy­den­tów. Poza tym oni mogli ewen­tu­al­nie kry­ty­ko­wać zało­że­nia Nowej Fali, a nowo­fa­low­cy w póź­nych latach 70. ofi­cjal­nie nie mogli się bro­nić, bo byli obję­ci zaka­zem dru­ku. W każ­dym razie, poza oko­licz­no­ścia­mi stric­te poli­tycz­ny­mi, w koń­cu lat 70. Nowej Fali jako poko­le­nia już nie ma, oni dzia­ła­ją na wła­sną rękę i – będę się spie­rał z Pio­trem – ogła­sza­ją tomi­ki wybit­ne, myślę przede wszyst­kim o Wido­ków­ce z tego świa­ta(1988) Sta­ni­sła­wa Barań­cza­ka, Jechać do Lwo­wa (1985) Ada­ma Zaga­jew­skie­go. Wyda­je mi się, że to jest jego ostat­ni napraw­dę dobry tom, ale jego odbiór był spo­wo­do­wa­ny rów­nież tym, co czy­ta­my przy zupeł­nie innej oka­zji u Miło­sza: „aż nazwą odkry­ciem posta­rza­ły zakaz”. Nagle oka­za­ło się, że pisa­nie o róż­nych szcze­gó­łach, obser­wa­cja świa­ta i zachwyt tym świa­tem, że to jest odkry­ciem.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Nie cho­dzi­ło mi o to, że jest to tomik nie­wy­bit­ny, czy wręcz zły, cho­dzi­ło mi tyl­ko o to, że Świe­tlic­ki ewi­dent­nie od tego kie­run­ku się odci­na.

Ada­ma Popra­wa: Tak, z tym, że to odcię­cie jest bar­dzo szcze­gól­ne. Żeby zro­zu­mieć pole­mi­kę z Janem Polkow­skim, trze­ba wie­dzieć, kim był Polkow­ski. Żeby zro­zu­mieć apo­li­tycz­ność Świe­tlic­kie­go, trze­ba oczy­wi­ście zauwa­żyć – bo w języ­ku poli­ty­ki róż­nie moż­na to czy­tać – że fra­za „nicze­go o mnie nie ma w kon­sty­tu­cji” jest dekla­ra­cją poli­tycz­ną. W każ­dym razie istot­niej­sze jest nie­wąt­pli­wie to, że to dla mnie tro­chę zapo­mnia­ne, tro­chę nie­do­strze­ga­ne Poko­le­nie ’76 przy­go­to­wu­je język, któ­ry będzie póź­niej, w dru­giej poło­wie lat 80., odkry­ty, i któ­ry powo­li będzie nabie­rał zna­cze­nia w „bru­lio­nie”. „bru­lion”, kie­dy powsta­wał, był nasta­wio­ny podwój­nie kry­tycz­nie, podwój­nie opo­zy­cyj­nie: zarów­no wobec pierw­sze­go obie­gu, jak i wobec pew­nych mode­li dru­go­obie­go­wych.

Mia­łem przy­jem­ność poznać tych ludzi w fazie „burzy i napo­ru” „bru­lio­nu”. Robert Tekie­li, jesz­cze przed swo­im nawró­ce­niem, w któ­rymś z aka­de­mi­ków kra­kow­skich zaga­dy­wał o jed­ne­go, dru­gie­go auto­ra: „dołóż mu! dołóż mu!”. „bru­lion” szedł na atak, a że wie­lo­krot­nie miał w tym rację, to jest oczy­wi­ście inny pro­blem. I tutaj myślę, że to ocze­ki­wa­nie, o któ­rym mówił Prze­my­sław Wit­kow­ski, rze­czy­wi­ście było i w wypad­ku Ska­man­dry­tów, i w wypad­ku poetów po 1989 roku. Na tomik Świe­tlic­kie­go bar­dzo moc­no cze­ka­no, tyle, że te ocze­ki­wa­nia są nie­raz powierz­chow­ne, poja­wi się jeden poeta – wystar­czy, publicz­ność jest nasy­co­na, tym bar­dziej, że model odbio­ru poetyc­kie­go moc­no się zmie­nił.

Nie wcho­dzę w korek­tu­ry i w szcze­gó­ły histo­rycz­no­li­te­rac­kie, bo dużo by mówić na ten temat. Ska­man­dry­ci rze­czy­wi­ście ode­gra­li dużą histo­rycz­ną rolę, ale przy­znam się, że kie­dyś mia­łem wykła­dy z histo­rii mię­dzy­wo­jen­nej lite­ra­tu­ry pol­skiej, i kie­dy patrzy­łem na te waż­ne z histo­rycz­ne­go punk­tu widze­nia wier­sze Ska­man­dry­tów, stwier­dzi­łem, że cie­kaw­sze od tego było­by, gdy­bym pomó­wił o tym, co się wte­dy dzia­ło w lite­ra­tu­rze euro­pej­skiej, i czte­ry wykła­dy zeszły na same­go Ulis­se­sa.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Nie mia­łem zamia­ru wyróż­niać Ska­man­dry­tów, mówi­łem tyl­ko o ocze­ki­wa­niu i recep­cji, tak samo, jak było z poko­le­niem „bru­lio­nu”. Oni mie­li to szczę­ście, że weszli w te dwa, trzy, czte­ry lata, w któ­rych ist­nia­ło wra­że­nie, że wszyst­ko moż­na wydać, w dowol­nej ilo­ści, a ludzie to kupią, ponie­waż przez czter­dzie­ści pięć lat kupić nie mogli. Wycho­dzi­ły wte­dy milio­ny pism, naj­róż­niej­sze książ­ki, ale po kil­ku latach oka­za­ło się, że ludzie nie są zain­te­re­so­wa­ni sztu­ką wyż­szą w takim stop­niu, na jaki liczo­no. W efek­cie twór­cy z oko­lic „bru­lio­nu” zdą­ży­li się zako­rze­nić jako poszcze­gól­ne, domi­nu­ją­ce oso­by w recep­cji czy­tel­ni­ków, a kolej­ne gru­py, poko­le­nia, oso­by mia­ły mniej szczę­ścia, bo musia­ły się mie­rzyć z kapi­ta­li­zmem, ryn­kiem wydaw­ni­czym, nakła­da­mi, sprze­da­żą.

Bar­tosz Sadul­ski: Tu doty­ka­my tak napraw­dę sed­na prze­ło­mu ’89, bo mimo że był to ewi­dent­ny prze­łom poli­tycz­ny, to kie­dy myśli­my o nim w kon­tek­ście lite­rac­kim, to jest to raczej prze­łom wydaw­ni­czy: nastę­pu­je decen­tra­li­za­cja wydaw­ni­cza, co pocią­ga za sobą te kon­se­kwen­cje, o któ­rych powie­dział Prze­mek. Nato­miast ja bym chciał powie­dzieć, że z per­spek­ty­wy tego dwu­dzie­sto­le­cia moż­na odnieść wra­że­nie, że poeci „bru­lio­nu” są rze­czy­wi­ście waż­ni, ale nie wiem, czy nie naj­więk­sze zna­cze­nie mia­ła ta trze­cia dro­ga, czy­li Andrzej Sosnow­ski, któ­ry z „bru­lio­nem” nie był zwią­za­ny w żaden spo­sób. Wariant Sosnow­skie­go, o któ­rym czę­sto pisze Karol Mali­szew­ski, czy­li coś pośrod­ku, pomię­dzy tymi umow­ny­mi kla­sy­cy­sta­mi a bar­ba­rzyń­ca­mi. Moż­na by pew­nie powie­dzieć o jesz­cze jed­nej, czwar­tej dro­dze, repre­zen­to­wa­nej przez np. Hone­ta, Różyc­kie­go czy Maj­zla, czy­li naszych ima­gi­ni­stów. Nato­miast z per­spek­ty­wy cza­su moż­na zażar­to­wać, pisał o tym Piotr Kępiń­ski, że może nie tyle nie było poko­le­nia „bru­lio­nu”, co zro­bi­ło się z nie­go poko­le­nie „bulio­nu”, ci wszy­scy poeci uty­li, spu­chli i posi­wie­li i zdzia­dzia­li; ale mam wra­że­nie, że w latach 90. było wię­cej waż­nych debiu­tów niż cho­ciaż­by w ostat­niej deka­dzie.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Więk­szość ksią­żek kry­tycz­no­li­te­rac­kich, któ­re powsta­wa­ły w tam­tych cza­sach albo w latach następ­nych, pod­su­mo­wu­jąc pierw­szych sześć, sie­dem lat po 1989 roku, mia­ły w tytu­le prze­mia­nę lub prze­łom: Ape­tyt na prze­mia­nę, Śla­dy prze­ło­mu, Chwi­lo­we zawie­sze­nie bro­ni. Nie­mniej jed­nak pod koniec lat 90. po raz pierw­szy poja­wi­ły się pierw­sze gło­sy (i – co naj­waż­niej­sze – wycho­dzi­ły one spod pió­ra kry­ty­ków, któ­rzy jesz­cze w 1994 i 1995 roku byli goto­wi bro­nić „bru­lio­nu”, cho­ciaż sami do tej for­ma­cji nie nale­że­li) pod­kre­śla­ją­ce, że „bru­lion” nie wyzna­cza praw­dzi­we­go prze­ło­mu w lite­ra­tu­rze pol­skiej. Jest raczej zja­wi­skiem przej­ścio­wym, któ­re przy­go­to­wu­je dro­gę rady­kal­nie nowej pro­po­zy­cji lite­rac­kiej. Jak widzi­cie kwe­stię prze­ło­mu 1989?

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Ja to widzę jako prze­łom, prze­łom, któ­ry raczej nad­ga­nia coś, co zosta­ło opusz­czo­ne w roz­wo­ju poezji w Pol­sce, niż przy­no­si coś nowe­go. Przy­swo­je­nie sobie poety­ki czy to – wcze­śniej – szko­ły nowo­jor­skiej, czy też Lowel­la i Ber­ry­ma­na, to nie było coś, co dzia­ło się rów­no­le­gle z poezją ame­ry­kań­ską, to się wyda­rzy­ło dwa­dzie­ścia, dwa­dzie­ścia pięć lat za póź­no… Więc dla mnie to był­by skok w kie­run­ku dorów­na­nia temu, co dzie­je się w lite­ra­tu­rze na świe­cie, jeśli cho­dzi o spo­sób wypo­wie­dzi poetyc­kiej…

Piotr Czer­niaw­ski: Cof­nij­my się do tego, co powie­dział Grze­gorz, że poko­le­nie „bru­lio­nu” przy­go­to­wa­ło jedy­nie miej­sce pod prze­łom, prze­cież nic takie­go nie zaszło…

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Oni zre­zy­gno­wa­li z tej wznio­słej poety­ki, tego napu­szo­ne­go tonu, spro­wa­dzi­li poezję na zie­mię, przy­naj­mniej języ­ko­wo…

Piotr Czer­niaw­ski: Musi­my jed­nak nary­so­wać lek­kie tło histo­rycz­ne, bo bez tych punk­tów zacze­pie­nia nie ruszy­my. To, że Marian Sta­la w koń­cu lat 90. ogło­sił na łamach „Tygo­dni­ka Powszech­ne­go” tezę, że prze­ło­mu nie było, a „bru­lion” to faza przej­ścio­wa, było spo­wo­do­wa­ne tym, że poko­le­nie weszło w fazę upad­ku. Redak­to­rzy pisma dozna­li bar­dzo gwał­tow­ne­go nawró­ce­nia, odcię­li się dosyć moc­no od wszyst­kich wcze­śniej fir­mo­wa­nych dzia­łań, czy­li przede wszyst­kim od tego nur­tu naj­więk­szej zgry­wy. Odcię­li się od Totar­tu, od swo­ich auto­rów, sta­li się śmier­tel­nie poważ­ni, przy czym Świe­tlic­ki i Pod­sia­dło, dwa nazwi­ska, któ­re od 1992 do, powiedz­my, 1997 roku były w dys­kur­sie wszech­obec­ne, nie­omal jedy­ne, dwaj gigan­ci nowej poezji, oczy­wi­ście igno­ro­wa­ni przez kry­ty­ków star­szych, za to czy­ta­ni przez mło­dzież (dla gości w czar­nych swe­trach był Świe­tlic­ki, dla gości z dre­ada­mi był Pod­sia­dło), nie prze­ję­li przy­wódz­twa. Odcię­li się, stop­nio­wo zaczę­li zmie­niać swo­je poety­ki i wyco­fy­wać się w rejo­ny, w któ­rych już nie mogli być tak popu­lar­ni.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Czy mówi­my per­so­nal­nie, czy mówi­my o tym, że pew­ne poko­le­nie na pozio­mie języ­ka, na pozio­mie uży­wa­nych narzę­dzi zmie­nia poezję, bo jeże­li mówi­my o oso­bach, to może­my mówić, że Pod­sia­dło to…

Piotr Czer­niaw­ski: Pod­sia­dło mógł tłuc swo­je anar­chi­stycz­ne wier­sze pew­nie i do 2009 roku, ale on zaczął w pew­nym momen­cie pisać coraz bar­dziej pry­wat­ne wier­sze i w któ­rymś momen­cie znik­nął… Świe­tlic­ki sto razy odci­nał się od tego, co pisał wcze­śniej, i tysiąc razy powta­rzał, że rola czo­ło­we­go poety poko­le­nia go nie inte­re­su­je. Więc poja­wi­ła się próż­nia.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Mówi­my teraz o poko­le­niach, czy o poezji…?

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Mówi­my o dyna­mi­ce poko­le­nia. Począt­ko­wy impet z lat 90. ustą­pił miej­sca powol­nej atro­fii. Zmie­ni­ły się posta­wy ide­owe (przy­kład Tekie­le­go jest zna­mien­ny), ale tak­że naj­waż­niej­si twór­cy poko­le­nia stra­ci­li ocho­tę na prze­wo­dze­nie (o ile w ogó­le ją mie­li). Piotr sta­wia tezę, że nowe­go nie było; że „bru­lion” dopro­wa­dził do powsta­nia nowej for­my kul­tu­ro­wej, posta­wił nowe fun­da­men­ty, po czym je zde­mon­to­wał, i na to puste miej­sce nie weszło nic rów­nie wyra­zi­ste­go. Czy zga­dza­cie się z taką tezą?

Piotr Czer­niaw­ski: Ina­czej: to jest kon­tekst jed­ne­go poko­le­nia, któ­re trwa nadal, w któ­re­go wyima­gi­no­wa­nym cie­le zacho­dzi­ły zmia­ny i prze­for­mo­wa­nia, a natu­ra oczy­wi­ście próż­ni nie zno­si, i w miej­sce tej pust­ki po „bru­lio­nie” poja­wi­ło się kil­ka ini­cja­tyw. Powiedz­my o tej ini­cja­ty­wie ha!artowej, do któ­rej zaraz pew­nie doj­dzie­my, któ­ra jed­nak nie wypa­li­ła, bo też nie wykre­owa­ła ani nowych nazwisk, ani tak napraw­dę nowe­go spoj­rze­nia na lite­ra­tu­rę: to byli prze­cież w więk­szo­ści auto­rzy, któ­rzy zaist­nie­li gdzie indziej. Może­my pomi­nąć „Lam­pę i Iskrę Bożą”, któ­ra pró­bo­wa­ła kon­ty­nu­ować ten nurt jaj­car­ski „bru­lio­nu”, ale z powo­du eks­tra­wa­ganc­kich gustów Paw­ła Duni­na-Wąso­wi­cza to nie mia­ło naj­mniej­szej szan­sy powo­dze­nia. Bar­dzo waż­nym ele­men­tem jest oczy­wi­ście Fort Legni­ca, z jego pier­wot­ną, pun­ko­wą ener­gią – on w zasa­dzie pozbie­rał sie­ro­ty po poko­le­niu „bru­lio­nu”, doło­żył paru nowych auto­rów, i w tym miej­scu zaczę­ło się kon­sty­tu­ować coś nowe­go. Może­my jesz­cze przy­po­mnieć „Nowy Nurt” jako ośro­dek, wokół któ­re­go zaczę­li się gro­ma­dzić mło­dzi ludzie, i któ­ry ma ogrom­ne zasłu­gi zwłasz­cza dla kry­ty­ki lite­rac­kiej.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Do cza­sów For­tu nie było tak dużej impre­zy festi­wa­lo­wej, któ­ra inte­gro­wa­ła­by twór­ców i odbior­ców tej lite­ra­tu­ry.

Adam Popra­wa: Wcze­śniej było­by to nie­wy­ko­nal­ne. Kie­dy pozna­łem „bru­lio­now­ców”, był 1988 rok, i w Kra­ko­wie odby­wa­ły się – będzie­cie się śmia­li – Mło­dzie­żo­we Dni Kul­tu­ry Chrze­ści­jań­skiej pod hasłem „Bądź wier­ny i idź”. Tam były cie­ka­we wie­czo­ry autor­skie i prze­róż­ni poeci. Jury, w któ­rym zasia­da­li Sta­la, Fili­po­wicz i Szym­bor­ska! Odby­wa­ły się prze­za­baw­ne rze­czy, ale orga­ni­za­cyj­nie takie impre­zy jak Fort, nie były­by wte­dy wyko­nal­ne. Wte­dy „bru­lion” uka­zy­wał się nie­le­gal­nie, za jego kol­por­taż moż­na było zostać zamknię­tym, i oni dłu­go zasta­na­wia­li się nad tym, czy otwo­rzyć jakąś furt­kę, żeby pró­bo­wać już dzia­łać tro­chę bar­dziej legal­nie, i na ostat­niej stro­nie poja­wi­ło się nazwi­sko Mir­ka Spy­chal­skie­go i adres do kore­spon­den­cji. To był wyłom; pierw­sza taka rzecz w latach 80.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Odno­śnie słów Pio­tra: z Two­ją tezą mogę się zgo­dzić poło­wicz­nie. Nie­wąt­pli­wie, Świe­tlic­ki i Pod­sia­dło odcię­li się, nie stwo­rzy­li śro­do­wi­ska, nie mają gaze­ty, wydaw­nic­twa, ta poety­ka jest pusz­czo­na samo­pas. Dla mnie to jest prze­łom, nie tyl­ko dla­te­go, że ja, mając czter­na­ście lat, cho­dzi­łem w czar­nym swe­trze i słu­cha­łem Świe­tli­ków: dla mnie to było zdję­cie języ­ka z kotur­nu. Patrząc z per­spek­ty­wy cza­su, „bru­lion” dzia­łał anar­chi­stycz­nie w tym wzglę­dzie, że wpro­wa­dzał więk­szy luz wypo­wie­dzi, i to w poezji zosta­ło.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Czy mógł­byś, Artu­rze, opo­wie­dzieć o począt­kach For­tu i pomy­śle na sca­le­nie śro­do­wi­ska, a może nawet całe­go poko­le­nia pod egi­dą jed­ne­go festi­wa­lu?

Artur Bursz­ta: Dziw­nie się czu­ję jako postać histo­rycz­na (śmiech). Może więc niech bar­dziej będzie to głos świad­ka tam­te­go okre­su.
Mamy 1996 rok. Odby­wa się pierw­sza edy­cja festi­wa­lu. Legnic­ki zespół Ser­ty­żur wyko­nu­je na nim pio­sen­ki do wier­szy Mar­ci­na Sen­dec­kie­go. Dwa mie­sią­ce póź­niej wystę­pu­ją na ostat­niej impre­zie „bru­lio­no­wej”. Na wylo­cie jest też „Nowy Nurt”. Dariusz Sośnic­ki, ówcze­sny sekre­tarz redak­cji, na moją ofer­tę współ­pra­cy odpo­wia­da: „nasz wła­ści­ciel wypły­nął stat­kiem, oka­zu­je się, że bra­ku­je mu pie­nię­dzy na kame­rę, i praw­do­po­dob­nie nie­dłu­go ‘Nowy Nurt’ pad­nie, więc z tej współ­pra­cy raczej nic nie będzie”. Nasza ini­cja­ty­wa poja­wia­ła się zatem w zna­czą­cym momen­cie.

Moż­li­we, że cykl „Bar­ba­rzyń­cy i nie”, któ­ry wystar­to­wał jesie­nią tego same­go roku, był pró­bą sca­le­nia śro­do­wi­ska. Z jed­nej stro­ny zna­leź­li się tam auto­rzy zwią­za­ni z „bru­lio­nem” – Mar­ci­na Bara­na, Krzysz­to­fa Jawor­skie­go, Jac­ka Pod­sia­dło i Mar­ci­na Świe­tlic­kie­go. Z dru­giej Darek Foks i Tomasz Maje­ran – auto­rzy zwią­za­ni z „Nowym Nur­tem”. Nie zabra­kło tak­że miej­sca dla Andrze­ja Sosnow­skie­go funk­cjo­nu­ją­ce­go poza tymi obie­ga­mi. Kie­dy spoj­rzy­my na zbio­ro­we zdję­cie z For­tu Legni­ca ’97, to zauwa­ży­my tak­że Miło­sza Bie­drzyc­kie­go, Ada­ma Wie­de­man­na, Woj­cie­cha Wil­czy­ka, a tak­że naj­waż­niej­sze dla tego poko­le­nia posta­cie – Pio­tra Som­me­ra i Boh­da­na Zadu­rę.

Po pierw­szej edy­cji cyklu zakoń­czo­nej wyda­niem książ­ki Zim­ne kra­je 3 Mar­ci­na Świe­tlic­kie­go wszyst­ko poto­czy­ło się samo. Jed­no wyni­ka­ło z dru­gie­go. Prze­ło­mo­wy był na pew­no festi­wal w 1998 roku i przy­jazd Irland­czy­ków. Poja­wi­ła się tajem­ni­cza „loża masoń­ska” i „sąd kap­tu­ro­wy”, któ­ry decy­do­wał, kogo zapra­szać do For­tu. Do gro­na auto­rów dołą­czy­li: Tomek Różyc­ki, Mar­cin Ham­ka­ło, Radek Kobier­ski, Jacek Guto­row, potem Roman Honet, Krzysz­tof Siw­czyk i pierw­sza w tym towa­rzy­stwie poet­ka Mar­ta Pod­gór­nik. Na pew­no zna­czą­cy był tak­że akces Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go, wów­czas tajem­ni­czej posta­ci, poety koja­rzo­ne­go tyl­ko z książ­ka­mi, któ­ry przez całą deka­dę lat 90. nie poja­wiał się publicz­nie. Rok póź­niej Fort został zdo­by­ty. Na czwar­ty festi­wal przy­je­cha­ło tyle osób, że przed jed­nym z wyda­rzeń musia­łem pro­sić publicz­ność o zacho­wa­nie środ­ków ostroż­no­ści, bo jeden drob­ny nie­do­pa­łek mógł puścić z dymem Teatr Modrze­jew­skiej (śmiech). Musie­li­śmy zde­cy­do­wać co dalej. Nie było już odwro­tu. Zamknię­ty i eli­tar­ny Fort prze­mie­nił się w przy­ja­zny dla wszyst­kich Port.

Czy tym legnic­kim dzia­ła­niom nale­ży się jakieś szcze­gól­ne miej­sce w tym prze­ło­mie, o któ­rym pró­bu­je­my tutaj roz­ma­wiać? Trud­no jest mi to oce­niać.

Piotr Czer­niaw­ski: Wyda­je się, że w tych pierw­szych latach For­tu nie było ambi­cji, żeby kre­ować nowe zja­wi­ska. Rze­czy­wi­ście, Dyc­ki jest pierw­szym takim auto­rem, któ­ry wcze­śniej publi­ko­wał, miał recen­zje, i zaczął być z For­tem jed­no­znacz­nie koja­rzo­ny. Stał się po zmia­nie For­tu w Port pierw­szą gwiaz­dą nowej for­mu­ły impre­zy, coraz bar­dziej otwar­tej i prze­glą­do­wej. Tam się po pro­stu jeź­dzi­ło się na poetów, ludzie z całe­go kra­ju przy­jeż­dża­li nie tyl­ko na kon­kret­ne nazwi­ska, ale dla­te­go, że tam byli „nasi”. Pamię­tam fan­ta­stycz­ne roz­mo­wy z ludź­mi, któ­rych widzia­łem tam pew­nie pierw­szy i ostat­ni raz, któ­rzy byli fana­mi jakie­goś auto­ra, któ­ry dopie­ro co wydał jed­ną książ­kę, a oni prze­mie­rza­li całą Pol­skę, żeby go zoba­czyć. I ta ener­gia się oczy­wi­ście zgu­bi­ła po dro­dze, bo w tym poko­le­niu, jak się ma dwa­dzie­ścia lat, to jest się już takim poważ­nym sta­rusz­kiem.

Powra­ca­jąc do wcze­śniej­szej wypo­wie­dzi Prze­mka Wit­kow­skie­go: nie może­my mówić o języ­kach poetyc­kich, bo trud­no je wyod­ręb­nić, będzie­my mogli tę sfe­rę pod­su­mo­wać, kie­dy poja­wi się nowe poko­le­nie, któ­re wymie­rzy kop­nia­ka temu sta­re­mu…

Kamil Zając: Nie sądzisz, że była taka rzecz, że to pole, o któ­rym mówił Grze­gorz, zosta­ło roz­sze­rzo­ne, cho­dzi mi o język, któ­ry prze­stał być „dzi­kim mię­sem, któ­re rośnie w ranie”, a zaczę­to się nad nim zasta­na­wiać. Bo to, o czym mówi­my, ta poko­le­nio­wość, te podzia­ły, „bru­lion” nie „bru­lion”, to dla mnie skan­sen. Waż­ny, istot­ny, ale jed­nak skan­sen, to nie było dla mnie doty­kal­ne; za to roz­sze­rze­nie poję­cia języ­ka – spo­ry lite­rac­kie, choć­by ten naj­słyn­niej­szy spór Pod­sia­dły z Sen­dec­kim, Piotr Som­mer, jego prze­kła­dy Irland­czy­ków, jakiś nowy oddech, idą­ca za tym nowa kry­ty­ka, teo­ria lite­ra­tu­ry i filo­zo­fia – to było to coś waż­ne­go, co nastą­pi­ło w dwu­dzie­sto­le­ciu, a wła­ści­wie w jego pierw­szym dzie­się­cio­le­ciu, a w dru­gim dzie­się­cio­le­ciu sta­ło się naj­waż­niej­sze.

Paweł Kacz­mar­ski: Chciał­bym się odnieść do wcze­śniej­szych słów Artur Bursz­ty. Czy Fort Legni­ca, a potem Port, miał zna­cze­nie histo­rycz­ne? Owszem: stłu­mił – przy­naj­mniej ja tak to rozu­miem – jakiś nacisk czy pośpiech w two­rze­niu kolej­nej for­ma­cji poko­le­nio­wej. W tam­tym momen­cie Fort jawi się jako moment zawie­sze­nia czy spo­ko­ju, któ­ry pozwa­la na wpro­wa­dze­nie nowych narzę­dzi języ­ko­wych, pew­ną refor­mę poety­ki.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Na sekun­dę wej­dę ci w sło­wo: w tym mniej wię­cej cza­sie poja­wia się wysyp ksią­żek pod­su­mo­wu­ją­cych dwie pierw­sze fale po ’89 roku, więc rze­czy­wi­ście w tym sen­sie jest to teza praw­dzi­wa. Nie było ata­ku na poko­le­nie, kry­ty­cy towa­rzy­szą­cy mie­li czas, żeby sfor­mu­ło­wać i pod­su­mo­wać tezy kry­tycz­no­li­te­rac­kie na temat języ­ka, gatun­ków, kon­wen­cji itd.

Paweł Kacz­mar­ski: Ja poszedł­bym jesz­cze o krok dalej i powie­dział, że, przy­naj­mniej z mojej, zde­cy­do­wa­nie młod­szej per­spek­ty­wy, jeże­li prze­łom się doko­nał, to wła­śnie wte­dy. Te prze­mia­ny histo­rycz­no-socjo­lo­gicz­ne na polu lite­rac­kim mnie wyda­ją się bar­dzo mar­gi­nal­ne. Dopie­ro ten moment, kie­dy umoż­li­wio­no wpro­wa­dze­nie cze­goś nowe­go do poety­ki, moż­na uznać za prze­ło­mo­wy. Dla­te­go jeśli szu­kać prze­ło­mu, to w oko­li­cach Por­tu, i w tym sen­sie był on wyda­rze­niem jak naj­bar­dziej histo­rycz­nym.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Co Pań­stwo na to?

Piotr Czer­niaw­ski: Cięż­ko powie­dzieć, bo jeże­li poko­le­nie trwa dwa­dzie­ścia lat, to jasne, że w mię­dzy­cza­sie poja­wia­ją się ludzie, któ­rzy w wcho­dzą w lite­ra­tu­rę, i dla nich te punk­ty gra­nicz­ne wyglą­da­ją ina­czej. Weź­my Krzysz­to­fa Jawor­skie­go – kto go czy­ta z dwu­dzie­sto­let­nich ludzi? To był autor nie­zwy­kle istot­ny, któ­re­go po dzie­się­ciu latach przy­po­mi­na­my sobie jak wyko­pa­li­sko, a prze­cież to zja­wi­sko, któ­re nadal trwa, to nie jest gość z inne­go poko­le­nia. Jest tro­chę tak, że Andrzej Sosnow­ski zacie­ra te poety­ki lat 90. przez swój nie­wia­ry­god­ny, bio­rąc pod uwa­gę począt­ki, wpływ, i cięż­ko sobie wyobra­zić, że coś przed nim mogło być… To jest też kwe­stia tego, że zabra­kło przy­wód­ców, więc w natu­ral­ny spo­sób musia­ło poja­wić się nazwi­sko, któ­re było­by punk­tem odnie­sie­nia.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Ale co to zna­czy, Pio­trze, że musia­ło się poja­wić takie zja­wi­sko?

Piotr Czer­niaw­ski: Zawsze są jakieś punk­ty orien­ta­cyj­ne, i zawsze jest tak, że poja­wia się ktoś, kto jest po pro­stu punk­tem odnie­sie­nia dla piszą­cych, nie­ko­niecz­nie dla tych, co bez­po­śred­nio go kopiu­ją, cho­dzi o spo­sób podej­ścia do mate­rii poetyc­kiej.

Paweł Kacz­mar­ski: Ja bym pole­mi­zo­wał, bo miał­bym kło­pot z oce­ną, czy więk­szy wpływ na to, co się teraz dzie­je w poezji ma Andrzej Sosnow­ski, czy zeszło­rocz­ne debiu­ty. Widzę to tak, że doszło do pew­ne­go ujed­no­li­ce­nia poko­le­nio­we­go: ci naj­star­si, nawet jesz­cze zwią­za­ni z „bru­lio­nem”, Świe­tlic­ki już może nie, ale na pew­no Sen­dec­ki, i cał­kiem świe­ży debiu­tan­ci, mają wpływ bar­dzo porów­ny­wal­ny, nie ma takie­go hie­rar­chi­zo­wa­nia nazwisk.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Może teraz, bo parę lat temu zna­la­zł­bym spo­ro zde­cy­do­wa­nych kopi­stów i epi­go­nów Sosnow­skie­go. Myślisz, że teraz ich nie ma?

Piotr Czer­niaw­ski: Ja to wciąż widzę w zde­cy­do­wa­nej więk­szo­ści nowych rze­czy. Dopie­ro zaczy­na­ją się poja­wiać pierw­sze zwia­stu­ny uwol­nie­nia mło­dych poetów spod wpły­wu Sosnow­skie­go. Co z tego, sko­ro są pod wpły­wem Hone­ta? Nie wyda­je mi się, aby poja­wi­ły się ostat­nio książ­ki, któ­re świad­czy­ły­by o tym, że szy­ku­je się jakiś prze­łom poko­le­nio­wy. Sosnow­ski jest nadal naj­moc­niej­szym nazwi­skiem, przede wszyst­kim przez fakt, że od kil­ku­na­stu lat wciąż wycho­dzą jego nowe książ­ki, wciąż czy­ta się jego nowe wier­sze. Fakt, że poja­wia się gru­pa nudzia­rzy kopiu­ją­cych poety­kę tego czy inne­go poety nie ma zna­cze­nia. Jeśli sły­szę, jak Igor Stok­fi­szew­ski mówi, że Jaś Kape­la to jest coś nowe­go, to się śmie­ję, bo wiem, że to jest kopia Fili­pa Zawa­dy. A Filip Zawa­da jest poetą poko­le­nia „bru­lio­nu”, w któ­re­go ostat­nim nume­rze zdą­żył opu­bli­ko­wać kil­ka wier­szy.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Chciał­bym Pań­stwu teraz zapre­zen­to­wać tezę Dariu­sza Nowac­kie­go, jaką przed­sta­wił on w odpo­wie­dzi na naszą ankie­tę na temat prze­ło­mu. Według Nowac­kie­go w ’89 roku sytu­acja była bar­dzo trud­na dla ludzi, któ­rzy chcie­li, jak na przy­kład Tekie­li, robić kul­tu­rę, ponie­waż nie ist­nia­ły żad­ne moc­ne punk­ty odnie­sie­nia. „bru­lion” wcho­dził na pustą sce­nę lite­rac­ką. Nie trze­ba było nicze­go burzyć, nega­cja ist­nie­ją­ce­go porząd­ku kul­tu­ry była nie­po­trzeb­na, bo ów porzą­dek był pod­ów­czas bar­dzo sła­by. To stwa­rza­ło dosko­na­łe warun­ki dla mło­dych auto­rów, któ­rzy cie­szy­li się nie­mal nie­ogra­ni­czo­ną wol­no­ścią. Nie musie­li się niko­mu kła­niać. Trud­no było dzia­łać w dia­lek­tycz­nym spię­ciu z poprzed­ni­ka­mi, ale z dru­giej stro­ny nie trze­ba było wyko­ny­wać żad­nych gestów feu­dal­nych.

Piotr Czer­niaw­ski: Nie wie­my, co by było, gdy­by nie upadł „bru­lion”, gdy­by paru oso­bom nie odbi­ło w pew­nym momen­cie.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: To praw­da, ale pozwól­cie, że dokoń­czę tezę Nowac­kie­go: oni nie musie­li kła­niać się insty­tu­cjom, Mar­cin Świe­tlic­ki nie przy­jął Pasz­por­tu „Poli­ty­ki”, Jacek Pod­sia­dło nie dał się wcią­gnąć w machi­nę medial­ną etc., choć przy­jął nagro­dę im. Miło­sza, więc zro­bił ukłon w stro­nę lite­rac­kie­go esta­bli­sh­men­tu. Nie­mniej jed­nak żad­ne inne poko­le­nie z takiej – tro­chę przy­pad­ko­wej – wol­no­ści nie korzy­sta­ło. Rocz­ni­ki 70. mia­ły dużo trud­niej­szy start.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Ja jestem tro­chę młod­szy i zasta­na­wia mnie, czy wyście trak­to­wa­li te kon­te­sta­cje poważ­nie? Świe­tlic­ki i Pod­sia­dło kon­te­sta­tor? Świe­tlic­ki pro­wa­dzi Pega­za, Pod­sia­dło pisze felie­to­ny do „Tygo­dni­ka Powszech­ne­go”…

Piotr Czer­niaw­ski: Jed­nak jest pew­ne zasko­cze­nie, że Pod­sia­dło, poeta koja­rzo­ny z byciem kom­plet­nym out­si­de­rem, oka­zu­je się być pierw­szym mło­dym auto­rem, któ­ry wycią­ga wnio­ski z Miło­sza i potra­fi na tej bazie stwo­rzyć coś nowe­go. Iko­na rocz­ni­ków 70. został jed­nak Dyc­ki.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: W 2000 roku Dyc­ki został przez orga­ni­za­to­rów kra­kow­skie­go festi­wa­lu „Zapo­wia­da­ją­cych Się” zapro­szo­ny w cha­rak­te­rze gościa spe­cjal­ne­go. Patro­nem tego even­tu zaini­cjo­wa­ne­go przez „Ha!art” był Sta­ni­sław Czycz. Cho­dzi­ło o to, by pod­kre­ślić nowość, jaką była pro­po­zy­cja rocz­ni­ków 90., pro­po­zy­cja tro­chę po maco­sze­mu potrak­to­wa­na przez star­szych. Ci auto­rzy przy­jeż­dża­li do Legni­cy zawsze w cha­rak­te­rze publicz­no­ści, może poza Siw­czy­kiem…

Artur Bursz­ta: Wyda­je mi się, że cał­kiem spo­ro z owych zapo­wia­da­ją­cych się, to są oso­by, któ­re w Legni­cy mia­ły swo­je czy­ta­nia…

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Na festi­wa­lu zapo­wia­da­ją­cych się było trzy­dzie­stu auto­rów, z cze­go moim zda­niem trzech, czte­rech zapre­zen­to­wa­ło moc­ne pro­po­zy­cje poetyc­kie.

Artur Bursz­ta: Ja jakoś nie rozu­mia­łem do koń­ca tej ini­cja­ty­wy. Niby rocz­ni­ki 70. a Tomasz Maje­ran czy Jacek Guto­row mimo, że uro­dze­ni w 1971 roku, nie byli na festi­wal zapro­sze­ni. Czas poka­zał, że była to wąt­pli­wa ini­cja­ty­wa. Bo nic takie­go, jak poko­le­nie rocz­ni­ków 70., w prze­strze­ni lite­rac­kiej nie zaist­nia­ło.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Moim zda­niem to nie­tra­fio­na teza. Zgo­dził­bym się z pierw­szą jej czę­ścią, że ini­cja­ty­wa, jaką było wpro­wa­dze­nie do lite­ra­tu­ry nowe­go poko­le­nia rocz­ni­ków 70., to był pomysł kaska­der­ski, reali­zo­wa­ny z dosyć spo­rym zaple­czem logi­stycz­nym, ale bez wyraź­ne­go pomy­słu kry­tycz­no­li­te­rac­kie­go. Nato­miast jeśli cho­dzi o dru­gą część, to zgo­dy nie ma. Jeśli ten pierw­szy festi­wal speł­nił jaką­kol­wiek funk­cję, to jako medium, dzię­ki któ­re­mu ludzie zaczę­li się ze sobą komu­ni­ko­wać. To było labo­ra­to­rium, w któ­rym testo­wa­no roz­ma­ite sce­na­riu­sze. Doświad­cze­nie z roku 2000 zaowo­co­wa­ło bar­dzo sil­ną inte­gra­cją mło­de­go śro­do­wi­ska inte­lek­tu­al­ne­go, któ­re naj­pierw zgro­ma­dzi­ło się wokół „Ha!artu”, potem tak­że wokół „Kry­ty­ki Poli­tycz­nej”. Poja­wi­ła się bar­dzo moc­na pro­po­zy­cja kul­tu­ral­no-spo­łecz­no-poli­tycz­na.

Artur Bursz­ta: Ale nie lite­rac­ka.

Bar­tosz Sadul­ski: Mam wra­że­nie, że to świad­czy o tym, że te podzia­ły, któ­re dobrze spraw­dza­ły się i funk­cjo­no­wa­ły w latach 90., czy­li np. podział na bar­ba­rzyń­ców i kla­sy­cy­stów, zupeł­nie nie przy­sta­je do rze­czy­wi­sto­ści po 2000 roku. Pod­ję­li­śmy z Prze­mkiem Wit­kow­skim pró­bę skla­sy­fi­ko­wa­nia języ­ków poetyc­kich rocz­ni­ków 80., ale debiu­tu­ją­cych po 2000 roku, i było to zada­nie bar­dzo skom­pli­ko­wa­ne, wyszła nam taka bar­dzo gęsta mapa. Jeże­li cechą poezji lat 90. jest, jak się czę­sto mówi, wie­lo­gło­so­wość, to jak nazwać, sfor­ma­li­zo­wać poezję lat 2000? Rocz­ni­ków 70. czy 80. nie kon­sty­tu­uje teraz jakie­kol­wiek cza­so­pi­smo czy struk­tu­ra, tak jak to było w przy­pad­ku rocz­ni­ków 60., któ­re były kon­sty­tu­owa­ne przez „bru­lion”. Być może jest to zasad­ni­cze zagad­nie­nie dla histo­ry­ków i kry­ty­ków.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Czy­li jest to taka krzy­wa opa­da­ją­ca sinu­so­idal­nie: wstę­pu­je poko­le­nie „bru­lio­nu”, zała­mu­je się ta fala, potem pierw­sza Legni­ca, znów tro­chę w górę, ale już mniej, potem „Ha!art”, jesz­cze mniej­szy ruch w górę, potem jesz­cze coś, a teraz – leci­my w dół, jeśli cho­dzi o recep­cję poko­leń.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Jest w tym spo­ro praw­dy. Ci, któ­rzy na począt­ku tej deka­dy wyko­rzy­sty­wa­li lite­ra­tu­rę rocz­ni­ków 70. do pro­mo­cji nowej insty­tu­cji, w tej chwi­li tę lite­ra­tu­rę porzu­ca­ją.

Bar­tosz Sadul­ski: Ale to nie są śro­do­wi­ska, któ­rym zale­ży na gene­ro­wa­niu nowych zja­wisk poetyc­kich, bo trud­no za takie uznać wyda­wa­nie przez ha!art serie poetyc­kie, w któ­rej w tym roku zna­la­zły się tyl­ko dwie pozy­cje, Król i Kon­strat. Nie widać, żeby to było zapro­gra­mo­wa­ne na two­rze­nie kon­kret­ne­go, dłu­go­fa­lo­we­go pro­jek­tu, tak, żeby moż­na było mówić o gene­ra­cji „Ha!artu”, bo coś takie­go jed­nak nie ist­nie­je. Tak samo jest z „Kry­ty­ką Poli­tycz­ną”. To nie jest śro­do­wi­sko, któ­re­mu zale­ży na two­rze­niu nowych zja­wisk poetyc­kich. Wśród cza­so­pism, któ­rych jest wie­le, któ­re poja­wia­ją się na mie­siąc, na rok, na dwa lata, nie ma insty­tu­cji, któ­ra ma ocho­tę wziąć na swo­je bar­ki two­rze­nie takich zja­wisk.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Bra­ku­je też w tych ist­nie­ją­cych już wydaw­nic­twach czy ośrod­kach kon­cen­tra­cji wokół jakiejś poety­ki, czy wokół poli­ty­ki wyda­wa­nia, bo to naj­czę­ściej jest „od Sasa do Lasa”. Bo jeże­li u Cie­bie, Artu­rze, wycho­dzi i Jacek Deh­nel, i Mar­cin Sen­dec­ki, jeże­li w SDK‑u jest taka sama roz­pię­tość auto­rów, od Szpi­dle­ra po Przy­by­łow­skie­go, to nie może­my powie­dzieć, że ist­nie­je jakaś poli­ty­ka pro­mo­wa­nia pew­nej poety­ki, pew­ne­go sty­lu pisa­nia, pew­nej gru­py auto­rów, któ­rzy jakoś są ze sobą zbież­ni. Uwa­żam, że to też jest istot­ny brak na pol­skim ryn­ku, brak cza­so­pism i wydaw­nictw, któ­re maja wyraź­ną orien­ta­cję, czy to poetyc­ką, czy to poli­tycz­ną.

Piotr Czer­niaw­ski: Tak napraw­dę naj­waż­niej­szy jest brak kry­ty­ki…

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Ogól­nie wyda­je mi się, że sytu­acja na pol­skim ryn­ku wydaw­ni­czym powin­na dążyć do sytu­acji, gdzie są pisma o wyraź­nej linii, wydaw­nic­twa kore­spon­du­ją­ce z linią tych pism i wyda­ją­ce książ­ki, któ­re miesz­czą się w pew­nej poety­ce, a nie wszyst­kie książ­ki. Wyda­je mi się, że tak jest w czę­ści wydaw­nictw zachod­nich i taka sytu­acja była­by ide­al­na.

Piotr Czer­niaw­ski: Artu­rze, odmó­wił ci kie­dyś ktoś wzię­cia udzia­łu w festi­wa­lu?

Artur Bursz­ta: Nie.

Piotr Czer­niaw­ski: No wła­śnie. Dopie­ro, kie­dy poja­wią się ludzie, któ­rzy będą odma­wiać Artu­ro­wi z powo­dów takich, że chcą mieć coś swo­je­go, jeśli nastą­pi taki gest odcię­cia, wte­dy będzie­my mogli mówić o powsta­niu wyraź­ne­go śro­do­wi­ska.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Prze­mek mówi o sytu­acji, w któ­rej ist­nie­je wie­le śro­do­wisk repre­zen­tu­ją­cych róż­ne opcje ide­owe i wcho­dzą­cych ze sobą w twór­czy kon­flikt. Ale czy w Pol­sce coś takie­go jest dziś w ogó­le moż­li­we?

Adam Popra­wa: Jest za mała publicz­ność lite­rac­ka na to zróż­ni­co­wa­nie. Tutaj został powtó­rzo­ny zarzut Barań­cza­ka sprzed czter­dzie­stu lat. W pierw­szej swo­jej książ­ce kry­tycz­nej Barań­czak zarzu­cał mło­dym poetom, że roz­sy­ła­ją swo­je pier­wo­ci­ny poetyc­kie do róż­nych cza­so­pism z nadzie­ją na debiut, że nie liczą się dla nich idee arty­stycz­ne, byle tyl­ko wydru­ko­wać. Dzi­siaj jest za mała publicz­ność lite­rac­ka, żeby moż­na było w ten spo­sób się odróż­niać. Co pra­wa tomik poetyc­ki łatwiej wydać niż kie­dy­kol­wiek indziej, ale cza­so­pi­sma mają ogrom­ne kło­po­ty z utrzy­ma­niem się, i gdy­by mia­ło powstać jesz­cze pismo, któ­re wyrzu­ci każ­de­go, kto pisze z regu­lar­ną śred­niów­ką, bo mia­ło­by to być nie­zgod­ne z ide­ami arty­stycz­ny­mi… To jest nie­wy­ko­nal­ne.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Ja bym chciał z jed­nej stro­ny sytu­acji, w któ­rej autor powie: nigdy nie chciał­bym publi­ko­wać w piśmie X, a z dru­giej stro­ny pismo powie: nigdy nie wydru­ku­je­my auto­ra Y. Dla mnie była­by to sytu­acja ide­al­na, a tym­cza­sem, jak Pan mówi, wysy­ła się wszę­dzie i dru­ku­je się wszę­dzie.

Piotr Czer­niaw­ski: Rynek wydaw­ni­czy swo­ją dro­gą, a potrze­ba cza­su swo­ją. Wyda­je nam się, że pisma dru­ko­wa­ne w latach 90. były pro­du­ko­wa­ne wiel­ki­mi nakła­da­mi środ­ków, ale przy­po­mnij sobie, jak wyglą­dał „bru­lion”: prze­cież to był zin. Ziny ode­gra­ły wów­czas ogrom­ną rolę: kie­dy poja­wia się dużo pism, wyda­wa­nych tanim kosz­tem, róż­nią­cych się od tego, co wycho­dzi ofi­cjal­nie, to jest to ozna­ka, że poja­wia się nowa ener­gia. To cha­rak­te­ry­stycz­ne, że tam­te­mu poko­le­niu towa­rzy­szy­ły przy naro­dzi­nach wła­śnie takie zja­wi­ska. Ale zin się insty­tu­cjo­na­li­zu­je i prze­sta­je być w któ­rymś momen­cie wyra­zi­sty.

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Dobrze, ale kon­flikt, jaki w tym przy­pad­ku się poja­wia, jest zdro­wy, two­rzy wyraź­ną opo­zy­cję…

Piotr Czer­niaw­ski: Tak, ale mówi­my o kon­flik­tach, pod­czas gdy nikt z nikim nie jest tak napraw­dę skon­flik­to­wa­ny…

Prze­my­sław Wit­kow­ski: To wła­śnie mówię: nie ma kon­flik­tu, więc nie ma wyra­zi­sto­ści, nie ma wyra­zi­sto­ści, więc nie ma świa­do­mych, ukon­sty­tu­owa­nych poko­leń.

Piotr Czer­niaw­ski: Spe­cjal­nie pyta­łem, czy kto­kol­wiek odmó­wił Artu­ro­wi Bursz­cie, bo w sie­ci wciąż się sły­szy o mono­po­lu Biu­ra Lite­rac­kie­go, któ­re ma być taką groź­ną, zło­wiesz­czą insty­tu­cją mono­po­li­zu­ją­cą rynek wydaw­ni­czy. Ale kie­dy przy­cho­dzi co do cze­go, nikt nie mówi: „Ja z tą wiel­ką, mono­po­li­zu­ją­cą insty­tu­cją nie chcę mieć nic wspól­ne­go, wolę robić swo­je gdzieś z boku”. To było­by natu­ral­ne, że poja­wi się przy­naj­mniej jed­na taka oso­ba: ale się nie poja­wi­ła. Już w 1997 roku w For­cie ktoś chciał robić anty-Fort na ryn­ku, ale auto­rzy, któ­rzy byli w to zaan­ga­żo­wa­ni, póź­niej już nie byli tacy bar­dzo anty. Zatem nie ma kon­flik­tu, to, co rze­czy­wi­ście ist­nie­je, to są zwy­kłe śro­do­wi­sko­we uty­ski­wa­nia.

Adam Popra­wa: Przy­szło mi teraz do gło­wy, że jest pismo, jest miej­sce, któ­re speł­nia Pana marze­nia – „Kwar­tal­nik Arty­stycz­ny”. Abso­lut­nie zamknię­te, eks­klu­zyw­ne śro­do­wi­sko… cho­ciaż jeden Por­to­wy autor w nim par­ty­cy­pu­je: Bogu­sław Kierc.

Bar­tosz Sadul­ski: Ale „Zeszy­ty Lite­rac­kie” są bar­dziej eks­klu­zyw­ne, bo tam publi­ku­ją zmar­li.

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Pro­szę Pań­stwa, uda­ło nam się poru­szyć zale­d­wie kil­ka kwe­stii zwią­za­nych z ostat­nim dwu­dzie­sto­le­ciem. Dla pocie­sze­nia dodam, że pro­jekt Insty­tu­tu Kul­tu­ry, o któ­rym mówi­łem na począt­ku, został roz­pi­sa­ny na kil­ka­na­ście lat. Mamy jesz­cze tro­chę cza­su. Dzię­ku­ję pań­stwu za roz­mo­wę. I do zoba­cze­nia na Por­cie.