Sprawozdanie z lektury

Biu­ro­we książ­ki czy­ta się obok innych, nie bar­dzo siląc się na pod­kre­śla­nie róż­ni­cy odczu­wa­nej wobec tych innych… I przy­znam się od razu – nie zdą­ży­łem prze­czy­tać wszyst­kich tomów, któ­re w roku 2018 wyszły w Biu­rze Lite­rac­kim. Pozy­cje nie­prze­czy­ta­ne muszą tro­chę pocze­kać, naj­bliż­sze ferie czy waka­cje na pew­no będą im sprzy­jać. Będzie to zatem spra­woz­da­nie z lek­tu­ry szcząt­ko­wej, wybiór­czej.

Z rze­czy prze­czy­ta­nych na pierw­sze miej­sce wybi­ja się 100 wier­szy wypi­sa­nych z języ­ka angiel­skie­go (wypi­sa­nych przez Jerze­go Jar­nie­wi­cza). Przy bar­dziej zaan­ga­żo­wa­nej lek­tu­rze może przy­da­rzyć się przy­go­da, jaka mi się przy­da­rzy­ła. Przy­po­mnia­ły się sta­re dobre cza­sy, gdy tak dzia­łał na nas Piotr Som­mer. Na nas? Na mnie i paru chło­pa­ków, parę dziew­czyn, z poko­le­nia. I tak na przy­kład książ­kę Sze­ściu poetów pół­noc­no­ir­landz­kich (a wcze­śniej anto­lo­gię poetów angiel­skich) mia­łem za rzecz for­mu­ją­cą, na nowo uczą­cą pisa­nia wier­szy i rozu­mie­nia poezji. Być może tro­py zapro­po­no­wa­ne przez Jar­nie­wi­cza będą two­rzyć nową linię sil­ne­go wpły­wu. Co do mnie, z przy­jem­no­ścią odno­wi­łem zna­jo­mość z Micha­elem Onda­atje, Simo­nem Armitage’em i Cra­igiem Rainem (o dobrze zna­nych Seamu­sie Heaneyu, Phi­li­pie Lar­ki­nie i Char­le­sie Simi­cu nie wspo­mi­na­jąc), jed­nak naj­sil­niej­sze dozna­nia tym razem zawdzię­czam poezji kobiet. Jar­nie­wi­czo­wi uda­ło się oddać nie­sa­mo­wi­tą głę­bię prze­żyć anglo­ję­zycz­nych poetek, tę jakąś spa­zma­tycz­ną orga­nicz­ność (one nie piszą wier­szy, one je jakoś z sie­bie „wydzie­la­ją”). Angiel­ki, Walij­ki, Szkot­ki, Irland­ki o nazwi­skach, któ­rych nie potra­fię wymó­wić, ale też posta­cie takie, jak Rose­ma­ry Tonks, Leon­tia Flynn, Jac­kie Kay, Pau­la Meehan, Lavi­nia Gre­en­law itd. To ich głos wydał mi się wio­dą­cy, to one cią­gnę­ły nar­ra­cję ukła­da­ją­cą się mniej wię­cej tak: zaczy­na się od duszy, potem dzie­ciń­stwo (nie tyl­ko kole­jo­we), arche­ty­picz­ne obra­zy ojca, mat­ki, bab­ki, rodzi­ny, wyjazd z domu, róż­nie rozu­mia­ne podró­że, i nagle „bycie sobą – nie­by­cie sobą”, kwe­stia toż­sa­mo­ści, wie­lo­kul­tu­ro­wo­ści, splą­ta­nych korze­ni, dora­sta­nia – tak­że do języ­ka i poezji, wresz­cie do miło­ści (tu pięk­ne wier­sze ero­tycz­ne). Jar­nie­wicz nam to wszyst­ko pięk­nie prze­tłu­ma­czył, lecz wspo­mnia­ną wyżej falę nar­ra­cji spro­ku­ro­wa­li redak­to­rzy, Joan­na Muel­ler i Artur Bursz­ta. Nato­miast zble­dli mi w lek­tu­rze poeci liver­po­ol­scy, dziw­nie teatral­ni, per­for­ma­tyw­ni, jak­by jed­no­ra­zo­wi. To jed­na z przy­kro­ści przy czy­ta­niu tej anto­lo­gii. I zasta­na­wiam się, co się ze mną sta­ło. Dla­cze­go to prze­sta­ło dzia­łać?

W przy­ro­dzie ducha nic jed­nak nie ginie, bowiem już z dru­giej (i trze­ciej) stro­ny zaczy­na dzia­łać co inne­go. Zim­na i meto­dycz­na Rae Arman­tro­ut (Ciem­na mate­ria) poka­zu­je nagle swój uta­jo­ny, gorą­cy i zaan­ga­żo­wa­ny wymiar. Ale to trze­ba było jechać aż do Gdań­ska i posłu­chać fascy­nu­ją­cej opo­wie­ści Kac­pra Bart­cza­ka, żeby to do czło­wie­ka doszło i prze­ko­na­ło. Czy­ta­na ponow­nie wyda­je się ta poezja jakimś roz­wią­za­niem dla roz­ga­da­nej, chwi­la­mi zacie­trze­wio­nej i publi­cy­stycz­nej poli­tycz­no­ści wystę­pu­ją­cej w wier­szach mło­dych pol­skich poetek i poetów. Gdy­bym miał wybie­rać, wybrał­bym taką, nie­omal fan­to­mo­wą, wer­sję poli­tycz­no­ści. Bez trans­pa­ren­tów i wie­co­wych haseł, bez bicia w bęben, punkt po punk­cie, meto­dycz­nie prze­ni­ka się przez poli­tycz­ną sub­stan­cję nasze­go wspól­ne­go (glo­bal­ne­go?) życia.

I jesz­cze jed­na książ­ka pozwa­la­ją­ca przejść na dru­gą stro­nę, prze­ła­mać sie­bie i swo­je czy­tel­ni­cze nawy­ki. Tak, jak kie­dyś Piotr Som­mer przy­bli­żył mi Heaneya, a potem Sta­ni­sław Barań­czak odda­lił, sta­wia­jąc na coś w rodza­ju pomni­ka, tak teraz sta­ło się ina­czej (moż­na powie­dzieć, że Andrzej Sosnow­ski wyko­nał manewr zupeł­nie odwrot­ny). Utrwa­li­łem sobie Eli­za­beth Bishop jako miesz­kan­kę ete­rycz­ne­go zaświa­ta, zgod­nie z namasz­czo­nym gestem Barańcz­ka (tak sobie uro­iłem i utrwa­li­łem, cóż ja na to pora­dzę). A tu poet­ka ta sta­je przed ocza­mi bar­dzo bli­ska, ludz­ka, nie­mal cie­le­sna, jak­by zagu­bio­na w tych swo­ich podró­żach, to znów nagle odnaj­du­ją­ca się, pró­bu­ją­ca porząd­ko­wać róż­ne­go rodza­ju mapy. Tak się dzie­je, gdy czło­wiek wczy­ta się w to, co Andrzej Sosnow­ski prze­tłu­ma­czył [San­ta­rém (wier­sze i trzy małe pro­zy)]. Cen­ne i odświe­ża­ją­ce jest odkry­cie na nowo cze­goś – jak się wyda­wa­ło – już zaszu­flad­ko­wa­ne­go. Oczy­wi­ście, mamy do czy­nie­nia z pry­wat­ną uzur­pa­cją, zużyt­ko­wa­niem pod­su­nię­te­go przez tłu­ma­cza wzor­ca na swo­ją wła­sną modłę. Może to i nawet gor­sze zużyt­ko­wa­nie, niź­li jakie­kol­wiek inne (spo­łecz­ne, poli­tycz­ne, ide­olo­gicz­ne itd.), ale co tam. Wol­ność czy­ta­nia. Byle pamię­tać sło­wa Sosnow­skie­go (z Naj­ry­zy­kow­niej) o „naj­skryt­szych upodo­ba­niach pry­wat­no­ści”. Robię sobie uży­tek, jaw­nie zadzie­ra­jąc z duchem tej wiel­ce „nie­uży­tecz­nej” poezji. Amen.

A z tych prze­czy­ta­nych zauwa­ży­łem jesz­cze rzecz Joan­ny Roszak Przy­szli nie­do­ko­na­ni (tu mnie wcią­gnę­ła ta jak­by Cela­now­ska filo­zo­ficz­ność), szcze­gól­nie po żywej dys­ku­sji na temat poszcze­gól­nych wier­szy, z miesz­kan­ka­mi i miesz­kań­ca­mi Stro­nia Ślą­skie­go. Dużo też wów­czas mówio­no (i reago­wa­no raz mądrze, to znów impul­syw­nie) o nowych wier­szach Boh­da­na Zadu­ry (Po szko­dzie). Bo to rze­czy­wi­ście tomik, któ­ry nie daje spo­ko­ju, dla jed­nych zbyt pro­sto­li­nij­nie zaan­ga­żo­wa­ny, dla innych wca­le. Z publi­ka­cji debiu­tanc­kich chciał­bym zwró­cić uwa­gę na książ­kę Poza sezo­nem autor­stwa Micha­ła Doma­gal­skie­go. Po kil­ku mie­sią­cach od momen­tu lek­tu­ry pozo­sta­ła w pamię­ci, a to chy­ba dobry wskaź­nik. Nawet pamię­tam jeden z „okrzy­ków” wzno­szo­nych pod­czas czy­ta­nia: „Śmierć bab­ci nie była zja­wi­skiem poli­tycz­nym, nato­miast spło­dze­nie i uro­dze­nie potom­ka już nim jest. Bab­ciu, gdzie są te sta­re, dobre, „poza­po­li­tycz­ne” cza­sy, chcia­ło­by się zapy­tać razem z boha­te­rem”.

Nato­miast mistrzem świa­ta w iry­to­wa­niu nas, potrzą­sa­niu nami, wyśmie­wa­niu miesz­czań­sko­ści naszej, mie­sza­niu z bło­tem pado­łu itd., pozo­sta­je Robert Rybic­ki (dla nie­któ­rych ostat­ni spra­wie­dli­wy tak zwa­nej awan­gar­dy), dla­te­go jego książ­kę pod­su­mo­wu­ją­cą 20 lat życio­we­go i arty­stycz­ne­go hazar­du – Pod­ręcz­nik nauko­wy dla oni­ro­nau­tów – obo­wiąz­ko­wo trze­ba zauwa­żyć.