Wokół „Kup kota w worku (work in progress)”

Pre­zen­tu­je­my frag­men­ty roz­mo­wy, jaką o naj­now­szej książ­ce Tade­usza Róże­wi­cza odby­li w samo połu­dnie 17 wrze­śnia br. Karol Pęcherz, Bar­tosz Sadul­ski, Prze­my­sław Wit­kow­ski i Mar­ta Pod­gór­nik.

Nor­mal­ny poeta

Mar­ta Pod­gór­nik: No dobrze, więc zaczy­na­my dys­ku­sję wokół nowe­go tomi­ku Tade­usza Róże­wi­cza, „Kup kota w wor­ku”. Oczy­wi­ście, jest to dys­ku­sja bar­dzo nie­zo­bo­wią­zu­ją­ca, bo odby­wa się w połu­dnie, czy­li pora jest dla poetów i kry­ty­ków nie­ty­po­wa…

Prze­my­sław Wit­kow­ski: Bla­dym świ­tem…

MP: Nie­mal­że bla­dym świ­tem… Chcia­łam Was zapy­tać, jak odbie­ra­cie nową książ­kę Róże­wi­cza w kon­tek­ście bar­dzo szkol­ne­go odbio­ru jego twór­czo­ści, samej jego posta­ci, przede wszyst­kim jako poety, któ­ry pisał o II woj­nie świa­to­wej, o swo­im doświad­cze­niu wojen­nym, swo­ich mar­ty­ro­lo­gicz­nych doświad­cze­niach, a tu nagle – otrzy­mu­je­my książ­kę, któ­ra może być ode­bra­na jako „kro­to­chwil­na”. Jak Wy ją ode­bra­li­ście?

PW: No wiesz, Pola­cy lubią pio­sen­ki, któ­re zna­ją… Ist­nie­je taka ten­den­cja, że jeśli ktoś osią­ga pewien poziom i ten poziom zosta­je roz­po­zna­ny, zaak­cep­to­wa­ny – to ocze­ku­je się od nie­go kon­ty­nu­acji – że ten poziom uzna­ny za świet­ny, ten ton, będzie powta­rzał w nie­skoń­czo­ność. Moim zda­niem jest to zabój­cze dla pisa­nia i dla pisa­rza. To zda­je się być prze­kleń­stwem „wybit­nych” pisa­rzy, któ­rzy w pew­nym momen­cie (w pew­nym wie­ku) zosta­ją przy­du­sze­ni przez kry­ty­kę, przez czy­tel­ni­ków, któ­rzy ocze­ku­ją cze­goś tema­tycz­nie lub for­mal­nie zwią­za­ne­go, zapo­śred­ni­czo­ne­go w prze­szłych dzie­łach. Róże­wicz w naj­now­szej książ­ce poka­zu­je coś inne­go – nie czu­je się zamknię­ty w ramach ocze­ki­wań.

Bar­tosz Sadul­ski: Ja przede wszyst­kim nie uwa­żam, żeby Róże­wicz był auto­rem, dla któ­re­go opi­sy­wa­nie woj­ny było waż­niej­sze niż sama woj­na. Jeśli, powiedz­my, myśli­my o Róże­wi­czu póź­niej­szym, o tomach z lat dzie­więć­dzie­sią­tych (przede wszyst­kim: Pła­sko­rzeź­ba), to jest to Róże­wicz poszu­ku­ją­cy swo­je­go Boga, Róże­wicz poru­sza­ją­cy temat ars poeti­ca (któ­ry poja­wia się i w naj­now­szej książ­ce)… Dla­te­go nie kate­go­ry­zo­wał­bym tej ostat­niej książ­ki jako „kro­to­chwil­nej” – jak cała twór­czość Róże­wi­cza, jest przede wszyst­kim zróż­ni­co­wa­na – z jed­nej stro­ny filo­zo­fia (Der­ri­da, Heideg­ger, Wit­t­gen­ste­in), z dru­giej – jeśli spoj­rzeć na sys­tem wer­sy­fi­ka­cji – jest to nowy, kolej­ny poziom zapi­su wier­sza. To inna pol­sz­czy­zna – język z jed­nej stro­ny prze­zro­czy­sty, z dru­giej – czer­pią­cy ze współ­cze­snych mediów.

Karol Pęcherz: Jest takie przy­sło­wie w języ­ku pol­skim: „Wol­noć Tom­ku w swo­im dom­ku”… Ist­nie­je ele­men­tar­na swo­bo­da tego, co i jak chce się pisać; ta swo­bo­da fak­tycz­nie w przy­pad­ku Róże­wi­cza może być obcią­żo­na histo­rią – Holo­caust, woj­na i lite­ra­tu­ra, któ­rą już ma za sobą. Być może ist­nie­je obraz Róże­wi­cza jako poety histo­ry­zu­ją­ce­go, mora­li­zu­ją­ce­go, zada­ją­ce­go pew­ne pyta­nia. Jed­nak ist­nie­je swo­bo­da pisar­ska. Na skrzy­deł­ku okład­ki naj­now­sze­go tomu sam Róże­wicz pisze, że pisa­nie paro­dii nie jest łatwe, ale pisa­nie paro­dii i pasti­szów z np. Leśmia­na było jego ulu­bio­nym zaję­ciem w cza­sach gim­na­zjal­nych. Może miał ocho­tę powró­cić do tego typu zajęć lite­rac­kich? Dla­cze­góż by nie? W ten spo­sób być może odci­na sta­re kupo­ny. I może usta­na­wia nowy hory­zont… ta książ­ka coś koń­czy i coś zaczy­na.

PW: „Zdzi­wie­nie” tą książ­ką (cho­dzi mi o odbiór czę­ści kry­ty­ków i czy­tel­ni­ków) być może wyni­ka po pro­stu z nie­zna­jo­mo­ści twór­czo­ści Róże­wi­cza, jej róż­no­rod­no­ści. Więk­szość z nich zna szkol­ny kanon – i teraz pyta­ją: jak to moż­li­we? A to oczy­wi­ste, nie tyl­ko moż­li­we, bo hory­zon­ty poety są sze­ro­kie. Gdy­by wziąć pod uwa­gę cho­ciaż­by edy­cję dzieł zebra­nych Róże­wi­cza (kil­ka­na­ście tomów), znaj­dzie­my tam taki prze­gląd dyk­cji, tonów i form, że zdzi­wie­nie Kotem w wor­ku oka­że się nie na miej­scu.

BS: Coś w tym jest, że recep­cja pisar­stwa Róże­wi­cza jest opar­ta na tzw. kano­nie szkol­nym, czy­li wier­szach takich jak „Oca­lo­ny” czy „War­ko­czyk”, tym­cza­sem moim zda­niem Róże­wicz nigdy nie stał się auto­rem w typie Cela­na, któ­ry od woj­ny nie mógł się wyzwo­lić. On od woj­ny odcho­dził nie tyl­ko poprzez wier­sze, ale też dra­ma­ty i opo­wia­da­nia. Moim zda­niem w ostat­nich książ­kach Róże­wi­cza tam­tej woj­ny już nie ma, jest nato­miast publi­cy­sty­ka, spo­ro reflek­sji nad życiem spo­łecz­nym i medial­nym… Wyni­ka to z kil­ku przy­czyn, ale pamię­tam, jak kil­ka lat temu oglą­da­łem film doku­men­tal­ny o Róże­wi­czu, gdzie mówił, iż ze słab­ną­cym coraz bar­dziej wzro­kiem coraz chęt­niej spo­glą­da w tele­wi­zor… Stąd znaj­du­je­my tu dow­ci­py (jak zło­śli­wi lubią pod­kre­ślać) na pozio­mie gim­na­zjal­nym, ale też humor sub­tel­ny (pan Tade­usz lubi pod­kre­ślać, że jest poetą uśmie­chu, nie śmie­chu). Tego rodza­ju dystan­su wobec kul­tu­ry abso­lut­nie może­my się od Tade­usza Róże­wi­cza uczyć.

MP: Try­wia­li­za­cja prze­ka­zu?

KP: Tade­usz Róże­wicz tro­chę sam sobie ten dołek wyko­pał. Napi­sał książ­kę inną – no i ona sobie na pew­no pora­dzi. Będzie mia­ła obroń­ców i kry­ty­ków, spie­ra­ją­cych się, czy i jak ta książ­ka będzie paso­wa­ła (na zasa­dzie „róże­wi­czow­skiej legen­dy”) do poprzed­nich. Ale dla­cze­go ktoś, kto mówił o woj­nie, nie może mówić o Har­rym Pot­te­rze? To było­by znie­wa­la­ją­ce, twór­czo bez­pro­duk­tyw­ne… Wyda­je się, że Róże­wicz sta­rał się ze swo­je­go oko­pu wyko­pać. Z dru­giej stro­ny trud­no oprzeć się wra­że­niu, że Róże­wicz „lepiej” pisał o woj­nie niż pisze o kul­tu­rze maso­wej. Tu nie ma cie­ka­wie ugry­zio­nej kul­tu­ry maso­wej, są tele­wi­zo­ry, pral­ki… Tak jak­by w tej kul­tu­rze maso­wej wca­le nie uczest­ni­czył, a opi­sy­wał ją z boku, z takim rodza­jem dystan­su, jakie­go ocze­ku­je się od „dziad­ka”…

MP: Suge­ru­jesz, że z pew­ne­go dystan­su dow­cip nie może się udać?

KP: Tutaj Róże­wicz – jak­by – tro­chę prze­gry­wa. W takim post­mo­der­ni­stycz­nym pisa­niu na przy­kład o wie­le cie­ka­wiej pora­dził sobie Darek Foks…

MP: No i Boh­dan Zadu­ra, momen­ta­mi Ewa Lip­ska…

PW: Jeśli chce­cie roz­ma­wiać o poetach doty­ka­ją­cych bar­dzo ewi­dent­nie (for­mal­nie) kul­tu­ry maso­wej, to poga­da­my z per­spek­ty­wy tych pięt­na­stu, dwu­dzie­stu co naj­mniej lat… Dziś będzie to Szcze­pan Kopyt, albo Jaś Kape­la (któ­re­go wier­szy aku­rat nie lubię, bo banal­ne itd. – ale jeśli cho­dzi o to „uchwy­ce­nie momen­tu”…)

MP: Ale nie roz­pa­truj­my książ­ki Róże­wi­cza jako książ­ki poety, któ­ry chce teraz „uchwy­cić moment”, spor­tre­to­wać w bie­gu kul­tu­rę maso­wą…

BS: Czy w ogó­le ocze­ki­wa­nia wobec poety moż­na racjo­na­li­zo­wać (np. w opar­ciu o jego poprzed­nie książ­ki)? Foks, Zadu­ra czy Kopyt piszą o kul­tu­rze maso­wej i współ­cze­snym spo­łe­czeń­stwie, jed­nak dla mnie per­spek­ty­wa czło­wie­ka osiem­dzie­się­cio­pa­ro­let­nie­go, piszą­ce­go o współ­cze­snych mediach i lite­ra­tu­rze, jest sza­le­nie inte­re­su­ją­ca. Pisać (wte­dy) o woj­nie, (dziś) pisać o mass-mediach? To jest ruch, na któ­ry pozwo­lić może sobie tyl­ko poeta wybit­ny. Na pew­no ta książ­ka nie spra­wi, że Tade­usz Róże­wicz sta­nie ze sztan­da­rem na cze­le zastę­pu poetów zaan­ga­żo­wa­nych… Ale znaj­dzie­my tu też (na str.92) wiersz bar­dzo chy­ba waż­ny dla same­go auto­ra, i nie­co odbie­ga­ją­cy tonem od pozo­sta­łych, „nor­mal­ny poeta”, któ­re­go puen­ta brzmi: „przed zaśnię­ciem czy­tam / róż­ne mie­sięcz­ni­ki dwu- / mie­sięcz­ni­ki kwar­tal­ni­ki / arty­stycz­ne lite­rac­kie / i widzę (ze zdzi­wie­niem) / że wier­sze moich zna­ko­mi­tych / kole­gów (i kole­ża­nek) / sta­ją się powo­li podob­ne / do moich wier­szy / a moje sta­re wier­sze / są podob­ne do / ich nowych wier­szy”. Przy­po­mi­nam sobie sło­wa Wisła­wy Szym­bor­skiej – „Tade­usz Róże­wicz był waż­ny dla każ­de­go z nas”. Myślę, że Tade­usz Róże­wicz dla pol­sz­czy­zny zro­bił swo­je, i zda­rzy się, że ci, któ­rzy będą kry­ty­ko­wać Róże­wi­cza, nie będą mieć świa­do­mo­ści, że piszą Róże­wi­czem.

PW: Ta książ­ka jest waż­na i cie­ka­wa, bo jest książ­ką poszu­ku­ją­cą, bo jest książ­ką nie­jed­no­wy­mia­ro­wą, i z pew­no­ścią poka­zu­je nam inne­go Róże­wi­cza, z zupeł­nie innej stro­ny…

BS: Na pew­no war­to by było żeby tek­sty z tego tomu były inter­pre­to­wa­ne w szko­łach na rów­ni z „Oca­lo­nym” i „War­ko­czy­kiem”…

MP: War­to by było (…).