„Zamykam oczy, otwieram oczy”

Coś tam czy­ta­łem, ale prze­cież nie wszyst­ko. Mówię o pro­duk­tach Biu­ra Lite­rac­kie­go posia­da­ją­cych na opa­ko­wa­niu datę 2020. Naj­bar­dziej żywo ode­bra­łem Wier­sze i opo­wia­da­nia doraź­ne 2020 nie tyl­ko ze wzglę­du na oso­bi­ste wystę­po­wa­nie w tej książ­ce. Czy­tam ten zbiór za każ­dym razem z innym rodza­jem satys­fak­cji, coś nowe­go wyła­wiam w tym wie­lo­gło­sie. Moim zda­niem, jest to owoc wyjąt­ko­wo uda­nej i zgra­nej koope­ra­ty­wy twór­czej, pra­cu­ją­cej zgod­nie (bez prze­sa­dy z tą zgod­no­ścią) nad poetyc­ką obrób­ką chwi­li, tej histo­rycz­nej i tej lirycz­nej, i jesz­cze innej trud­nej do nazwa­nia, choć cel­nie w posło­wiu wyde­du­ko­wa­nej przez Jaku­ba Skur­ty­sa. Ci ludzie nigdy się już nie spo­tka­ją w takiej komi­ty­wie, nie wypo­wie­dzą razem wspól­ne­go lęku i wspól­nej nadziei. Nie­sa­mo­wi­cie to wyszło, nie­sa­mo­wi­cie zabrzmia­ło w pomie­sza­niu języ­ków, sty­lów, dyk­cji. To doraź­ne bogac­two ude­rza do gło­wy… Znów zaczy­na się tęsk­nić za jakąś szer­szą, ponad­po­ko­le­nio­wą anto­lo­gią poetyc­ką w tym sty­lu. Nie­gdyś było ich wię­cej.

Na podob­nej zasa­dzie polu­bi­łem to, co zna­la­złem w książ­ce Ludzie ze Sta­cji. Na co dzień poza­my­ka­ni w swo­ich komór­kach, pla­strach i bań­kach, od cza­su do cza­su łączy­my się, jed­no­czy­my. Mam wiel­ki sza­cu­nek dla tych, któ­rzy to umoż­li­wia­ją, pod­su­wa­jąc jakieś „sta­cje” i inne takie. Mam też sza­cu­nek dla tych, któ­rym chce się wyleźć ze swych nor. A już jak przy oka­zji w nie­przy­mu­szo­ny spo­sób wyar­ty­ku­łu­ją tę oka­zjo­nal­ną potrze­bę spo­ty­ka­nia się i wza­jem­ne­go czy­ta­nia-pozna­wa­nia, to jestem wręcz zachwy­co­ny. Pro­szę się nie dzi­wić eks­ta­zie, w jakiej czy­ta­łem tę książ­kę. To jest eks­ta­za dzie­cia­ka z sie­ro­ciń­ca, któ­ry nagle poczuł, że jakąś rodzi­nę ma.

I jesz­cze podo­ba mi się zasta­na­wia­ją­ca „łącz­li­wość” zacho­dzą­ca mię­dzy tą książ­ką a wcze­śniej­szą (Wier­sze i opo­wia­da­nia doraź­ne 2020) i tak­że tą nie­co póź­niej­szą – Połów. Poetyc­kie debiu­ty 2019. Jakiś wspól­ny duch prze­wie­wa te książ­ki (duch żar­li­wej anto­lo­gij­no­ści?), pew­nie głów­nie za spra­wą świe­żo­ści i ener­gii mło­dych. Te same nazwi­ska prze­wi­ja­ją się na kar­tach każ­dej z tych pozy­cji. I wisi w powie­trzu stan umy­słu (i ser­ca) wyeks­pli­ko­wa­ny przez Annę Ada­mo­wicz w Ludziach ze Sta­cji, a spo­ty­ka­ny coraz czę­ściej w wier­szach pisa­nych przez mło­de poet­ki i mło­dych poetów: „Sie­dzi­my na torach kole­jo­wych za budyn­kiem CETIK‑u, bo dla­cze­go mie­li­by­śmy sie­dzieć gdzieś na jakimś spo­tka­niu, sko­ro mamy tory. Tory są zaro­śnię­te i zardze­wia­łe, pro­wa­dzą zni­kąd doni­kąd, a my wła­śnie stam­tąd przy­cho­dzi­my, wła­śnie tam zmie­rza­my. Pije­my ama­re­nę albo coś rów­nie wysu­bli­mo­wa­ne­go, roz­ma­wia­my o naj­bar­dziej pokrę­co­nych tele­tur­nie­jach albo czymś rów­nie wysu­bli­mo­wa­nym. Ktoś (pamię­tam kto, ale nie powiem) pusz­cza z tele­fo­nu wzru­sza­ją­cą pio­sen­kę o tym, że chcę być kra­bem u twych stóp. Jest nami pies, pil­nu­je nas, drze­mie, rów­nież zmie­rza zni­kąd doni­kąd, cóż inne­go go cze­ka w naszym towa­rzy­stwie. Ktoś robi zdję­cia, ktoś nie robi zdjęć, ktoś zakry­wa twarz, żeby pła­skie, czuj­ne oko wbu­do­wa­ne­go w tele­fon obiek­ty­wu go nie uwiecz­ni­ło, ktoś leży, zamiast sie­dzieć, ktoś chciał­by pójść na grzy­by, ale wrze­śnio­we słoń­ce zbyt roz­le­ni­wia i zbyt obez­wład­nia, ktoś pali, ktoś myśli o tym, że pale­nie zabi­ja, ale nie mówi tego gło­śno, bo nie jest to popu­lar­ny fakt, mimo że fakt, nie opi­nia. Ktoś zamy­ka oczy, ktoś otwie­ra oczy”.

Znów otwie­ram więc oczy na wspo­mnia­ne „Debiu­ty 2019”, czy­tam je ponow­nie: Myt­nik nie taki strasz­ny i obcy jak na począt­ku myśla­łem, a i Har­len­der jakoś mi „zmiękł” i zaczy­na się ukła­dać, trze­ba by na nowo napi­sać recen­zję tej książ­ki. Nadal jed­nak podo­ba się Kubi­cius, nic jej nie uby­ło po paru mie­sią­cach. Mogę powtó­rzyć, co pisa­łem: „Język, co prze­żu­wa wszyst­kie śmie­ci z tele­wi­zo­ra i inter­ne­tu, z tak zwa­ne­go spo­łecz­no-medial­ne­go dys­kur­su, by przy­rzą­dzić napraw­dę dobre i pikant­ne jedze­nie śmie­cio­we. Podo­ba mi się jej zacie­kłość, któ­ra nie jest zacie­kła, a raczej roz­gry­wa­na, fin­go­wa­na. Tak, jak­by doro­sło dru­gie poko­le­nie szcze­gól­nie zaan­ga­żo­wa­nych (zain­te­re­so­wa­nych?) poetek, pre­zen­tu­jąc szy­de­rę bar­dziej straw­ną, z mniej zaci­śnię­ty­mi usta­mi. Te raczej są roz­war­te w kpią­cym uśmie­chu”. Zaan­ga­żo­wa­nie tak „zro­zu­mia­łe”, jak nie­gdyś „zro­zu­mia­łą” mia­ła być w ogó­le poezja (w marze­niach twór­ców star­szych gene­ra­cji), z zasa­dy otwie­ra­ją­ce się na prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka. Nic nie uby­ło tak­że (a mam wra­że­nie, że nawet przy­by­ło) w tej spo­koj­nej „lek­tu­rze na torach”, zwol­nio­nej i pół­sen­nej, utwo­rom Mar­le­ny Nie­miec, Klau­dii Piesz­czoch, Aga­ty Puwal­skiej, Paw­ła Kusia­ka i Jaku­ba Sęczy­ka. A Sęczyk jesz­cze „doło­żył do pie­ca” now­szym utwo­rem pomiesz­czo­nym w Wier­szach i opo­wia­da­niach doraź­nych 2020, z pozo­sta­ją­cy­mi w pamię­ci fra­za­mi: „po pra­wej gasną nam neo­ny poże­gnal­nej biby wasze­go urlopu/ odpal­my więc świe­tli­ste heloł w gasną­ce eko­sys­te­my (…)/ po pra­wej gasną nam neo­ny poże­gnal­nej biby wasze­go urlopu/ odpal­my więc świe­tli­ste heloł w gasną­ce egzo­pla­ne­ty”.

O tych wła­śnie „pla­ne­tar­nych” frag­men­tach myśla­łem, czy­ta­jąc nowe­go Jur­cza­ka. Tak, tego same­go, któ­ry w Ludziach ze Sta­cjiwypo­wie­dział zna­mien­ne sło­wa: „Stro­nie Ślą­skie to miej­sce, któ­re w spo­sób zupeł­nie zadzi­wia­ją­cy zno­si, czy też bie­rze w trzy­dnio­wy nawias, róż­ni­ce wie­ku, hie­rar­chii i lite­rac­kiej pozy­cji, pozo­sta­wia­jąc pra­wie wyłącz­nie to, co osta­tecz­nie z całej zaba­wy istot­ne: wspól­no­tę ludzi, dla któ­rych poezja jest rze­czy­wi­ście waż­na, być może waż­na w spo­sób zupeł­nie nie­do­rzecz­ny, ale za to zupeł­nie na serio”.

No wła­śnie. Zakła­dy holen­der­skie Rado­sła­wa Jur­cza­ka. Bar­dzo waż­na dla mnie książ­ka; „być może waż­na w spo­sób zupeł­nie nie­do­rzecz­ny, ale za to zupeł­nie na serio”. Histo­ria jak ze Sta­ni­sła­wa Lema opo­wie­dzia­na po nowe­mu i wier­szem. Pierw­szy utwór zade­dy­ko­wa­ny Annie Ada­mo­wicz, od któ­rej przej­mu­je się pałecz­kę w tej szta­fe­cie poetyc­kie­go „zdo­by­wa­nia kosmo­su” i opie­wa­nia Elo­na Muska. Bo zda­je się, że to wła­śnie u niej naj­pierw o tym czy­ta­łem, trak­tu­jąc jako jed­no­ra­zo­wą cie­ka­wost­kę, zachły­śnię­cie się medial­ną nowo­ścią. Jak­że się myli­łem… Wyobraź­nia jej przy­ja­cie­la poszła tą dro­gą, wska­zu­jąc na nie­ogra­ni­czo­ny poten­cjał dal­szych moż­li­wo­ści w eks­plo­ro­wa­niu tema­tu prze­no­sin na inne pla­ne­ty, stop­nio­we­go opusz­cza­nia zuży­te­go i spro­fa­no­wa­ne­go ziem­skie­go gniaz­da. Towa­rzy­szy temu żar­to­bli­we opła­ki­wa­nie „sta­re­go” i cał­kiem poważ­ne depre­cjo­no­wa­nie „nowe­go”. Zakła­dam moż­li­wość zupeł­nie odwrot­ne­go odczu­wa­nia –  to ze sta­re­go się kpi, zaś z per­wer­syj­ną rado­ścią wita się nowe. W grun­cie rze­czy nie ma to więk­sze­go zna­cze­nia, gdyż autor robi wszyst­ko, by roz­bu­jać te nasze liche wra­że­nia i roz­krę­cić szy­ny, po któ­rych snu­ją się nie­mra­we trak­cje naszych inter­pre­ta­cji. Nie są dla nie­go waż­ne osta­tecz­ne kon­klu­zje, lecz to, co po dro­dze, ta ostra jaz­da, per­for­ma­tyw­ny spek­takl pobu­dzo­nych neu­ro­nów.

I to się świet­nie czy­ta, pra­wie jak w dzie­ciń­stwie, prze­ni­ka­jąc do cudze­go świa­ta, pozor­nie obce­go, zim­ne­go, poko­le­nio­wo odmien­ne­go, a jed­nak głę­bo­ko ludz­kie­go we wszyst­kich lękach co do przy­szło­ści i nadzie­jach zwią­za­nych z prze­szło­ścią. Bo to prze­szłość daje głos (głów­nie wydo­by­wa­jąc go ze zmur­sza­łej pier­si Jana Kocha­now­skie­go), a przy­szłość tyl­ko obra­zy i okre­ślo­ne inkli­na­cje do ich szyb­kie­go, kom­pu­te­ro­wo-wir­tu­al­ne­go, mul­ti­pli­ko­wa­nia. Ten Kocha­now­ski, któ­ry daje głos, to zroz­pa­czo­ny ojciec, roz­pi­su­ją­cy pra­cę żało­by na okre­ślo­ne gesty i rytu­ały. Ktoś, kto pod­su­wa goto­we, dziw­nie jesz­cze nośne, wzor­ce reto­rycz­ne. W tym sen­sie nowe wier­sze Jur­cza­ka brzmią jak współ­cze­sne tre­ny bądź chcą brzmieć w któ­rejś swo­jej war­stwie jak tre­ny. Czy­li: cze­goś zabra­kło, by się coś doko­na­ło albo cze­goś zabra­kło, by coś prze­trwa­ło. Gada­ją­ca nicość, nie­me opła­ki­wa­nie. Tym razem nie cho­dzi o Orszul­kę, cho­dzi o Zie­mię, to jej nie­gdy­siej­szą wspa­nia­łość opła­ku­je się, kon­kret roz­pły­wa­ją­ce­go się na naszych oczach trwa­łe­go ist­nie­nia.

Opła­ku­je się i nie –  waż­ne jest roz­dwo­je­nie inten­cji. Bo sły­szy się śmiech przez łzy, powie­trze wibru­je od „dobrej zaba­wy”. Pro­roc­kie tony popa­da­ją w celo­wo cele­bro­wa­ny fałsz, ale to wszyst­ko gra, wcią­ga, zacho­dzi za skó­rę, tak jest przej­rzy­ste i jed­no­cze­śnie zabu­rzo­ne, tak ele­gij­ne i saty­rycz­ne, tak per­fek­cyj­ne i rze­ko­mo „pusz­czo­ne”. Trans! To sło­wo przy­cho­dzi na myśl. Jur­czak stwo­rzył tomik „trans­owy” i dla wszyst­kich, bo chy­ba mu na tym zale­ża­ło, sko­ro w dedy­ka­cji czy­tam: „z nadzie­ją, że – wbrew pozo­rom – znaj­dzie się w tej książ­ce miej­sce na wzru­sze­nie tzw. zwy­kłe­go czy­tel­ni­ka”. O „zwy­kłym czy­tel­ni­ku” mowa. O jego wzru­sze­niu! O chę­ci sko­mu­ni­ko­wa­nia się, poro­zu­mie­nia, odna­le­zie­nia się we wspól­no­cie emo­cji, we wspól­no­cie lęku przed śmier­cią i chę­ci jego zneu­tra­li­zo­wa­nia. A tyl­ko język to potra­fi, jego jaw­ne i ukry­te melo­die. Jur­czak o tym wie i w swo­jej opo­wie­ści o prze­ni­ka­niu się świa­tów, rze­czy­wi­ste­go i wir­tu­al­ne­go, wyko­rzy­stu­je je z wyczu­ciem, z wpra­wą jazz­ma­na impro­wi­zu­ją­ce­go na moty­wach i alu­zjach, krą­żą­ce­go wokół zna­nych ryt­mów. Nie­zwy­kła „muzycz­ność” tych wier­szy wygry­wa z „tech­nicz­no­ścią”, „lirycz­ność” z infor­ma­tycz­nym slan­giem. Te wier­sze naj­pierw się „śpie­wa”, a potem dzie­li na szcze­gó­ły tech­nicz­ne, ana­li­zu­je ich wer­bal­ną pomy­sło­wość. Brzmi to dziw­nie, przy­zna­ję, ale wyra­ża się w tym moje uzna­nie pod adre­sem osią­gnię­tej dosko­na­ło­ści. I doty­czy to tak­że poin­ty zmie­rza­ją­cej do final­ne­go zre­se­to­wa­nia czy znie­sie­nia waż­no­ści śmier­ci. W obra­zach wir­tu­al­nie roz­mi­go­ta­ne­go świa­ta rze­czy­wi­ście jak­by jej mniej. Czło­wiek zna­lazł na nią spo­sób. Upior­ny i prze­kor­ny, ale jed­nak: „mar­twi i nadzy” będą „jako żywi”. Wpraw­dzie wszyst­kie ser­we­ry świa­ta potwor­nie się przy tym napra­cu­ją, ale doko­na­ją tego.

Sły­szy się też Kocha­now­skie­go od „Cze­go chcesz od nas, Panie”, usta­la­ją­ce­go warun­ki komu­ni­ko­wa­nia się z trans­cen­den­cją i zakres jej wła­dzy. U Jur­cza­ka trans­cen­den­cja jest podob­nie roz­wod­nio­na czy upłyn­nio­na jak śmierć. Może traf­niej było­by powie­dzieć: uwew­nętrz­nio­na. Bo mowa tu, jak sądzę, o czymś, co odgry­wa jej daw­niej­szą rolę w rodza­jach roz­ma­itych rela­cji, w mię­dzy­ludz­kiej wir­tu­al­no­ści, w chę­ci dal­sze­go kolo­ni­zo­wa­nia (pozna­wa­nia, odczu­wa­nia) inne­go, obce­go. I to wła­śnie „unie­waż­nia” śmierć i jed­no­cze­śnie ją „uwiecz­nia”. Orszul­ka umie­ra w nie­skoń­czo­ność, a łzy ojca wciąż roz­chla­pu­ją się po całym kosmo­sie. Widzi­my je na milio­nach pul­su­ją­cych moni­to­rów. I sły­szy­my jak echo w powta­rza­ją­cych się nie­mal litur­gicz­nie fra­zach „kosmosie/ kosmo­sie sil­niej­sze­go, kosmo­sie nie­wi­dzial­nej ręki, kosmo­sie widzial­nej ręki, puste miej­sce kosmo­sie”. Pusty jest kosmos (w teo­lo­gicz­nym sen­sie) i jed­no­cze­śnie pełen ludz­kie­go bólu, lecz tak­że idei, marzeń, pla­nów, pełen pro­jek­to­wa­ne­go, trans­cen­du­ją­ce­go, czło­wie­czeń­stwa.

Zasta­na­wiam się, co z miło­ścią i jej fizycz­ny­mi prze­ja­wa­mi, co z sek­su­al­no­ścią i soma­tycz­no­ścią w kon­tek­ście roz­ma­zy­wa­nia się byto­wej wyra­zi­sto­ści? Czy pozo­sta­ją tyl­ko „mło­de Japon­ki na Tum­bl­rze”, tyl­ko por­n­hub? Tyl­ko taki jej wyraz? Mgła z pik­se­li? Nie­zo­bo­wią­zu­ją­cy wir­tu­al­ny kon­takt? Usta­wo­wa samot­ność wid­mo­wych kochan­ków? Choć, trze­ba przy­znać, dużo w tym czu­ło­ści. Bo to tomik nie tyl­ko „trans­owy”, lecz rów­nież – jak się rze­kło – bar­dzo „uczu­cio­wy”, wręcz tkli­wy. Może więc na tym pole­ga­ło­by zwy­cię­stwo uta­jo­nej „lirycz­no­ści”? Nie ma pro­stej i jed­no­znacz­nej odpo­wie­dzi. Jak przy każ­dej wybit­nej książ­ce poetyc­kiej.

Zawsze też czy­tam debiu­ty. W tym roku poja­wi­ły się trzy nazwi­ska: Alek­san­der Tro­ja­now­ski, Kata­rzy­na Szau­liń­ska i Kata­rzy­na Szwe­da. Wszyst­kie trzy książ­ki cie­ka­we, ale traf chciał, że na dłu­żej zatrzy­ma­łem się przy dwóch. Według kolej­no­ści pierw­szą była Dru­ga oso­ba Kata­rzy­ny Szau­liń­skiej, któ­rej poje­dyn­cze utwo­ry tu i ówdzie czy­ta­łem, lecz nie wie­dzia­łem, że jest już goto­wa do tak doj­rza­łej „cało­ści’, czy­li skle­je­nia opo­wie­ści z tego, co roz­pro­szo­ne. Co my tu mamy? Naj­pierw jest ułu­da dedy­ka­cyj­na. Wyda­je się, że będzie w mia­rę czy­sto i sie­lan­ko­wo, że będzie słod­ko-rodzin­nie, sko­ro dedy­ku­je się to, co nastą­pi, mężo­wi i cór­ce. I natych­miast kon­tra w wyko­na­niu Mike’a Tyso­na, więc ocze­ki­wa­nia jakoś się wyrów­nu­ją, gdy sły­szy­my, że nawet ta bestia rin­gu boi się śmier­ci. Tak przy­go­to­wa­ny (ostrze­żo­ny?) zanu­rzy­łem się w lek­tu­rze jed­ne­go z mrocz­niej­szych tomi­ków ostat­nich lat. Nie chcę powie­dzieć, że odpy­cha­ją­ce­go, bo skła­mał­bym, jed­nak mnie przy­cią­gnął. Odpy­cha­ją­ce nie­raz przy­cią­ga. Taka dia­lek­ty­ka w sty­lu Georges’a Bataille’a, któ­re­go nazwi­sko poja­wia się tu nie cał­kiem od rze­czy. A co wła­ści­wie odpy­cha?  Mło­dość i jej gryp­se­ra zmu­sza­ją­ca do się­ga­nia bez prze­rwy po róż­ne­go rodza­ju trans­la­to­ry? Ależ to było­by głu­pie wytłu­ma­cze­nie. Chy­ba raczej cho­dzi o obra­zo­wa­nie, o jego „cięż­ki fizjo­lo­gizm”, o jakąś kost­no-mię­sną, chrzęsz­czą­cą soma­tycz­ność, o taki „mrok”. Na co nakła­da się elip­tycz­ność, skró­to­wość, prze­sko­ki ćwierć- i pół­ob­ra­zów, któ­re trze­ba chwy­tać w lot i w pośpie­chu jed­no­czyć, lecz nie­raz nie wia­do­mo na jakiej zasa­dzie. A to zale­d­wie począ­tek „słod­kie­go (a jed­nak!) bory­ka­nia się” czy­tel­ni­ka, to tyl­ko powierzch­nia, naskó­rek, przed­sio­nek – prze­sa­dził­bym z „pie­kłem” – więc może przed­sio­nek nie­oczy­wi­ste­go, psy­chicz­nie pogma­twa­ne­go. Nawet ta „dru­ga oso­ba” jakoś olbrzy­mie­je w tym nie­ja­snym świe­tle. Nie cho­dzi o part­ne­ra, o uko­cha­ne­go (choć wiersz pod tym tytu­łem jest mu dedy­ko­wa­ny), lecz poten­cjal­ność oso­bo­wej alter­na­tyw­no­ści, o dru­gą (i dal­szą) oso­bę w sobie samej, o cza­ją­cą się tam zaska­ku­ją­cą odmien­ność, obcość, któ­rą trze­ba wydo­być. Albo nie wydo­być. Tu raczej się wydo­by­wa (według tej filo­zo­fii two­rze­nia po to są wier­sze), nawet gdy nie­zro­zu­mia­łe albo boli. Dużo tutaj tego bólu, czy­li takich frag­men­tów, któ­re czy­tel­nik współ­od­czu­wa empa­tycz­nym dresz­czem, dużo fizjo­lo­gii wydo­by­wa­nia, odsła­nia­nia, wyry­wa­nia z wnę­trza i przy­glą­da­nia się sło­wom, któ­re usi­ło­wa­ły towa­rzy­szyć. Przy­glą­da­nia się, czy spro­sta­ły.

Te ope­ra­cje na żywym orga­ni­zmie (w pierw­szej chwi­li chcia­łem napi­sać „mię­sie”, tak wszyst­ko tu jest roze­dr­ga­ne, napię­te, każ­dy wiersz tak jak ból przy­no­si jed­no­cze­śnie ulgę), te ope­ra­cje dziw­nie bli­skie są piesz­czo­cie, czyn­no­ściom mają­cym w sobie jakiś pier­wia­stek ero­tycz­ny. Pro­szę tyl­ko nie trak­to­wać tego dosłow­nie, nie mie­szać do tego per­wer­syj­nej por­no­gra­fii. To wszyst­ko roz­gry­wa się w alu­zyj­nej i sub­tel­nej prze­strze­ni peł­nej słów i śli­ny, poru­sza­ją­cych się, prze­ły­ka­ją­cych ust, oral­no­ści poetyc­kiej i jed­no­cze­śnie sek­su­al­nej. Kom­pul­syw­ne kon­su­mo­wa­nie „świa­ta” tro­chę w sty­lu per­for­ma­tyw­no­ści, wspo­mi­na­nej w jed­nym wier­szu, cha­rak­te­ry­stycz­nej dla este­tycz­nych aktów i gestów Nata­lii Lach-Lacho­wicz. Ani­ma i ani­mus wymie­nia­ją się ener­gią i pły­na­mi, ciem­ny­mi obra­za­mi para­dok­sal­nie przy­no­szą­cy­mi prócz wspo­mnia­ne­go uko­je­nia tak­że nadzie­ję. Dru­ga oso­ba nawet jeśli jest tera­peu­tycz­nym mitem, złu­dze­niem czy pro­jek­cją, daje nadzie­ję opar­cia i speł­nie­nia się, sko­mu­ni­ko­wa­nia „na zawsze”, radość trwa­nia z kimś i w kimś. Pięk­na książ­ka. Z jej „mrocz­nych mate­rii” bije coś bez złu­dzeń pokrze­pia­ją­ce­go.

A teraz pew­nie zabrak­nie mi słów, by opo­wie­dzieć po swo­je­mu Bosor­kę Kata­rzy­ny Szwe­dy. Kie­dy czy­tam „tam będzie ich lizać zie­mia zli­że im/ rany po ścier­ni­sku” sły­szę dale­ki głos Tade­usza Nowa­ka i znacz­nie bliż­szy Mał­go­rza­ty Leb­dy czy Urszu­li Honek. I sły­szę coś nie­oczy­wi­ste­go i nie­na­zwa­ne­go, nie wiem dla­cze­go dopie­ro teraz przy­po­mi­na­ją­ce­go się po latach – powieść Krzysz­to­fa Śliw­ki doko­nu­ją­ce­go rodzin­ne­go roz­ra­chun­ku, poka­zu­ją­ce­go swo­je łem­kow­skie korze­nie. Nie­ste­ty, wte­dy nie zain­te­re­so­wa­ło się nią żad­ne wydaw­nic­two. Jesz­cze sły­szę w nie­któ­rych „roz­mo­dlo­nych” frag­men­tach Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go. Pew­nie moż­na by usły­szeć inne gło­sy dal­szej i bliż­szej tra­dy­cji, ale są one jak echo, czy­li coś, co tyl­ko odbi­ja się od zasad­ni­cze­go, rdzen­ne­go brzmie­nia. Ono jest tutaj wyjąt­ko­wo sil­ne. I wciąż mnie zdu­mie­wa. Nie spo­dzie­wa­łem się w tym poko­le­niu tak moc­ne­go prze­ży­cia „sta­rych dzie­jów”, zamknię­tych w pod­ręcz­ni­ku histo­rii roz­dzia­łów. Nic nie jest na zawsze zamknię­te – woła tymi wier­sza­mi Kata­rzy­na Szwe­da. Nigdy nie wie­my, w któ­rym poko­le­niu i w jaki spo­sób się otwo­rzy. Więc jest naj­pierw zdu­mie­nie, że taka poezja wła­śnie teraz mogła się uro­dzić i że zosta­ła wpusz­czo­na na salo­ny, a nie wygna­na gdzieś do matecz­ni­ka pro­win­cjo­nal­ne­go ruchu lite­rac­kie­go jako uro­cza, na poły folk­lo­ry­stycz­na, cie­ka­wost­ka. Coś musia­ło chy­ba zajść w mecha­ni­zmach absorp­cji, że main­stre­am to doce­nił i uho­no­ro­wał, że uzna­no tę po-łem­kow­ską opo­wieść za god­ną uwa­gi, może nawet rów­ną tej po-ukra­iń­skiej w wyko­na­niu Dycia.

A kie­dy mija to zdu­mie­nie, pozo­sta­ją już same rze­czy czy­ste, obco­wa­nie z pięk­nem gęstej i boga­tej fra­zy. Ta nad­zwy­czaj­na spraw­ność wer­sy­fi­ka­cyj­na to jed­na rzecz, te wszyst­kie lita­nij­ne powtór­ki, ryt­micz­ne nawią­za­nia, przy­śpiew­ko­we echa i tak dalej. Może waż­niej­sze są pasja, namięt­ność, obse­sja, ten dziw­ny żar pogań­skich reko­lek­cji, podzwon­ne dla umar­łe­go, wypę­dzo­ne­go, wyma­za­ne­go. Im bar­dziej zacie­ra się śla­dy ist­nie­nia pew­ne­go ple­mie­nia, tym moc­niej teraz i dra­pież­niej brzmi głos „póź­ne­go wnu­ka” owe­go naro­du, tym bar­dziej żałob­nie i oskar­ży­ciel­sko. W tego póź­ne­go wnu­ka (a więc męską for­mę) wcie­la się oczy­wi­ście sama poet­ka i ten zabieg też ma swo­je zna­cze­nie. Może pozwa­la na wię­cej. Może to wła­śnie dzię­ki nie­mu mogły zabrzmieć nuty bar­dziej nie­obli­czal­ne i „dzi­kie”, zabrzmieć czy­sto, zupeł­nie bez egzal­ta­cji. Może dla­te­go to tra­fia i ude­rza, nie­kie­dy wstrzą­sa. Sztu­ka się uda­ła, wró­ci­li­śmy do Łem­ków i ich histo­rii. Pyta­my, dla­cze­go wyrzą­dzo­no im taką krzyw­dę. Gdy­by­śmy jed­nak pozo­sta­li na pozio­mie tego prze­sła­nia, mie­li­by­śmy do czy­nie­nia z inter­wen­cyj­ną publi­cy­stycz­no­ścią, a nie poezją. To prze­cież nie jest zwy­kła nar­ra­cja trau­my, to znacz­nie wię­cej. Wię­cej nawet niż hołd zło­żo­ny rodzi­nie. I tu dodat­ko­wych ście­żek docho­dze­nia do praw­dy tej książ­ki może być wie­le. Wspo­mnę tyl­ko o jed­nej, tytu­ło­wej. „Bosor­czyzm” w wyda­niu bar­dziej skom­pli­ko­wa­nym, niż moż­na by sobie wyobra­zić. To już nie tyl­ko mniej czy wię­cej dra­pież­na baśnio­wość, to mrocz­ny pan-ero­tyzm, tajem­ni­ce  uwol­nio­nej kobie­co­ści, docze­snej i boskiej, nie­mal chto­nicz­nej. Owszem, zda­rza­ło mi się ostat­nio czy­tać tomi­ki kobiet piszą­cych o „sza­mań­stwie” swo­ich boha­te­rek. Wyda­je mi się, że Szwe­da poszła znacz­nie dalej w roz­wi­ja­niu tego topo­su. Jej pomysł na wyko­rzy­sta­nie moty­wu wiedź­my jest z jed­nej stro­ny bar­dziej źró­dło­wy, rdzen­ny, uwia­ry­god­nio­ny kul­tu­ro­wo i gene­alo­gicz­nie, a z dru­giej śmiel­szy, bar­dziej bez­wstyd­ny, ryzy­kow­ny w ujaw­nia­niu mean­drów zagad­ko­wej sek­su­al­no­ści jakie­go­kol­wiek „sza­ma­ni­zmu”. W tak gęstej prze­strze­ni instynk­to­we­go nazy­wa­nia arche­ty­pów dziw­nie bled­nie sło­wo „bez­wstyd”, tra­cąc na nie­gdy­siej­szym, pru­de­ryj­nym zna­cze­niu.

I jesz­cze chciał­bym otwo­rzyć oczy (swo­je i Pań­stwa) na Plo­so Joan­ny Roszak, Świat w ogniu Char­le­sa Bern­ste­ina, Zabaw­ne i zba­wien­ne Ada­ma Kacza­now­skie­go, Bestia­rusz nowo­huc­ki Elż­bie­ty Łap­czyń­skiej oraz Ame­ry­kań­ską Szko­łę Pisa­nia Eli­sa­beth Bishop. To są moje wybo­ry, kapry­śne i oka­zjo­nal­ne, ale cóż pora­dzić, innych pod ręką nie mam.

*

I tu miał być koniec. Jed­nak w ostat­niej chwi­li wpa­dła mi w oczy ksią­żecz­ka poetyc­ka Anny Ada­mo­wicz pt. Nebu­la. Po łaci­nie to sło­wo ozna­cza parę, mgłę, chmu­rę. Same żen­skie ener­gie… I mar­sjań­skiej obse­sji ciąg dal­szy; aż chcia­ło­by się zawo­łać: „wróć­cie na Zie­mię poeci, poet­ki, Ona was teraz bar­dzo potrze­bu­je”. Okrzyk ten był­by nie tyl­ko bez­sen­sow­ny, lecz rów­nież kabo­tyń­ski. Prze­cież oni, krztu­sząc się tym Mar­sem (i Muskiem), tak napraw­dę mówią nam coś o Zie­mi. Zaska­ku­ją­ca kwe­stia: i Ada­mo­wicz, i Jur­czak jak­by się zmó­wi­li, że będą pisać wła­śnie o tym, jak­by się razem zapro­gra­mo­wa­li, two­rząc nie­sa­mo­wi­te wido­wi­sko ory­gi­nal­nej koope­ra­cji, nie bojąc się powtó­rek, powie­leń i tych podob­nych. Te spra­wy prze­sta­ły być chy­ba waż­ne dla mło­dych poetek i poetów, liczy się wspól­na pasja, jakaś moc­na mię­dzy nimi współ­pra­ca, współ­prze­ży­wa­nie.

Zaraz, jak to było u Sosnow­skie­go? „Wiersz wycho­dzi z domu i nigdy nie wra­ca”? Książ­ka Ada­mo­wicz zaczy­na się wizją dale­ko bar­dziej pokręt­ną, paro­diu­ją­cą Sosnow­skie­go i wycią­ga­ją­cą więk­sze kon­se­kwen­cje z nie­sub­or­dy­na­cji tek­stu poetyc­kie­go, z jego wymy­ka­nia się twór­cy. Zda­je się, że Sosnow­ski chciał to ująć w mia­rę poważ­nie, nato­miast Ada­mo­wicz robi z tego kam­po­wy kaba­ret. W takim uję­ciu wiersz w swo­jej wol­no­ści jest już wła­ści­wie niczym nie­ogra­ni­czo­ny – nie tyle wycho­dzi z domu, co ucie­ka, wyczy­nia­jąc po dro­dze róż­ne rze­czy strasz­ne, np. „wsia­da do tram­wa­ju bez bile­tu, rzu­ca chujami/ w męż­czyzn, kobie­ty, dzie­ci”. W tym frag­men­cie z Sosnow­skie­go wiersz to wiersz, bez zbęd­nych okre­śleń, rów­na­nie wła­ści­wie tau­to­lo­gicz­ne. Mło­dej poet­ce to za mało, bo ani zabaw­ne, ani też nie dość absur­dal­ne. Czy­ta­my więc, prze­cie­ra­jąc sta­re oczy ze zdu­mie­nia, że „wiersz to potęż­ny hra­bonszcz”. Jeże­li jesz­cze jakie­muś polo­ni­ście nie przy­tra­fi­ła się apo­plek­sja, to za chwi­lę dobi­je się go sło­wa­mi opi­su­ją­cy­mi pro­ce­du­rę zaj­mo­wa­nia się wier­szem, „któ­re­go ubie­rasz w bro­ka­to­wą piżam­kę typu pajacyk/ i przy­kry­wasz kocy­kiem”. Ufff! Jak rozu­miem, uda­ny wiersz jest owo­cem jakichś rewo­lu­cyj­nych dzia­łań i dużych wstrzą­sów. Musi dojść do tego, że coś z wystro­jo­ne­go i wymu­ska­ne­go robi się awan­tur­ni­cze, cham­skie, nie­obli­czal­ne, coś hodo­wa­ne­go sta­je się dzi­kie i swa­wol­ne. Wte­dy jest wyda­rze­nie poetyc­kie, gdy zła­mie­my wstęp­ne zało­że­nia, roze­drze­my piżam­kę, poka­że­my wła­sne „mię­so” i zacznie­my nim rzu­cać. Domy­ślam się, że to wszyst­ko pół żar­tem, pół serio, że na niby, ale też nie tak do koń­ca. „Weź, czy­tel­ni­ku, moją nie­po­wa­gę na poważ­nie” – rze­cze nam autor­ka – „wylu­zuj, po co te napię­te poślad­ki?”.

Zaba­wi­łem się więc na poważ­nie, czy­ta­jąc nowe wier­sze Ada­mo­wicz. I od tego, czy coś zro­zu­mia­łem, czy też nie, czy zaczą­łem kon­te­sto­wać kapi­ta­lizm i antro­po­cen, czy też nie, świat się nie zawa­lił. Pew­nie, że cho­dzi o reflek­sję, i tu Ada­mo­wicz stwa­rza bar­dzo wie­le ory­gi­nal­nych sytu­acji poetyc­kich jej sprzy­ja­ją­cych; lecz inte­lek­tu­alizm tej poezji czy eru­dy­cyj­ność nie wysu­wa­ją się na pierw­szy plan, coś inne­go przy­ku­wa uwa­gę, coś figlar­ne­go, bły­sko­tli­we­go, bystrość nie­sły­cha­nie gięt­kie­go języ­ka, „komik­so­wość” obra­zo­wa­nia. Do tego chce się wra­cać i wra­cać, bo jesz­cze jeden odcień nam pozo­stał, jesz­cze jed­no zna­cze­nie, nie­raz zale­d­wie jego refleks. Jak to było u Lema? „Mgła­wi­ca Magel­la­na”? Wła­śnie to mi się przy­po­mnia­ło przy lek­tu­rze Nebu­li. Punkt i mgła­wi­ca. Obłok i poje­dyn­cza kro­pla spa­da­ją­ca w dokład­nie wymie­rzo­ne miej­sce. Kosmicz­ne roz­ma­zy­wa­nie prze­strze­ni, jakiejś onto­lo­gicz­nej sta­ło­ści, i jed­no­cze­sne tra­fia­nie w punkt z nie­zwy­kłą pre­cy­zją. Taki jest ten tomik. Bóg wie, jak waż­ny dla dal­szych losów poezji naszej. Co może sta­ry poeta? Gdy­by miał czap­kę, to by ją natych­miast zdarł z gło­wy. Ale nie ma.

U Lema to był jed­nak „Obłok”.