Zmiana warty: Podsumowanie

Kate­go­ria poko­le­nia jest współ­cze­śnie bodaj jed­ną z naj­bar­dziej nie­jed­no­znacz­nych, choć wciąż kla­sycz­nych i kuszą­cych kate­go­rii kla­sy­fi­ka­cji. Potrze­ba wykry­sta­li­zo­wa­nia z więk­szej cało­ści i nazwa­nia pew­nej gru­py cha­rak­te­ry­zu­ją­cej się tymi samy­mi lub podob­ny­mi cecha­mi wyda­je się moc­no zako­rze­nio­na w lite­ra­tu­rze, lite­ra­tu­rze pol­skiej szcze­gól­nie. W koń­cu tra­dy­cja pol­skich lite­rac­kich poko­leń – dość wspo­mnieć na przy­kład poko­le­nie Kolum­bów, poko­le­nie „prysz­cza­tych”, poko­le­nie „Współ­cze­sno­ści”, nowo­fa­low­ców, poko­le­nie ’76, poko­le­nie „Bru­Lio­nu” itp. itd. – zobo­wią­zu­je!

Współ­cze­śnie rosza­dy w sze­re­gach lite­rac­kich, poetyc­kich mają dyna­mi­kę nie­współ­mier­ną do tego, co dzia­ło się zale­d­wie dwie, trzy deka­dy temu. Nie ukry­je­my i nie zaprze­czy­my tru­izmo­wi, że prze­strzeń wir­tu­al­na, któ­ra deter­mi­nu­je naszą rze­czy­wi­stość, ma zna­czą­cy wpływ na nur­ty i obie­gi lite­rac­kie, w tym poetyc­kie, nie tyl­ko naj­młod­szych twórców/twórczyń, ale tak­że tych debiu­tu­ją­cych w latach 90. i wyda­ją­cych do dziś; nie omi­ja to też kry­ty­ki lite­rac­kiej. Czy zatem moż­na już poku­sić się o pró­bę scha­rak­te­ry­zo­wa­nia zmian, jakie w cią­gu ostat­nich lat mia­ły i wciąż mają miej­sce w pol­skich śro­do­wi­sku poetyc­kim? Czy kolej­ne gene­ra­cje poetyc­kie moż­na by nazwać poko­le­niem por­ta­li, poko­le­niem Digar­tu, a może nawet poko­le­niem „biBLio­te­ki” czy „Poło­wu”?

Przez zaini­cjo­wa­nie deba­ty „Zmia­na war­ty” sta­ra­li­śmy się w Biu­rze Lite­rac­kim roz­po­znać punk­ty odnie­sie­nia, źró­dła inspi­ra­cji, rolę „sta­rych mistrzów” i ich zna­cze­nie dla „mło­dych debiu­tan­tów”, prze­su­nię­cia jako­ścio­we i gatun­ko­we, któ­re wpły­wa­ją na obraz i stan pol­skiej współ­cze­snej poezji. O głos w tej spra­wie popro­si­li­śmy twórców/twórczynie i krytyków/krytyczki, którzy/które pod­ję­li wyzwa­nie pod­su­mo­wa­nia prze­kształ­ceń poetyc­kich mają­cych miej­sce w ostat­nich latach. Ich subiek­tyw­ne opi­nie oczy­wi­ście nie wyczer­pu­ją tego waż­ne­go tema­tu i nie pre­ten­du­ją do dia­gno­zy total­nej. Sta­no­wią raczej przy­czy­nek do tego, w jaki spo­sób moż­na poj­mo­wać aktu­al­ne prze­mia­ny i o nich mery­to­rycz­nie roz­ma­wiać.

Wero­ni­ka Janecz­ko bar­dzo traf­nie zauwa­ża, że „poko­le­nie lite­rac­kie, o któ­re cho­dzi nam w roz­ma­itych dys­ku­sjach, nie musi (i nie powin­no!) być utoż­sa­mia­ne z poko­le­niem socjo­lo­gicz­nym”. To waż­na uwa­ga kry­tycz­ki, ponie­waż kate­go­ria poko­le­nia socjo­lo­gicz­ne­go oka­zu­je się jedy­nie tłem dla wyod­ręb­nia­ją­cych się poetyk poszcze­gól­nych twórców/twórczyń. W poety­kach tych wła­śnie – zawsze indy­wi­du­al­nych, a cza­sem tyl­ko podej­mu­ją­cych podob­ne pro­ble­my – drze­mie siła oddzia­ły­wa­nia poezji.

Na głę­bo­kie zako­rze­nie­nie w świa­do­mo­ści i lite­ra­tu­rze kate­go­rii poko­le­nia, któ­ra oka­zu­je się „wygod­ną fik­cją”, wska­zu­je rów­nież Juliusz Pie­li­chow­ski. Poeta i tłu­macz zwra­ca uwa­gę, że „uczest­ni­czy­my w jasno zde­fi­nio­wa­nej szta­fe­cie poko­leń, z ich dyk­cja­mi, tema­ta­mi i obse­sja­mi”. Mówie­nie o zmia­nach gene­ra­cyj­nych co jakiś czas powra­ca, a czas pod­su­mo­wań kusi przede wszyst­kim dla­te­go, że łączy się z potrze­bą zapro­wa­dze­nia porząd­ku w cha­otycz­nej rze­czy­wi­sto­ści prze­sy­co­nej tek­sta­mi. Po pró­bach uogól­nia­ją­cych ana­liz oka­zu­je się jed­nak, jak wska­zu­je autor, że pisa­nie „zaczy­na się tam, gdzie odręb­ność i samot­ność”.

Nata­lia Dziu­ba i Michał Doma­gal­ski uwa­ża­ją nato­miast, że ponie­waż we współ­cze­snej poezji wszyst­ko jest rucho­me, nie­skon­so­li­do­wa­ne i w fazie przej­ścio­wej, to zamiast o zmia­nie war­ty, lepiej mówić o prze­bu­do­wie lub prze­ni­ka­niu. Realia spo­łecz­no-poli­tycz­ne i lite­rac­kie są takie, że nie ma potrze­by narzu­ca­nia kie­run­ków, gwał­tow­nych zmian czy zamian miej­sca­mi. Takie prak­ty­ki przy­po­mi­na­ły­by bowiem „przej­mo­wa­nie pusto­sta­nu”. Rafał Rut­kow­ski, pyta­jąc reto­rycz­nie o to, czy poeci rze­czy­wi­ście zawsze muszą być nazy­wa­ni, dobie­ra­ni, kla­sy­fi­ko­wa­ni, kon­sta­tu­je, że tak napraw­dę „poezja nie potrze­bu­je rewo­lu­cji”. Roz­wi­ja to Seba­stian Brej­nak, któ­ry stwier­dza, że obec­nie rzą­dzi nie­zde­cy­do­wa­nie, a w przy­szło­ści wciąż będą ist­nieć epi­go­ni i geniu­sze. Autor postu­lu­je rów­nież pogo­dze­nie się z tym, że „spo­ry o uni­wer­sa­lia i meto­dę są już pas­sé”, i tak napraw­dę dobrze dla poezji, że współ­cze­śnie „niko­mu nie chce się stać na bacz­ność”.

Trans­for­ma­cje i fluk­tu­acje poetyc­kich nur­tów oraz gene­ra­cji wią­żą się dziś z pro­ce­sa­mi eman­cy­pa­cyj­ny­mi – zarów­no o pod­ło­żu poli­tycz­nym, oso­bi­stym, jak i lite­rac­kim. Spo­ry mię­dzy tzw. Sta­ry­mi Mistrza­mi a mło­dy­mi debiu­tan­ta­mi oscy­lu­ją wokół tra­dy­cyj­ne­go pro­ble­mu pod­wa­ża­nia ucho­dzą­cych za natu­ral­ne ukła­dów i hie­rar­chii, na co zwra­ca na to uwa­gę Jakub Pszo­niak. Poeta wnio­sku­je cel­nie, że „w naj­now­szej poezji usły­szeć moż­na nowo­fa­lo­we echo, w któ­rym par­tyj­ną nowo­mo­wę zastą­pił słow­nik inter­ne­tu, neo­kon­ser­wa­tyw­nej eko­no­mii i reklam”. I tu docho­dzi­my do zawar­tej na począt­ku suge­stii, któ­ra poja­wia się we wszyst­kich pozo­sta­łych gło­sach deba­ty. Idzie o rze­czy­wi­stość wir­tu­al­ną, doświad­cze­nie cyfry­za­cji i glo­ba­li­za­cji.

Klik­nię­cia, odsło­ny, polu­bie­nia, pobra­nia, self-publi­shing, autor­skie blo­gi czy stro­ny poetów/poetek – to współ­cze­sne realia obie­gów lite­rac­kich, poetyc­kich, któ­rych nie spo­sób nie uwzględ­niać w pró­bie pod­su­mo­wań gene­ra­cyj­nych. Deba­tu­ją­cy zwra­ca­ją na to szcze­gól­ną uwa­gę, pod­kre­śla­jąc zale­ty i wady łatwiej­sze­go i szyb­sze­go dostę­pu do infor­ma­cji i tek­stów. Pau­la Gotsz­lich sta­wia tezę, że praw­do­po­dob­nie powo­dem nie­po­pu­lar­no­ści naj­now­szej poezji i nie­uf­no­ści do mło­dych twór­ców jest zalew złych, nie­uda­nych lub nie­do­pra­co­wa­nych warsz­ta­to­wo wier­szy, któ­re począt­ku­ją­cy auto­rzy obfi­cie wrzu­ca­ją do sie­ci z nadzie­ją na zauwa­że­nie czy doce­nie­nie. Nie zawsze prze­my­śla­ne prak­ty­ki autorów/autorek, któ­rzy korzy­sta­ją głów­nie z inter­ne­to­we­go prze­pły­wu infor­ma­cji, pozy­cjo­no­wa­nia stron i nazwisk, któ­rzy kła­dą nacisk na ilość, a nie jakość, mogą wypa­czać obraz „mło­de­go poko­le­nia”. Zda­niem Marii Pastwy spro­wa­dza się to do tego, że „o zna­cze­niu auto­ra w dużej mie­rze świad­czy jego wize­ru­nek – wize­ru­nek wie­lo­krot­ny, bo odbi­ty w wie­lu źró­dłach”.

Co wię­cej, Domi­ni­ka Par­szew­ska cel­nie wska­zu­je, że „w kul­tu­rze maso­wej moż­na mówić pod pew­ny­mi wzglę­da­mi o powro­cie cen­tra­li (jak­że wie­le może pozy­cja w Google!)”, jed­nak poezja zaj­mu­je w niej wciąż niszo­wą pozy­cję. Wewnątrz tej niszo­wej i roz­drob­nio­nej gru­py twór­ców więk­szość zna się albo pry­wat­nie, albo czy­ta nawza­jem, co two­rzy pew­ne­go rodza­ju zamknię­tą bań­kę, w któ­rej krą­żą podob­ne lub dia­me­tral­nie róż­ne podej­ścia do lite­ra­tu­ry. Spe­cy­fi­ką bań­ki jest nato­miast to, że funk­cjo­no­wa­nie w jej obrę­bie zawsze zwią­za­ne jest ze wza­jem­ny­mi rela­cja­mi poetyc­ki­mi. Inspi­ra­cje, wpły­wy, dyso­nan­se, spo­ry, koope­ra­cje i zerwa­nia zasi­la­ją młyń­skie koło śro­do­wi­ska lite­rac­kie­go, któ­re opie­ra się przede wszyst­kim na podej­ściu wspól­no­to­wym, bez wzglę­du na mija­ją­ce deka­dy.